• Xizmatchi nomeri F.I.SH Unvoni Tugilgan yili
  • Relyatsion algebra, ma'lumotlar tahlili




    Download 71,27 Kb.
    bet2/5
    Sana07.01.2024
    Hajmi71,27 Kb.
    #131762
    1   2   3   4   5
    Bog'liq
    Relyatsion algebra va relyatsion hisoblash elementlari.
    A Davronbek, С дастурлаш тилида маълумотлар турлари, уларни эълон қилиш ва тасвирлаш тушунчалари., SQLtili yordmida ma\'lumotlarni tavsiflash, qattiq-jismlarning-kristall-panjaralari, 127154, Muhammad al xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari u, 11-mavzu. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Re (1), Mundarija t r, Qoraqalpog‘iston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlanish tendens, Social-Media-Management (1), Navzu Bog`langan graflar. Marshrut, zanjir, sikllar. Eyler va (1), 49997
    Relyatsion algebra, ma'lumotlar tahlili
    Ma’lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi yotadi.
    Munosabatni 2 o‘lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. Jadval tushunarli ko‘rimli va inson uchun oddiy. Munosabatlar to‘plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga ular orasidagi bog‘lanishlarni modellashtirish imkonini beradi.
    Misol: 2 ulchamli jadvalni kuramiz.

    Xizmatchi nomeri

    F.I.SH

    Unvoni

    Tugilgan yili

    Bo‘li m

    Mutaxassis kodi

    Mansab

    Maosh

    XN

    FISH

    UN

    TY

    VL

    MK

    MB

    MSH

    2518

    Valiev S.P.

    t.f.n.

    1985

    1

    PM

    DOTS

    260000

    2567

    Soliev I.T.

    t.f.d.

    1987

    2

    EVM

    Prof.

    360000

    3245

    Aliev S.I.

    t.f.n.

    1988

    1

    PM

    Ilm.xodi m

    280000

    3267

    Boriev A.O.

    Akad.

    1982

    3

    ASU

    Prorek.

    400000

    Yuqoridagi jadvalda


    1-satr-atribut nomlari
    2-satr atributlarni qisqa nomlari
    3,4,5-satr atribut qiymatlari;
    Yuqoridagi ko‘rib chiqilgan ierarxik tarmoqli va boshqa ma’lumotlarni tasvirlash usullarini shunday 2 o‘lchamli jadvalga keltirish mumkin. Bunday jadvallarni quyidagi xususiyatlari bo‘ladi.

    1. jadvalni xar bir ma’lumot elementi maydon xisoblanadi va takrorlanuvchi guruxlar bo‘lmaydi;

    2. barcha ustunlar bir jinslidir;

    3. xar bir ustunga nom tayinlangan;

    4. jadvalda bir xil satr 2 marta uchramaydi;

    5. bunday jadvalda satr va ustunlar ixtiyoriy tartibda karaladi va ixtiyoriy ketma-ketlikda ishlatilishi mumkin.

    Bunday xususiyatlarga jadvalar munosabat deyiladi. Munosabat asosida qurilgan MB relyatsion MB deyiladi.
    Yuqoridagi jadvalni sxematik qisqartirilgan ko‘rinishi (sxemasi)
    Xizmatchi (xiz.nom F.I,SH, unvoni, tugilgan yili, bo‘lim, mut.kodi. mansab, maosh);
    Bunday yozuv ma’lumot baza sxemasi deyiladi
    Shunday qilib, relyatsion MB ma’lumot elementlar to‘plami asosida quriladi.
    Munosabat yoki jadvalni kortejlar to‘plami deb qarash mumkin.
    Agar jadvalda n ta ustun bo‘lsa, u n tartibli kortejdan iborat deyiladi va munosabat ham n-darajali deyiladi.
    Har bir atribut qiymatlari to‘plami domen deyiladi.
    Munosabatda har bir kortej o‘zining kalit identifikatoriga (nomiga) ega bo‘lishi kerak va kalit quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi:

    1. Kortej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak.

    2. Kalitda ortiqchalik bo‘lmasligi kerak, ya’ni hech qanday atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.

    Ob’ektlarni identifikatsiyalash uchun yoki barcha aytganda kompyuter xotirasida yozuvlarning o‘rnini aniqlashda ma’lumot elementi ishlatiladi. Bu elementni biz kalit deb ataymiz. Vgvr kalit ob’ektni bir qiymatli identifikatsiyalasa, u birlamchi kalit deyiladi. Aks holda ikkilamchi kalit deyiladi.
    Agar ob’ektlarni identifikatsiyalash uchun bir nechta atributlar talab etilsa, bunday kali tulangan kalit deb ataladi. Agar A va V guruxdagi ob’ektlar berilgan bo‘lsa, ular orasidagi quyidagi mosliklar yoki munosabatlarni o‘rnatishimiz mumkin:

    1. Birga - bir (1:1)munosabat. A va V ob’ektlar to‘plami orasida 1:1 munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nushasiga V ob’ektning bitta nushasi mos kelsa, va aksincha, V ob’ektning har bir nushasiga A ob’ektning bitta nushasi mos kelsa.

    2. Birga - ko‘p (1:n) munosabat. A va V ob’ektlar to‘plamida A ob’ektning har bir nushasiga V ob’ektning bir nechta nushasi mos kelsa, shu bilan birga V ob’ektning har bir nushasiga A ob’ektning bittadan ko‘p bo‘lmagan nushasi mos kelsa shunday munosabat hosil bo‘ladi.

    3. Ko‘pga - bir (n:1) munosabat A va V ob’ektlar to‘plami orasida o‘rnatilsa, unda A ob’ektning har bir nushasiga V ob’ektning ko‘pi bilan bitta nushasi mos keladi. V ob’ektning nushalari orasida shundaylari mavjudki, ularga A ob’ektning bir nechta nushasi mos keladi.

    4. Ko‘pga - ko‘p (m: n) munosabat. A va V ob’ektlar orasida shunday munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nushasiga V ob’ektni bir nechta nushasi mos kelsa va aksincha.

    Ob’ektlarni tahlil qilib bo‘lingandan so‘ng, shu ob’ektga qo‘yiladigan boshlang‘ich so‘rovni ishlab chiqamiz. Avtovakzalni faoliyati iqtisodiy va texnik ko‘rsatgichlar bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun, yo‘lovchilarga informatsion ma’lumot berganligi uchun yaratayotgan informatsion sistemamiz quyidagi so‘rovlarga javob berishi kerak:

    1. Har bir reys uchun nechta bilet sotilganligi va umumiy sotilgan biletlarni aniqlash;

    2. Reysni nomeri bo‘yicha reys haqida ma’lumotlar chiqarish;

    3. Marshrutlar haqidagi zarur axborotlarni chiqarish;

    4. Aniq reyslar uchun qapysi haydovchilar tayinlanganligi va ular haqida ma’lumotlar olish;

    5. Avtobusni texnik xarakteristikalarihaqidagi ma’lumotni olish.

    Ko‘rib chiqilayotgan predmet sohani ob’ektlari orasida quyidagi tipdagi bog‘lanishlar mavjud:

    1. 1:1 - biletlar bilan reys ob’ektlari orasidagi bog‘lanish (sotilgan);

    2. M:1 - marshrut va reys orasidagi bog‘lanish (marshrut munosabati);

    3. 1:M - marshrut va bekatlar orasidagi bog‘lanish (bekatlar);

    4. 1:N - reys va haydovchi orasidagi bog‘lanish (tayinlash);

    5. M: N- haydovchi va avtobus modeli orasidagi bog‘lanish (haydovchiga ruxsat berish);

    6. M:1 - avtobus va avtobus modeli orasidagi bog‘lanish (toifa).

    Shunday qilib, ko‘rilayotgan masalada asosan ob’ektlar aniqlanadi va ular orasidagi bog‘lanish topiladi, sinflarga ajratiladi.
    Ekvivalent (sinonim) tushunchalar

    Fayl

    Jadval

    Munosabat

    moxiyat

    Yozuv

    Satr

    Kartej

    Moxiyat nusxasi

    Maydon

    Ustun

    Atribut

    Atribut

    Relyatsion MB munosabatlarida strukturali va semantik axborotlar saqlanishi mumkin. Strukturaviy axborotlarni biz munosabat sxemalar yordamida bilamiz.
    Semantik axborotlar esa munosabat sxemalarda ma’lum bo‘lgan va hisobga olinadigan va atributlar o‘rtasidagi funksional bog‘lanishlar bilan ifodalanadi.
    MBdagi munosabatlarda atributlarni tarkibi 2 quyidagi talabga javob berishi kerak.

    1. Atributlar o‘rtasida noxush funksional bog`lanishlar bo‘lmasligi kerak.

    2. Atributlar guruxlanishi ma’lumotlar takrorlanishidan eng kam holatining taxlillash kerak va ular qayta ishlash va tiklashni qiyinchiliksiz amalga oshirilishi kerak.

    3. Qo‘yilgan MB munosabatlari normallashadi. Munosabatlar normalashtirish MB da berilgan munosabatlarni dekompozitsiya (ajratish) jarayoni yordamida sodda va kichik munosabatlar hosil qilishdir.

    Talaba kodi

    Famliyasi

    Telefon

    Talaba


    Ashurov

    4767777

    2341717


    Soliev

    1365556

    2341717


    Soliev

    1365656

    2485888


    Amirov

    2351717

    2485888


    Amirov

    2381817



    Amirov

    2351817


    Har bir munosabatda kortejlar identifikator kalitiga ega bo‘lishi kerak. Kalit quyidagi ikkita xossaga ega bo‘lishi kerak:

    1. Kartej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak;

    2. Kalitda ortiqchalik bo‘lmasligi kerak. Bu degani hech qanday atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.

    Relyatsion MB da axborotlarni ortiqchaligini normallashtirish yo‘li bilan kamaytiriladi. Jadvallar ustida har xil amallar bajarish mumkin. Bu amallarni tartiblab ishlab chiqqan odam Kodd. Amallarga quyidagilar kiradi:

    • To‘plamlar ustida birlashtirish, kesishuv, ayirma, dekart ko‘paytma va bo‘lish amallari kiradi.

    • Maxsus relyatsion amallar, ularga: proeksiya, birlashtirish, ajratish (tanlab olish) amallari kiradi.

    Munosabatlar ustida amalni bajarish uchun ishlatiladigan tillarni ikki sinfga ajratishimiz mumkin:

    1. Relyatsion algebra tillari;

    2. Relyatsion hisoblash tillari.

    Munosabatlar o‘z mazmuniga qarab ikki sinfga ajratiladi: a) Ob’ektli munosabatlar;
    b) Bog‘lanuvchi munosabatlar;
    Ob’ektli munosabatlarda ob’ektlar haqidagi munosabatlar saqlanadi. Masalan, talaba munosabati. Bog‘lanish munosabatlarida asosan, ob’ektli munosabatlarning kalitlari saqlanadi. Kalit atributlari oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Agar kalit ikkita va undan ortiq atributdan tashkil topgan bo‘lsa, murakkab hisoblanadi.

    Nomi

    SemestrFamiliya


    Kurs

    Mutaxasislik

    Algebra

    4Sobirov




    2

    Matematika

    Tarix

    2Aliev




    4

    Fizika

    Programm.

    1Xabirov


    3

    Ximiya


    Talaba

    Fan

    Sobirov

    Algebra

    Aliev

    Tarix

    Aliev

    Algebra

    Xabirov

    Programmairo vaniya


    Download 71,27 Kb.
    1   2   3   4   5




    Download 71,27 Kb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Relyatsion algebra, ma'lumotlar tahlili

    Download 71,27 Kb.