|
Raqamli texnologiyalar vazirligi
|
| bet | 1/4 | | Sana | 12.12.2023 | | Hajmi | 72,25 Kb. | | #116969 |
Bog'liq 4-mustaqil ish MB
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Q
ARSHI FILIALI
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI
FAKULTETI
RI-11-22-GURUH TALABASI
MUROTALIYEV OZODBEKNING
MA’LUMOTLAR BAZASI FANIDAN
4-MUSTAQIL ISHI
Bajardi: Murotaliyev Ozodbek
Tekshirdi: Tursunova Aziza
Reja:
Relyatsion ma’lumot modeli.
Ma’lumotlar bazasida munosabatlar.
Tranzaksiyalarni boshqarish.
Ma’lumotlar bazasini administratorlash va xavfsizligini ta’minlash.
Relyatsion ma'lumot modeli, Edgar F. Codd tomonidan 1970-yillarda kashf qilingan. Edgar F. Codd, IBM laboratoriyasida ishlayotgan bir kompyuter ilmiyotchisi va informatika mutaxassisi bo'lib, ma'lumotlar tahlilini va boshqarishini yaxshilashga yo'naltirilgan fundamental tamoyillar ishlab chiqdi.Coddning asosiy maqsadi, ma'lumotlarni tahlil qilishda va ma'lumotlarni saqlashda birlik, oddiylik va samarali ishlash imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan ma'lumot modelini taklif qilish edi. Ushbu model asosan relatsiyalar (jadvallar) va bog'lanishlar orqali ma'lumotlar o'rnini tavsiflashga asoslangan.Coddning "A Relational Model of Data for Large Shared Data Banks" nomli 1970-yilgi maqolasi, relyatsion ma'lumot modelining asosiy tamoyillarini va qoidalarini tushuntiradi. Ushbu maqola, ma'lumotlar tahlilini osonlashtirish va ma'lumotlararo bog'lanish tuzilishini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo'ldi.Coddning kashfi va relyatsion ma'lumot modelining keng qo'llanilishi, ma'lumotlar bazalari va dasturlash tillarining rivojlanishida o'ziga xos o'rniga ega bo'ldi. Bugungi kunda ham relyatsion ma'lumot modeli, ma'lumotlar bazalari sohasidagi eng asosiy ma'lumot tahlili va boshqarish modellari orasida keng qo'llaniladi. Relyatsion ma'lumot modeli, ma'lumotlar tahlilini va ma'lumotlar o'rnini aniqlash uchun ishlatiladigan matematik modeldir. Bu model ma'lumotlarni bir-biriga bog'lash, saqlash va so'rov qilishni tashkil etadi. Relyatsion ma'lumot modeli asosan relatsiyalar (jadvallar) orqali ma'lumotlarni tavsiflashga asoslangan.Relyatsion modelda ma'lumotlar jadval (table) deb nomlanadigan relatsiyalar tomonidan ifodalangan. Har bir jadval ustunlardan (ustunlar to'plami) va qatorlardan (qatorlar to'plami) iborat bo'ladi. Ustunlar jadvalning atributlari (sifatlar)ni ifodalaydigan nomlar bo'ladi, qatorlar esa jadvaldagi ma'lumotlarni ta'riflash uchun ishlatiladi.
Relatsiyalar orqali ma'lumotlar o'rnini aniqlash uchun birinchi navbatda jadval tuziladi. Jadvalning har bir qatorida bir obyekt (yozuv) ma'lumotlarini ifodalash uchun foydalaniladi. Ustunlar esa obyektlarning atributlarini (sifatlarini) ifodalaydigan nomlar bo'ladi. Jadvaldagi har bir ustunning qiymatlari esa obyektlarning biror atributlariga mos keladigan ma'lumotlar bo'ladi.Relyatsion ma'lumot modelida relatsiyalar orqali ma'lumotlarga o'zaro bog'lash ham amalga oshiriladi. Bog'lash uchun relatsiyalar orasidagi biror atributlar (sifatlar) yoki kalit so'zlar (foreign keys) foydalaniladi. Relatsiyalar yordamida ma'lumotlararo bog'lanish tuziladi va ma'lumotlar tahlilini osonlashtiradi.Relyatsion ma'lumot modeli, biznes, akademik, tijorat va boshqa sohalarda ma'lumotlar tahlilini va boshqarishini osonlashtirish uchun keng qo'llaniladi. Relatsion bazalar, masalan, MySQL, PostgreSQL, Oracle, SQL Server kabi dasturlash tillari orqali ma'lumotlar tizimini boshqarish uchun ishlatiladi. Bu model yuqori darajada oddiy, oson va hamkorlikga imkon beruvchi bo'lib, ma'lumotlar tahlilini va boshqarishini samarali qilishga yordam beradi. Relyatsion ma'lumot modelining asosi quyidagi tushunchalar asosida amalga oshiriladi:
1. Relatsiya (jadval): Relyatsion ma'lumot modelida ma'lumotlar relatsiya (jadval) deb nomlanadi. Relatsiya, jadval shaklida ifodalangan ma'lumotlar to'plami bo'ladi. Har bir relatsiya ustunlardan (atributlar) va qatorlardan (yozuvlar) iborat bo'ladi.
2. Ustun (atribut): Ustunlar relatsiyadagi ma'lumotlarni tavsiflash uchun foydalaniladi. Misol uchun, talabalarni tavsiflash uchun "Ism" (ism), "Yosh" (yosh), "Fakultet" (fakultet) kabi ustunlar foydalanilishi mumkin.
3. Qator (yozuv): Qatorlar relatsiyadagi ma'lumot objektlarini ifodalaydi. Har bir qator bir ma'lumot objektini tavsiflaydi. Misol uchun, bir qator talabani ifodalaydi: "Ism: John Doe, Yosh: 20, Fakultet: Informatika".
4. Kalit so'z (foreign key): Kalit so'z, bir relatsiyadagi ma'lumotlarni boshqa relatsiyaga bog'lash uchun foydalaniladi. Kalit so'z orqali bir relatsiya bilan boshqa relatsiya o'rtasida bog'lanish tuziladi. Bu bog'lanish orqali ma'lumotlarni birlashtirish va qo'shimcha ma'lumotlarni olish imkoniyati yaratiladi.
5. Bog'lash (join): Relyatsion ma'lumot modelida bog'lash, bir nechta relatsiyalarni birgalikda ishlash imkonini beradi. Bog'lash amaliyoti orqali ma'lumotlarni bir-biriga bog'lash, birlashtirish va so'rov natijalarini olish mumkin. Bog'lash amaliyotlari relatsiyalar orasidagi biror kalit so'z (foreign key) asosida amalga oshiriladi.
Asosiy tushunchalar, relatsiyalar (jadval), ustunlar (atributlar), qatorlar (yozuvlar), kalit so'zlar (foreign keys) va bog'lash (join) bilan ifodalangan. Bu tushunchalar asosida ma'lumotlarni tavsiflash, bog'lash va so'rov qilish imkoniyatlari yaratiladi. Relyatsion ma'lumot modeli, ma'lumotlar bazalarining asosiy qurilishini tashkil etadi va ma'lumotlarni samarali boshqarish uchun keng qo'llaniladi.
Relyatsion ma'lumot modelini sodda tilda tushuntirish uchun quyidagi misolni ko'rsataylik.O'ylab oling, sizda "Students" nomli jadval mavjud bo'lsin. Bu jadvalda talabalar haqida ma'lumotlar saqlansin. "Students" jadvalining quyidagi ustunlari (atributlari) bo'lsin: "ID" (talaba identifikatori), "Name" (ismi), "Age" (yoshi) va "Major" (bo'limi)."Students" jadvalining bir nechta qatorlari (yozuvlari) ham mavjud bo'lsin. Misol uchun quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olsin:
ID | Name | Age | Major
1 | John Doe | 20 | Computer Science
2 | Jane Smith | 21 | Biology
3 | Mark Brown | 19 | Mathematics
Ushbu jadvalda har bir qator (yozuv) talaba ma'lumotlarini ifodalaydi. Masalan, birinchi qator talabani "John Doe" deb nomlangan, 20 yoshli va "Computer Science" bo'limida o'qiydi.Relyatsion ma'lumot modelida bog'lanishlar (relation) orqali ma'lumotlarni birlashtirish mumkin. Misol uchun, "Students" jadvaliga qo'shimcha "Courses" nomli jadval mavjud bo'lsin, bu jadvalda kurslar haqida ma'lumotlar saqlansin. "Courses" jadvalining ustunlari "CourseID" (kurs identifikatori) va "CourseName" (kurs nomi) bo'lsin."Students" jadvali bilan "Courses" jadvalini bog'lash uchun "CourseID" ustunini "Students" jadvaliga qo'shishimiz mumkin. Bu "CourseID" ustun "Courses" jadvalidagi kurslar identifikatorlarini ifodalaydi. Shuningdek, "Courses" jadvali bilan "Students" jadvalini bog'lash uchun "ID" ustunini "Courses" jadvaliga qo'shishimiz mumkin. Bu "ID" ustun "Students" jadvalidagi talaba identifikatorlarini ifodalaydi.
Relyatsion ma'lumot modeli orqali "Students" jadvali va "Courses" jadvali o'rtasidagi bog'lanishni ifodalash mumkin bo'ladi. Bu bog'lanish orqali talabalar va ular o'qiydigan kurslar orasidagi ma'lumotlararo aloqalar tuziladi.Sodda tilda tushuntirilgan misol orqali, relyatsion ma'lumot modeli ma'lumotlarni jadval (table) shaklida tavsiflash va bog'lashga imkon beradi. Bu oddiy va samarali usul ma'lumotlar tahlilini va boshqarishini osonlashtiradi.
|
| |
