|
Inson va hayvonlardagi emotsiyalar
|
| bet | 5/15 | | Sana | 07.12.2023 | | Hajmi | 74,28 Kb. | | #113255 |
Bog'liq hissiy-irodaviy sohaInson va hayvonlardagi emotsiyalar
Odam his-tuyg’ulari bilan hayvon hissiyotlari o’rtasida juda katta farq bo’ladi. Odamda juda ko’p miqdorda his-tuyg’ular borki, bunday hissiyotlar hayvonlarda uchramaydi. Shuning uchun ham odam ham xayvon uchun umumiy bo’lgan g’azablanish, qo’rqish, jinsiy hissiyot, qiziquvchanlik, xursandchilik, g’amginlik emotsiyalari hayvonlarda sifat jihatidan farq qiladi. Shu o’rinda S.Shexteming emosional faktorlaming paydo bo’iishi kognitiv-fiziologik konsepsiyasini keltirib o’tish joiz. Insoniy emotsiyalar "insoniylashtirilgan" ijtimoiy sharoit bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Emotsiyalaming "insoniylashuvi" shunday namoyon bo’ladiki, ichdan kechadigan hissiyotlar mazmuni, juda boy va murakkabair. Odamlar bilan mehnat, siyosat, madaniyati, oilaviy hayot o’rtasida paydo bo’lgan munosabatlaming ko’pligi, sof insoniy hissiyotlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ular bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga ochiq ko’ngillik bilan jilmayish, keksalar va nogironlarga hurmat bilan joy berishni o’rgatdi. Odam o’z hissiyotlarini o’zi boshqaradi. Ba'zi kishilar emotsiyalarini yashirish niyatida qarama- qarshi emotsiyalami ifodaiaydilar. Masalan, qayg’urish yoki qattiq og’riq paytida kulimsirash, kulgilari kelgan paytda yuzlarini jiddiy. o’ychan holga keltira oladilar. Lekin o’zining imo- ishoralari va mimikalarini boshqara olishga qaraganda nafas olish, qon aylanish va ovqat hazm qilish tizimidagi o’zgarishlarni ushlab qolish juda qiyin bo’ladi. Odam xayajoniangan paytda bir maromda nafas ola biladi, ko’z yoshlarini ushlab qola oladi, lekin rangini o’zgartirish yoki qizartirishga qodir emas. Ammo emotsiyalami paydo qiluvchi narsalardan o’zini chalg’itishi mumkin.
Hislarni kechirish shakllari. Hissiyot kechinmalari turli holatlarda turlicha teziik bilan paydo bo’ladi. Ba’zan hissiyot to’satdan, darhol paydo bo’ladi. Masalan, kishi birdan xursand bo’lib ketadi, darhol g’azabga keladi, achchiqianadi va hokozo. Lekin ba'zan shu hissiyotlar o’zi dafa’tan qo’zg’almaydi, balki asta-sekin tug’ila boshlaydi. Shunday hissiy kechinmalaming qay darajada tez paydo bo’lmasligini beigilash qiyin yoki butunlay bilib bo’lmaydi. Emosional kechinmalaming kuchi turlicha bo’iishi mumkin. Hissiyotlami kuchi awalo yoqimli va yoqimsiz tuyg’ulaming naqadar kuchli bo’lishidadir. Hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros bilan kechirilganligi bilan belgilanadi. Hissiyotning qo’zg’alish xususiyatlari paydo bo’lish yo’lini kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga bog’liqdir. Atrof-muhitning holati shu paytdagi ehtiyojlaming kuchi shu xislat tuzilishiga sabab bo’lgan hodisalaming shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini anglashi, odamning dunyoqarashi, bu xislat qanday vaziyatda paydo bo’iishi va o’tmishi hamda shaxsning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Hislaming ayni vaqtda naqadar tez kuchli va barqaror bo’lishiga ko’ra his- tuyg’ulaming quyidagi turiari farqlanadi: hissiy ton, emotsiyalar, affekt, stress, kayftyat va boshqalar. Hissiy ton. hissiyot ko’pincha faqat hissiy tus sifatidagi ruhiy jarayonlaming o’ziga xos tomoni tariqasida namoyon bo’ladi. Yoqimli suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, ko’ngildagi mashg’ulot, hushchaqchaq sayohat, og’ir ish kabilar. Hissiy ton tushunchasiga ko’pgina adabiyotlarda turlicha ta’riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida hissiy ton sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsa va hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus hissiy bo’yoq yoqimli yoki yoqimsiz idrok bilan bog’langan hissiyot, deb ta'riflanadi. Professor E.G’.G’oziev tomonidan hissiy ton-u yoki bu hissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi (kechishi) jarayonidan iboratdir. Q.Turg’unov lug’atida hissiy ton - hissiyot sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsaga hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus emosional bo’yoq yoqimli va yoqimsiz kechinma bevosita sezgi yoki idrok bilan bog’g’langan hissiyot. Masalan, og’riq bir qator qo’zg’ovchilar yaqqol ifodalangan yoqimsiz hissiy ton bilan ajraiib turadi. Ko’pincha emotsiyalar o’zining ta'sirchanligi bilan bir-biridan ajraiib turishiga qaramay, bunday sifatni hissiv holatlar stenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuch degan ma'noni anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti-harakatlarga, mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quwat, qanoat bag’ishlaydi. Masalan, xursandchilikdan shaxs "parvoz qiladi", "yulduzni narvonsiz oladi", kimlargadir xolis yordam qilishga shoshadi. Faollik qilib, tinchimaslik uning sifatiga aylanadi. Q.Turg’unov lug’atida stenik hisga quyidagi ta'riflar uchraydi: stenik hislar - shaxsning hayot faoliyatini kuch-g’ayratimng orttiradigan barcha bilish jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot turi. Aksariyat hollarda xushxabar, muvaffaqiyat shaxsda stenik xususiyatli emotsiyalami vujudga keltiradi. Ba'zi hollarda emotsiyalar o’zining sustligi, motorli, kuchsizligi bilan tavsiflanadi. Bunday hissiy holat astenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuchsiziik, zaiflik ma’nosini bildiradi) deb atashadi. Bunday hissiyot insonni bo’shashtiradi, uni xayolga cho'mdiradi, xayolparast qilib qo’yadi. Shu sababdan favqulotda shaxsdagi befoyda emosional kechinmaga. uyalish, vijdon azobi, andisha esa qo’rqoqlikka aylanib qolishi xavfi kuchli. Psixik jarayonlardan ayniqsa, emotsiya o’zining aniq tashqi ifodasiga ega bo’iishi bilan tavsiflanadi. Emosional o'zgarishlar organizmning tashqi o’zgarishlarida shu qadar yaqqol ifodalanadiki, biz odamni tashqi ko’rinishiga qarab, unda qanday xususiyatlar yuz berayotganini, uning xursand yoki xafaligini, g’azablanganligini yoxud biror narsadan qo'rqib ketganini va shu kabi his- tuyg’ulaming ko’pini aytib bera olamiz. Hissiyotlarning tashqi alomatlari ifodali harakatlar deb ataladi. Emotsiyalaming tashqi ifodasi turli ko’rinishlarda ro’y beradiki, unda asosiy o’rinni ko’rgazmali jihatlar asosiy o’rin egallaydi. Birinchi dan, emotsiyalar nafas ofish a'zolarining ishlarida o’zgarish yasaydi. Masalan, yoqimli his-tuyg’ular ishga tushganda nafas olishning teziigi va ampilitudasi ortadi, yoqimsiz his-tuyg’ular ustun kelganda kamayadi, qo’zg’algan vaqtida nafas harakatlari tezlashadi hamda chuqurlashadi, zo’r berish vaqtida- sekinlashadi va yuzakilashadi, hayajon vaqtida tezlashadi, hamda kuchsizlashadi, kutilmagan holatda, hayron qolishda zudlik bilan tezlashadi, qo’rquvda sekinlashadi va hokazolar. Turli emotsional holatlarda nafas olishning o’zgarishi a) xursandlikda nafas olish bir minutiga 17 marta; b) faol xafalikda 9 marta; v) qo ’rqishda 64 marta; d) jahl chiqqanda 40 marta. Ikkinchidan, emotsiya imo - ishoralarda, mimikada, ya’ni kishining yuzida bo’ladigan harakatlarda hamda butun badanning ma’nodor harakatlarida ko’rinadi. Uchinchidan, gumoral harakatlardagi, ya‘ni organizmning qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlami va shuning bilan birga modda almashishida bo’ladigan yanada chuqur o’zgarishlami o’z tarkibiga oladi. Demak, emotsiyalaming tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, aft-bashara va qad-qomatning o’zgarishlari, ayrim tashqi sekresiya bezlarining faoliyati yosh, so’lak, ter ajralishi hamda ayrim harakatlaming xususiyatlaridagi o’zgarishlar, ya'ni ulaming teziigi, kuchi, koordinasiyasi va hokazolar kiradi. Emotsiyalaming eng aniq va yaqqol ko’rinishlaridan biri kulgi bilan yig’idir. L.N.Tolstoy o’z asarlarida odamning ruhiy holatini ifodalovchi nigohlaming 85 xilini va kulishning 97 xilini tasvir etgan. "Har xil sabab bilan yig lagan paytda odamning boshi va og’zi har xil qiyofada o ’zgaradi" - degan edi. Leanardo da- Vinchi. Rus psixologi P.M.Yakobson tomonidan ishlangan rasmlardan ko’rinib turibdiki, odamning aftidagi qiyofa asosan Iablar, qosh va ko’z o’zgarishlarining bir-biriga nisbatan turlicha holatga, shuningdek, ko’zning qanchalik chaqnab turishiga bog’liqdir. Ko’zning qanchalik chaqnashi ko’z yoshining miqdori, ko’z shilliq pardasidagi tomirlaming kattalashuvi bilan belgilanadi. Maskaning tagida ko’rinib turgan ko’z o’zining ifodasini yo’qotgan bo’ladi. Ko’z, lab, qovoq, qoshning har xil holati, xatto odam chehrasini ham turli qiyofaga kiritadi. Odam hissiyotlarini biidirishning eng nozigi va eng kuchlisi san’at, xususan, muzika bilan lirik she’rlardir, ulami tom ma'noda hissiyotning tili deyish mumkin. Odam o’zini va gavda harakatlarini, shuningdek tovushni ataylab chiroyli qilib ko’rsatishi mumkin. U garchi "muayyan hissiyotlami o’zi kechirmayotgan boMsa ham o’sha hissiyotlami ifodalaydigan harakatlar qila oladi. Har bir kishi ham o’z hissiyotlarining tashqi ifodalarini ma'lum darajada o’zgartirishi mumkin. Odamlami kundalik muomalalarida badanning xilma-xil ifodali xarakatlari, imo-ishoralar xususan, ko'z bilan qilinadigan imo-ishoralar, tovushning ohangi, g’amginligi muhim ahamiyatga ega. Shunchaki bir xo’mrayish, salgina jilmayib kulish, yelka qisish kabi ifodali harakatlar kishining maqsadini anglatadi.
|
| |
