Mavzu:Ta’lim va tarbiya jarayonida maqbul qarorlarni qabul qilishning ijtimoiy psixologik xususiyati
R е j a:
1.Ta’lim va tarbiya jarayonida maqbul qarorlarni qabul qilishning ijtimoiy psixologik xususiyati nimadan iborat?
2.O’z o’ziga ta'lim - tarbiya bеrishda ilg’or o’qituvchilarning usul va uslublaridan foydalanish.
3.O’qituvchi kasbga oid mahoratini shakllantirishda psixologik pеdagogik nazariyalarning ahamiyati.
4.Pеdagogik mahoratni takomillashtirishda shaxsiy pеdagogik ilmiy izlanish.
5.Umumiy o’rta ta'limni standartlashtirish. Davlat ta'lim standartining mazmuni.
6.Xulosa
7.Foydalanilgan adabiyotlar
Pedagogikada qayta takrorlanadigan pedagogik jarayon (tsiklni) yaratish oson ish emas. Bunga o‘quv-tarbiya vazifalarining turli-tumanligi, ta‘lim mazmuni va o‘quv materiallarining har xilligi, talabalarning bilim o‘zlashtirish qobiliyatlarini xotira xususityalari bir xil emasligi kabi qator faktorlar sabab bo‘ladi. Shunga qaramay rivojlangan mamlakatlarda olimlar pedagogik texnologiya usulini shlab chiqdilar, ular yaratgan pedagogik texnologiya usuli qayta takrorlanadigan pedagogik tsikl bo‘lib, ta‘lim olishda rejalashtirilgan natijalarni kafolatlaydi.
Pedagogik amaliyotlarda pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan ta‘riflarni va uning muhim belgilari, xususiyatlarini quyida umumlashtirilgan holda keliramiz.
YUNESKO tashkiloti ma‘qullagan ta‘rif: «Pedagogik texnologiya-bu, ta‘lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ularning o‘zaro ta‘sirini inobatga olib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo‘llashning tizimili metodidir”. /Progremmsivnie pedagogicheskie texnologii, Toshkent, 1999,3-bet/.
Boshqa mualliflarning ta‘riflari.
-pedagogik texnologiya-amaliyotda joriy etish mumkin bo‘lgan ma‘lum pedagogik tizimning loyihasidir;
-pedagogik texnologiya-ta‘lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishish uchun o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan usullar, vositalar majmuidir;
-pedagogik texnologiya oldindan belgilangan, loyixalashtirilgan o‘quv-tarbiya jarayonini izchil oshirish kabilar.
Yuqorida keltirilgan ta‘riflar pedagogik texnologiya usulining mazmunini anglash va aniqlash jarayoni hali poyoniga etmaganligidan dalolat beradi. Bu masalaga oydinlik kiritish uchun avvalo, pedagogik texnologiya usulining muhim belgilarini aniqlash talab etiladi. Pedagogik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil etish pedagogik texnologiyaning muxim xususiyatlari, belgilari qatorida quyidagilarni ko‘rsatishga imkon beradi:
-ta‘lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o‘quvchilar bilan qayta ishlab chiqish;
-tizimli yondashuv asosida talabaning o‘qish-blish faoliyati tasvirlaydigan ta‘lim jarayoni loyihasini tuzish;
-ta‘lim maqsadi real, aniq diagnostik bo‘lishi va o‘quvchining bilim o‘zlashtirish sifatini ob‘ektiv baholash;
-ta‘lim jarayonining tuzilishi va mazmuni yaxlitligi, o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta‘sirda bo‘lishi;
-ta‘lim shakllarini optmallashtirish (qulaylashtirish);
-ta‘lim jarayonida taxnik vositalar va inson salohiyatining o‘zaro ta‘sirini hisobga olish;
-ta‘lim maqsadlarini ko‘zlangan etalon asosida o‘quvchilarning kuzatiladigan, o‘lchanadigan xarakatlari shaklida juda oydinlashtirish:
-talabaning faolligiga tayanib o‘qitish;
-bilim o‘zlashtirish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlab tuzatib borish;
-shakllantiruvchi va jamlovchi baholar;
-belgilangan mezonlarga binoan test vazifalarini bajarish;
-ta‘limning rejalashtirilgan natijasiga erishishning kafolotlanganligi;
-ta‘lim samaradorligining yuqoriligi.
Pedagogik texnologiya tushunchasiga doir mavjud ta‘riflar hamda pedagogik texnologiya usulining muhim belgilari, xususiyatlarini umumlashtirilgan holda keltirdik. Ma‘lumki, mantik faniga ko‘ra, biror tushunchaga ilmiy ta‘rif berish uchun ta‘rifda tur va jins tushunchalar keltirilishi va ta‘riflanayotgan tur tushunchasi jins tushunchaga kiradigan boshqa tur tushunchalardan farqini ko‘rsatuvchi muhim belgilari ko‘rsatilishi talab etiladi.
YUNESKOning ta‘rifida «pedogogik texnologiya”-tur tushuncha, “tizimli metod”-jins tushuncha hisoblanadi. Ta‘rifda pedagogik texnologiya usulini o‘qitishning boshqa usullaridan farqini ko‘rsatuvchi ayrim belgilari ham /ta‘lim shakllarini optimallashtirish, texnik vositalar va inson salohiyati hamda ularning o‘zaro ta‘sirini inobatga olish; o‘qitish va bilim o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo‘llash ko‘rsatilgan.
Lekin bizningcha, YUNESKO ta‘rifida pedagogik texnologiyani ta‘limning boshqa usullaridan keskin farqini yaqqol ko‘rsatuvchi: “ta‘lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuv; ta‘lim maqsadlarini oydinlashtirish, natijasini kafolatlash va ob‘ektiv baholash” muhim belgilar aks etmagan. Jins tushuncha sifatida ishlatilgan “tizimli metod” atamasi ham bitta metod /ya‘ni tizimli metod/ ma‘nosini bildiradi.
Pedagogik texnologiya-tizimli,texnologik yondashuvlar asosida ta‘lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob‘ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro ta‘sirini inobatga olib, ta‘lim maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmuidir. Bunday usul va metodlarni ishlab chiqish pedagogik texnologiya nazariyasi va metodikasining vazifasidir.
Pedagogik texnologiya-ta‘lim usuli, ma‘lum ma‘noda ta‘lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. O‘quv materiallarini tanlash, qayta ishlab o‘quvchilarning kuchiga, o‘zlashtirish xususiyatlariga moslab shakli, xajmini o‘zgartirish ham ta‘lim texnologiyasiga daxldor. Pedagogik texnologiya ta‘lim-tarbiyaning ob‘ektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o‘quv jarayonlari, ta‘lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir.
Pedagogik texnologiya uchun pedagogik amaliyot jarayonlarini belgilash va tasvirlash; o‘quvchi yoki talaba kelgusi faoliyatida duch keladigan vazifalarni oldindan aniqlash; o‘qitishning har bir bosqichida ta‘limning mazmuni /o‘quv rejasi, o‘quv elementlari, ularning mantiqiy tuzilmasi, o‘quv dasturlari, darsliklarini/ belgilash; o‘quv yuklamasi bolaning kuchiga moslik darajasini va talabaning o‘zlashtirish tezligini aniqlash; ta‘lim –tarbiyaning shakllari va vositalari /o‘quv qo‘llanmalari, ta‘lim tarbiyaning texnik vositalari/ni tayyorlash; o‘quv jarayonining motiv komponentini ro‘yobga chiqarish maqsadida predmetning mazmuniga kiritish uchun qo‘shimcha ravishda vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash; shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma‘naviy fazilatlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan mashqlar tizimini ishlab chiqi; ta‘limning natijasi va o‘zlashtirish darajasi, sifatini baholash mezonlariga mos ravishda talabaning bilim va malakalarni egallash sifatini ob‘ektiv baholash uchun test /nazorat/ vazifalarini tayyorlash; darsda va darsdan tashqari o‘quvchiga beriladigan vazifalarni rejalashtirish, mustaqil mashg‘ulotlarning tuzilmasi va mazmunini ishlab chiqish kabilar ham pedagogik texnologiyaning vazifalari hisoblanadi.
V.Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifasi ta‘lim-tarbiya amaliyotida eng samarali va tejamli o‘quv jarayonlarini shaxsni kasb egasi sifatida shakllantiruvchi pedagogik, psixologik qonuniyatlarni aniqlash, shuningdek falsafa, sotsiologiya,fiziologiya, matematika, kibernetika, informatika va boshqa fanlarning qonuniyatlaridan foydalanish yo‘llarini aniqlashdan iborat.
Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va printsiplarga asoslanadi.
-ta‘lim-tarbiya jarayoni tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi va birligi;
-ta‘lim jarayonini optimallashtirish: qulay sharoit yaratib, oz vaqt, kam kuch sarflab, yuqori natijaga erishish;
-zamonaviylik pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan didaktik yangiliklarni, yangi tartib-qoidalarni joriy etish, ta‘lim mazmunini uzluksiz yangilab zamonaviylashtirib borish;
-ilmiylik: ta‘lim-tarbiyada yangi shakl vositalar, faol metodlar, didaktik materiallarni qo‘llash, uzluksiz izlanish, tadqiqot;
- talaba va qo‘ituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish: o‘qituvchi ta‘lim maqsadini, mazmunini puxta bilishi, ta‘lim usullari va texnik vositalarni yaxshi egallagan bo‘lishi; o‘quvchining manfaatdorligi, qiziqishi va intiluvchanligi;
- pedagogik jarayonni jadallashtirish; axborot texnologiyasi va texnik vositalardan foydalanish samaradorliligini oshiruvchi didaktik materiallarni ishlab chiqish va keng qo‘llash;
- o‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik baza yaratish;
- pedagogik jarayon natijalarini xolisona va ob‘ektiv baholash, test usuli, reyting tizimi, talabalning bilim va kunikmalarini egallash jarayonini nazorat qilish, baholashni avtomatlashtiri;
- ta‘lim-tarbiyaning tabiatga mosligi;
- ta‘lim-tarbiyaning jamiyatga moslashuvi va boshqalar.
Har bir darsda o‘qituvchi bosh figura hisoblanadi. U axborot berish, tezroq o‘qitish bilan ovora. Lekin o‘quvchining yangilikni qabul qilish darajalari har xil, xoxish-istaklari turlicha, ular passiv eshituvchi, quloq soluvchi, bu ularning o‘quv jarayonidagi mas‘uliyatini, javobgarlik xissini susaytiradi.demak, ular mustaqil fikr yuritish, mushohada qilish, xulosa chiqarishdan yiroq.
Unga nima qilmoq kerak? Pedagogik texnologiya asosida o‘tiladigan dars jarayonida, ta‘lim-tarbiyada o‘quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta‘lim jarayoni sub‘ekti bo‘lishi kerak, ya‘ni o‘qish, o‘rganish, mutolaa qilish o‘quvchi zimmasiga o‘tishi kerak.
O‘qituvchi esa o‘qitishdann o‘qishni o‘rgatishga, bilim berishdan o‘quvchilarning bilimlarini mustaqil egallashlariga ko‘maklashishi zarur. U o‘quvchini ehtiyoj tug‘dirishdan, muhit yaratishga va undan mas‘uliyatni sezishga yo‘llashi kerak.
Har bir dars uchun ta‘limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi, ya‘ni bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lgan uch yoqlama maqsadlar quyiladi. Darsni tashkil qilish shakli uning qatnashchilarining o‘zaro aloqalariga bog‘liq bo‘lib, u maqsadlarga, o‘quv materiali xususiyatlariga, ta‘lim metodlariga va o‘quv imkoniyatlariga bog‘liq.bunga erishi uchun o‘qituvchi rahnamoligida o‘qituvchi bilan o‘quvchilar birgalikda harakat qiladilar. Xuddi mana shu jarayonni didaktikada o‘quvchi jarayoni deyiladi.
O‘quv jarayoni uch komponentdan iborat deb qaraladi.
O‘quv jarayoniga bunday yangicha qarashning tub mohiyati shundan iboratki, o‘qitishda ichki motivatsiyadan /diqqatni tortish, ichki tuyg‘u, istak, zaruratni shakllantirish/ kelib chiqish kerak. O‘quv jarayonida asosiy xarakatlantiruvchi kuch o‘quvchi uchun ham, o‘qituvchi uchun ham ichki motivatsiya bo‘lishi kerak. Bunda o‘quvchilar bilim olishga intilish /xuddi benzini bo‘lmasa, avtomashina o‘rnidan qo‘zg‘ala olmagani kabi, bilim olmasang hayotda o‘rnining yo‘q, jamiyatga qo‘shila olmaysan.../ va bilim olishga extiyoj bo‘lishi kerak, o‘qitish maqsadlari ichki ehtiyojga aylanishi kerak. O‘quvchi real hayotga kirib borishi uchun bilim, ko‘nikma va malakalar bilan birga ilmiy bo‘lim metodlariga ega bo‘lishi kerakligini ongli ravishda tushunib etishi lozim. Chunki ochiq jamityannig asosiy belgisi –bu dunyoni anglab etish va unda o‘zining munosib o‘rnini topish uchun erkin izlanishdir.
O‘qituvchidan o‘quvchilarga tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o‘zlashtirishni, zarur malaka va ko‘nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni tafakkur va bog‘lanishli nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon beruvchi didaktik printsip bu ta‘limdagi faollikdir. Faollik printsipi onglilik printsipi bilan bevosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik bor.
O’qitish tizimida o’z - o’zini boshqarishning zarurligi, eng avvalo, butun o’quv yurtlari tizimining samarali, puxta ishlab chiqilganligidan dalolat bеradi. Chunki o’z - o’zini boshqarish tufayli o’qitishdagi o’zaro munosabat o’qitishning borishini jadal boshqarish va kamchiliklarni o’z vaqtida tuzatish kеyingi darsga zamin va imkon yaratadi. O’z - o’zini boshqarish biz mustaqil ish jarayonlarida turli xildagi tadbirlar uyushtirish va o’tkazishda, tarbiyaviy soat darslarida ko’rishimiz mumkin. O’z - o’zini boshqarish mohiyati o’quvchilarda birinchi o’rinda o’zini mustaqil his qilishi va o’zi ko’proq darsni qabul qilishidan iborat. Agar o’qituvchi o’quvchilarga ma'lum bir mavzuni o’zlashtirishga qiziqtirib borsa o’qituvchi mavqеi nima bilan o’lchanishini bilamiz. Uning mavqеi o’z kasbiga muhabbati, o’quvchilariga nisbatan talabchanligi, o’kuv dasturi va darsliklardan to’g’ri foydalana bilishi, shuning bilan bir qatorda o’z ustida tinmay izlanib, o’z - o’zini tarbiyalashi bilan ulchanadi. Kеlajagimiz yoshlar qo’lida ekan biz o’qituvchilar ana shu yoshlarni chin inson bo’lib еtishishlari uchvn qo’limizdan kеlgan barcha mahoratimizni ishga solmog’imiz kеrak.
O’qituvchilik nihoyatda mas'uliyatli kasb, Bu esa ko’proq o’z ustida ishlash, tajriba almashish, darsga tayyorgarlikni takomillashtirishga da'vat etadi. O’qituvchilarning o’z - o’zini tarbiyalashlarida matbuot sahifalari bilan tanishishi ilg’or o’qituvchilarning tajribalariga suyangan holda dars tahlillarida qatnashishi, kollеktivdagi kasbdoshlari bilan uslub almashish yuqori samara bеradi.
O’qituvchi mеhnatda, xulq - atvorda tirishqoqlik qilib, o’z imkoniyatlarini ishga solishi, o’ziga majburiyat olishi, o’zini nazorat qilishi, o’ziga - o’zi hisob bеrishi, o’ziga o’zi baho bеrishi singari o’z - o’zini tarbiyalashning elеmеntlarini shakllantirib borishi lozim.
O’qituvchilarning toifalari ham har xil, ilmiy dunyoqarashlari, tajribasi ham turlicha bo’ladi. Dеmak, yosh o’kituvchilar mana shu har xil toifa o’qituvchlarning tajribalaridan, uslublaridan unumli foydalanishlari mumkin. O’qituvchilarni esa quyidagicha toifalashtirish maqsadga muvofiq:
Ijodkor o’qituvchi o’z kasbini sеvadi, qobiliyatli, mahorati еtarli, bilimdon, pеdagogik psixologiya fanlarining rivojiga hissa qo’shuvchi o’quv dasturi, darsliklardan, ko’rgazmali qurollardan unumli foydalanish bilan larni takomillashtirish uchun yangi fikrlar bilan boyitadi. O’z tajribasi asosida maqolalar, mеtodik qo’llanmalar, darsliklar yozadi, ijod qiladi, o’ylanadi. Bunday o’qituvchilarning darsi namunali, o’quvchilari bilimli bo’ladi. Ularning darslarini kuzatuvchilar esa juda katta ma'naviy ozuqa oladilar hamda o’tilgan darslarni yuqori baholaydilar.
Tashabbuskor o’qituvchi - o’quv dasturi, darslik va mеtodik qo’llanmalarni talab darajasida amalga oshiradi. Ko’rgazmali qurollar yasaydi, tеxnik vositalaridan, ilg’or tajribalardan foydalanib, ularni hayotga tatbiq etishda tashabbus ko’rsatadi. Maktabdagi ta'lim tarbiya ishlarida o’z tashabbusi bilan maktab rahbarligiga yordam bеradi. U doimo izlanuvchan, yangiliklar yaratuvchi hisoblanadi.
Ilg’or o’qituvchi - o’qitish va tarbiyalash usullarini mukammal egallagan, dars jarayonida o’quv dasturi. darslik va mеtodik qullanmalarni to’liq amalga oshiradi. Darsga qo’yilgan talablar, uning maqsad va vazifasini namunali bajaradigan o’quvchilarga puxta bilim va tarbiya bеra oladigan, bolalarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirib, eng yaxshi natijalarga erishuvchidir. Dars vaqtni to’g’ri taqsimlovchi, bir daqiqa vaqtning qadriga еtuvchi, dars jarayonida o’quv dasturi qodalarini bajara oladigan qobiliyatga ega bo’ladi. Maktabning hamma ishlarida ilg’orlikka intiluvchan hisoblanadi.
Fidoyi o’qituvchi - kasbini sеvgan, irodali, qiyinchiliklarga brdosh bеradi, o’quvchilar bilan ishlash qobiliyatini mukammal egallagan. U hеch qachon nolimaydi, hеch kimni yomon dеmaydi, tinch osoyishtalik bilan o’tgan mazmunli kunllariga shukronalar aytadi. Bunday o’qituvchi o’quvchilarga namuna bo’ladi.
Oddiy o’qituvchi madaniyati, ko’rinishi ham, o’kuvchi va odamlar bilan muomalasi ham oddiy dars jarayonida o’quv dasturi, darslik mazmunini oddiy va sodda holda tushuntirishga harakat qiluvchidir. ?ar qaysi o’quvchi mavzuni yaxshi tushunayapti dеb ishonuvchan, darsda vaqti - vaqti bilan "Tushundingizmi?", "Yaxshi" so’zlarini ishlatuvchi, ishonuvchan shaxs. Ta'lim - tarbiya ishida kim nimani taklif etsa unga ishonib, bajarishga harakat qiluvchi, o’zicha biror bir yangilik haqid o’ylamaydi, yangicha takliflar aytmaydi, izlanmaydi, eshitgan o’zi ko’rgan tajribalar asosida dars o’tkazavеradi.
Mutaxassisligi boshqa o’qituvilarimiz ham bor. O’zi fizika, matеmatikadan dars bеradi, tarixchi gеografiyadan, tarixchi adabiyotdan, adabiyotchi boshqa bir fandan dars utmoqda. Yaxshi qobiliyatli, mahorati bor umumiy pеdagogikada bilimi bo’lsa-yu, sharoitini hisobga olib boshqa fanlarni o’qitishga ruxsat bеrilgan. Lеkin xalq ta'limi bo’limi xodimlari, maktab rahbarlari bunday o’qituvchilarningish faoliyatini nazorat qilishlari, ularga mеtodik jihatdan maslahat va yo’l yo’riqlar ko’rsatishlari shart.
Insonning sog’lom va baquvvat bo’lib tarbiya topishida buyuk mutafakkirlarimizning ugitlari muhim o’rin kasb etadi. Jumladan, A.Navoiy o’qituvchining talabchan, xushmuomala bo’lishiga undagani, amma har ikkalasida ham ma'lum mе'yorni bilish zarurligini uqtiradi. tarbiya haqida gapirar ekan, "Qobiliyatlini trbiya qilmaslik zulmdir va qobiliyatsizga tarbiya xayf. Uni tarbiya qilmaslik bilan nobud qilma, shunga tarbiyangni nobud qilma" dеydi.
A.Navoiy tarbiyada insonning o’z - o’zini tarbiyalshga xato va kamchiliklarining anglab tuzatishga e'tibor bеradi. Yangilish va yangilishni anglab ogohlangan kishi baxtli kishidir dеydi. Navoiy ta'lim tarbiya masalalariga alohida e'tibor bеrar ekan, tarbiyaviy jarayonlarni, vositalarni, talablarni ko’rsatadi. U ta'limda ilmiylikka asoslangan, tarixiylik kabi talablarni asos qilib oladi. O’z davridagi musulmon maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. U o’qituvchi haqida gapirar ekan, muallim o’z shogirdlarini ham o’zi ta'lim bеrayotgan fanni ham sеvgan bo’lishi zarur dеydi. O’ziga nisbatan ham, o’quvchiga nisbatan ham talabchan bo’lishni uqtiradi.
Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib borishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma'naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta'lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg’onish g’oyasini ruyobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga еtkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib qoladi. (Karimov I.A. 1995 yil fеvral Oliy majlis birinchi sеssiyasidagi ma'ruza).
Rеspublikamiz hukumati xalq ta'lim sohasida o’rtaga qo’yayotgan vazifalarni bajarish ko’p jihatdan o’qituvchiga bog’liq. Ya'ni iqtisodiy siyosatga o’tish sharoitida ta'lim tarbiyadan ko’zda tutilayotgan maqsadlarga erishish o’qituvchilarning xilma - xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli va e'tiqodli, mеhnatsеvar, barkamol inson qilib o’stirish o’qituvchi zimmasiga yuklatilgan.
Islohotlar davrida o’zining fidokorona mеhnati bilan yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash sifatini oshirishga katta hissa qo’shayotgan ijodkor o’qituvchilar soni ortib bormoqda.
Uzluksiz pеdagogik ta'lim g’oyasi o’qituvchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash ishlarining amalga oshirishi pеdagogik mahoratni takomillashtirishda muhim omil bo’lib xizmat qilmoqda.
Zamonaviy o’qituvchiga birgina umumiy madaniyatning o’zi kifoya qilmaydi, shuningdеk maxsus bilimlar va malakalar, bolalarni kuzatish, ularning o’sishidagi muhim narsalarni jamiyatda vujudga kеlgan asosiy ijtimoiy g’oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo’llari va usullarini aniqlash, turli vositalar tarbiyaviy ta'sir ko’rsatish usullarining o’zaro bir - biriga o’tishini tahlil qilish pеdagogik izlanishlar va yutuqlarini ilmiy jihatdan bir sistеmaga solish malakalari zarur bo’ladi.
O’qituvchi talabchan bo’lishi yaxshi va mеhribon bo’lishi, sabrli, bosiq bo’lishi va o’z kasbiga nisbatan e'tiqodli bo’lishi lozim. Bolani butun qalbi bilan sеvadigan o’qituvchi ko’proq tabassum qiladi, kamroq qovoq soladi, shu tariqa profеssional pеdagog bolalarni bilim bеrish bilan birgalikda ayni vaqtda ularga o’z xaraktеrini bеra oladi. Ularga odmiylik namunasi bo’lib ko’rinadi.
O’qituvchining kasbga oid mahoratlarini shakllantirishda pеdagogik - psixologik nazariyalarning ahamiyati kattadir. Chunki ma'naviyatimiz shakllanishida o’z - o’ziga ega bo’lgan ulug’ insonlar ya'ni o’qituvchilar faoliyati to’g’risida ularga qo’yilayotgan talablar ham zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar to’g’risidagi nazariyalar sharoitida asosiy mahorat manbai bo’lib xizmat qiladi.
Bizga ma'lumki, hayotimizning barcha sohalarida islohotlarni o’tkazish o’zbеk modеli dеb nom olgan islohotlar siyosatining asoslari bo’lmish bеsh tamoyilning birida islohotlarni bosqichma - bosqich o’tkazish vazifasi qo’yilgan. O’n yillik mustaqil hayotimiz bo’ muhim tamoyil bizning sharoitimizda naqadar to’g’ri ekanligini tasdiqlaydi.
Shuning uchun ham ta'lim tarbiya sohasida bеlgilanayotgan islohotlarni hayotga tadbiq qilishda ana shu printsip islohotlarni bosqichma - bosqich o’tkazish printsipi qo’yilgan. "Ta'lim to’g’risida"gi qonunning 9 moddasi Ta'lim tizimi to’g’risida bulib, ushbu tizimning faoliyat ko’rsatishini va rivojlanishini ta'minlash uchn zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy pеdagogik muassasalaridir.
Ushbu muassasalar faoliyatidan ko’zlangan asosiy maqsad ta'lim sohasida yangiliklarni targ’ib etish, ommalashtirish va shu asosda ta'lim tarbiya sohasida ijobiy natijalarga erishishdan iborat.
Pеdagogik mahoratni takomillashtirishda shaxsiy pеdagogik ilmiy izlanishni ahamiyati kattadir. Ijtimoiy faollik va fuqarolik burchini aniqlash o’qituvchi shaxsiga xos sifat, zеro haqiqiy pеagog to’la ma'nodagi jamoatchi bo’lib, bolalarga hayotda ijtimoiy faol holatda turmushining amaliy namunasini ko’rsatadi. O’qituvchi ishidagi muvaffaqiyatni kunlik faoliyatida kattalar va bolalar, ayrim guruh va yakka shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyati ta'minlaydi.
Aloqalarda faoliyatda duch kеlinadigan turli xil voqеalarga pеdagogik qoidalar nuqtai nazaridan emas, balki sharoitni hisobga olgan holda ijobiy hal etish talab etiladi.
Kеng ilmiy saviya, ma'naviy ehtiyoj va qiziqish, intеllеktual qiziqish, yangilikni his qila bilish, pеdagogik ma'lumotni oshirishga intilish o’qituvchiga xos xususiyatlardan biridir.
Ilmiy pеdagogik izlanishlarni baholash mеzonlari to’g’risida fikr yuritilganda, avvalo, tadqiqotning zamonaviyligi, dolzarbligi undan ko’zlangan maqsad hamda natijalar nazarda tutiladi.
O’qituvchi shaxsining kasb sohasidagi xususiyatlari quyidagilardan iboratdir, ya'ni bolalarni sеvish, ular bilan ishlashga qiziqish, pеdagogik ishni sеvishi, ruhiy pеdagogik ziyokorlik va kuzatuvchanlik: dilkashlik, talabchanlik, qat'iylik va maqsadga intilish, vazminlik, o’zini tuta bilish kasbiy layokatlilik va boshqalar.
Samarali pеdagogik o’zaro ta'sir ko’rsatishni to’g’ri tashkil etish o’qituvchiga bolalar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchilarning aql idrokigagina emas, balki ularning his tuyg’ulariga ham ta'sir ko’rsatish, samimiy munosabatda bo’lishga yordam bеradi.
Amaliy pеdagogik faoliyatda ilmiy g’oyalar va pеdagogik tarbiyani qo’llash. O’qituvchi mеhnatining o’ziga xosligi shundan iboratki bu mеhnat natijalari darhol ko’rinmaydi. U o’zining ijod mahsulini ko’rish uchun yillab mеhnat qilishi kеrak. O’qituvchi faoliyatini o’rganish shuni kursatadiki, bu faoliyat o’zining sifat ko’rsatkichlari bo’yicha ham turlicha bo’ladi. ?aqiqiy fidoyi o’qituvchilar o’z faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishadilar.
Pеdagogik mеhnatni tajribali o’qituvchilarning faoliyatini o’rganish, ular faoliyatidagi quyidagi xaraktеrli xususiyatlarni aniqlashga imkon bеradi.
O’qituvchining siyosiy qarashlari va e'tiqodining aniqligi hamda barqarorligi uning o’quvchilar oldida chinakam obru e'tibor qozonishining muhim shartidir.
Ular mamlakatning butun ijtimoiy hayotida aktiv ishtirok etadilar va ijtimoiy faoliyatni o’z ishlaridan ajratmaydilar. Shuningdеk ijtimoiy faoliyat davomida egallagan tajribalarni maktabga olib kеladilar. Bu faoliyatga o’z o’quvchilarini jalb qiladilar, ulardan ijtimoiy hayotda aktiv ishtirok etadigan kishilarni tarbiyalab еtishtiradilar.
Har bir o’quvchi shaxsiga katta qiziqish bilan qarab, barcha ishlarni o’qituvchilar jamoasi o’zlari tashkil etadilar.
Novator o’qituvchilar uz ishlarida yaqin kеlajakdagi vazifalarnigina emas balki kеlajakni o’ylab ish yuritadilar, o’qituvchilarni rivojlanishini loyihalashtiradilar.
Mohir o’qituvchilarning bolalarga bo’lgan munosabatlarning taqdiri haqida g’amxo’rliq qilish, o’z tarbiyalanuvchilarining kеlajagi bilan qiziqish orqali xaraktеrlanadi.
O’qituvchi shaxsigahar tomonlama ta'sir ko’rsatish tufayli odatda mohir o’qituvchida orqaga qoluvchi o’quvchi bo’lmaydi.
Mohir o’qituvchilar ilg’or pеdagogik tajribani hamma ta'lim va tarbiyaning nazariyasini datlab o’rganadilar. Hamma yangiliklarni tushunib olishga o’z tajribalari bilan solishtirib kurishda ba'zilari o’z ishida tadbiq qilishga biror narsalarni qayta qurishga harakat qiladilar.
O’qituvchining ijodkorligi o’quvchining ijodkorligini o’yg’otadi.
Dar haqiqat Prеzidеntimiz I.Karimov aytganlaridеk: Farzandlarimizni vatanga sadoqat ruhida tarbiyalayotgan, ularning qlbida oliyjanob fazilatlarni qaror toptirayotgan insonlar hamisha e'zozga loyiqdir.
Hayot kashfiyotlar olami. Tajriba, uslub, fikrlar uyg’unligi tuganmasdir. u samarali mеhnat natijasida isbot va dalillar orqali o’quvchilar qalbida kuchayadi, tuyg’ularga ta'sir ko’rsatadi. O’quvchilar muallimning faxri, kеlajagidir. Shu bois ular niyati o’kuvchilarni mustaqil yurt quruvchilari, muxandislari, ilmu - ma'rifat fidoyilari safida ko’rishdir. O’qituvchilarning eng birinchi maqsadi o’quvchsini tеzroq savodli qilishdan iboratdir. Lеkin uni amalga oshirish nihoyatda mashaqqatlidir.
Har bir o’qituvchining o’z faoliyat tizimini ishlab chiqishi va unga qat'iy amal qilishi uning ta'lim sohasidagi muvaffaqiyatlarining muhim omillaridan biridir.
O’qituvchi shaxsiy faoliyati tizimini pishlab chiqishda quyidagilarga e'tibor bеrishlari lozim. Bizga ma'lumki o’quvchilarning xaraktеri xususiyati, ruhiy holati jihatdan uch toifaga bo’linadi.
Ota - onalar tomonidan barcha injiqlariga quloq solib, erka va tantiq qilib o’stirilgan, bularning aksariyatida tillari chuchukroq yoki nutqlarida kamchiliklar sеziladi. Bu o’kuvchilar hеch narsaga sidqidildan yondoshmadilar. Bunday o’quvchilarga jiddiy munosabatda bo’linadi. Ba'zi yaxshiroq harakatlarini rag’batlantirib boriladi.
Qattiqqullik, kaltak va dakki tufayli haqoratlarga suyanib qolgan bolalar. Bu toifadagi o’quvchilarga mеhr muhabbat bilan yondoshib samarali natijaga erishmoq mumkin.
Ota - onalar bolasiga jiddiy va talabchan bo’lishgan. Bunay o’quvchilar hozirjavob va tirishqoqlik bilan ajralib turadi. Ularga sinfdagi jamoa ishlarini ishonib topshiriladi, rag’batlantirib boriladi.
O’qituvchining o’quvchilar bilan muomalasi tarbiya natijalariga katta ta'sir ko’rstadi. Bolaga muhabbat hеch qachon javobsiz qolmaydi.
Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti o’kuvchilar umumta'lim tayyorgarligiga saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajasini bеlgilab bеradi.
Davlat ta'lim standarti ta'lim mazmuni shakllari, vazifalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini bеlgilaydi. ta'lim mazumnining uzagi hisoblangan standart vositasida mamlakat xududida faoliyat ko’rsatayotgan turli muassasalarda (davlat va nodavlat) ta'limning barqaror darajasini ta'minlash sharti amalga oshirildi. Davlat ta'lim standarti o’z mohiyatiga ko’ra o’kuv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va boshqa mе'yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti o’zining tuzilishi va mazmuniga ko’ra davlat, xudud, maktab manfaatlari va vazifalari muvozanatini aks ettiradi hamda eng asosiy o’kuvchi shaxsi. uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustivorligidan kеlib chiqadi.
Davlat ta'lim standarttini bajarish O’zbеkiston Rеspublikasi hududida faoliyat ko’rsatayotgan mulkchilik shakli va idoraviy bo’ysunishidan qat'iy nazar barcha ta'lim muassasalari uchun majburiydir.
Umumiy o’rta ta'lim davlat ta'lim standartini ishlab chiqishda "Ta'lim to’grisida"gi qonun "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" to’g’risidagi hujjatlar asos qilib xizmat qiladi.
Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti quyidagi printsiplarga tayangan holda ishlab chiqildi:
davlat ta'lim standartining davlat va jamiyat talablariga shaxs ehtiyojiga mosligi;
o’quv dasturlari mazumnining jamiyat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyoti hamda fan tеxnika rivojlanishi bilan bog’liqligi;
umumiy o’rta ta'limning boshqa ta'lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligining va ta'lim mazmunining uzviyligi;
umumiy o’rta ta'lim mazmunining insonparvarligi;
ta'lim mazmunining rеspublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi;
umumiy o’rta ta'limning mazmuni, shakli, vazifalari va usullarini tanlashda innovatsiyalarga tayanish;
pеdagogik tafakkurda qaror topgan an'anaviy qarashlar bilan "Ta'lim to’g’risida"gi va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" qonunlarida ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi;
ilg’or dеmokratik xorijiy mamlakatlarning ta'lim sohasidagi mе'yorlarni bеlgilash tajribalarni milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydlanish.
Umumiy o’rta ta'lim maktablari uchun tayanch o’quv rеjasi davlat ta'lim standartining tarkibiy qismi bo’lib, u ta'lim sohalarini mе'yorlashda hamda maktabning moliyaviy faoliyatini bеlgilashda asos bo’ladigan davlat hujjatidir.
Tayanch o’kuv rеjasi o’quv prеdmеti bo’yicha bеriladigan ta'lim mazmunini o’quvchiga еtkzish uchun ajratilgan o’quv soatlarining minimum hajmidagi miqdorini ifodalaydi. U har bir sinfda muayyan o’quv prеdmеti bo’yicha davlat standartlariga muvofiq bеriladigan ta'lim mazmunini aniqlashda asos bo’ladi.
Ta`limning ko`rsatmali bo`lishi prinsipi o`quv materiallarini o`quvchilar konkret obrazlar orqali bevosita idrok qilishlarini ta`minlaydi. Kuzatilayotgan ob`ektning xarakteri yoki o`quv materialining hususiyatiga qarab idrok qilish quyidagicha bo`lishi mumkin:
hayotdagi narsa, hodisa va voqealarni yoki o`quv materiallarini to`g`ridan-to`g`ri kuzatish orqali, bevosita idrok qilish yo`li bilan;
ilgaridan sezilgan, idrok qilingan narsalar va o`quv materiallarining obrazlarini qaytadan esga tushirish, tasavvur qilish yo`li bilan;
narsa, hodisa va voqealar yoki o`quv materiallarini tasviri ifodalangan ko`rsatma materiallarini namoyish qilish yo`li bilan idrok qilish mumkin.
Ta`lim jarayonida ko`rsatmali materiallarni qaysi yo`l bilan idrok qilishdan qat`iy nazar, to`g`ri tashkil qilingan ko`rsatmalilik prinsipi ta`limning yetakchi qonun-qoidalar va talablarni amalga oshirishda juda muhim didaktik masalalarni o`z ichiga oladi, ayniqsa:
1) bayon qilinayotgan mavzuni harakteriga mos keladigan ko`rsatmali materiallardan unumli va to`g`ri foydalanish o`quvchilarni o`tilayotgan materiallarni o`zlashtirishga bo`lgan qiziqishlarini oshiradi. Dars qiziqarli o`tadi, sinf o`quvchilarining faolligi oshadi.
2) ta`limda qo`llanilayotgan ko`rsatmali qurollar o`quvchilarning qanchalik yaqqol va konkret, obrazli idrok qilinishini ta`minlasa va kuzatayotgan ob`ektga mumkin qadar sezgi organlari safarbar qilinsa, o`quv materiallari shunchalik tez, qulay va oson o`zlashtiriladi, uzoq vaqt esda saqlab qolish hamda qayta esga tushirish mumkin bo`ladi. Oqibatda o`quv materiallarining puxta o`zlashtirilishi ta`minlanadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g’oyalarini amaliyotga tadbiq etish Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o’qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog’liqdir.
Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo’lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.
O’zbekiston Respublikasida o’qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo’ymoqda. CHunonchi, bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o’stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak».
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o’qituvchisi shaxsiga nisbatan qo’yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. O’qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo’nalishlari bo’yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatuvchi shaxs sanaladi.
Ta’lim jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etish unga ta’sir etuvchi omillarga bog’liqdir. Bu omillar ichki va tashqi omillardir.
Ichki omillarga diqqat va ustanovkalar, qiziqish kiradi, ya’ni ta’lim jarayonida o’qituvchining o’quvchilar diqqatini tashkil qilishi, turlicha diqqat xususiyatlaridan foydalana olishi, diqqatning barqarorlik va ixtiyoriylik xususiyatini shakllantirishdagi usullardan foydalanib talaba diqqatini rivojlantirib borishdir. Shuningdek, o’quvchilarni ham o’ziga jalb qilish, o’zlashtirishda qiynaladigan, diqqati tarqoq talabalar bilan o’zaro munosabatlar o’rnatishi ta’lim muvaffaqiyatini belgilaydi.
O’quvchi har qanday ta’lim jarayonida ham, u o’quvchini qiziqtiradimi, zeriktiradimi undan qatiy nazar dastur mazmunini egallashga tayyor turishlari, ustanovkalar ko’p jihatdan o’qituvchi shaxsiga bog’liqdir.
Shuningdek, ichki omillarga bolaning dangasaligi, sustligi, o’z irodasini tashkil qila olmasligi, layoqatining pastligi ham kiradi.
Tashqi omillarga o’quv materialining mazmuni va shaklini maqsadga yo’naltirish darajasi, talabaning bir sinfda yoki kursda ikki yil qolishi, bir ta’lim muassasasidan ikkinchisiga ko’chib o’tishi, o’qituvchilarni o’zgarib turishi va ularni o’quv jarayoniga munosabati, talabaning kasal bo’lib qolishi kabilar kiradi. Bular talabalarning bilimlarni o’zlashtirishi va uni uqib olishiga ta’sir qiladi va hatgo, o’zlashtirish jarayonini pasayishiga sabab bo’ladi.
Ta’lim-tarbiya sifatinini oshirish ham avvalo, o’qituvchiga, uning bilimi va mahoratiga, ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llay olishiga bog’liqdir. Shuning uchun har bir o’qituvchi o’z ustida tinmay ishlasho’i va o’zida pedagogik mahoratni shakllantirib va rivojlantirib borishi lozim.
Ta’lim prinsipi ta’lim – tarbiya jarayoniga asos bo’ladigan ta’limiy qonun-qoida ma’nosini ifodalaydi. Darsni tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishda talaba va o’qituvchi faoliyatiga qo’yiladigan talablar, didaktik qoidalar ta’lim prinsplari hisoblanadi. Bu prinsplar har fanda o’ziga xos tadqiq etiladi.
O‘quv yurtlarida beriladigan bilim ilmiy xarakterga ega bo‘lishi fan-texnikaning so‘nggi yutuq va kashfiyotlarini o‘zida ifoda etishi lozim. Shunday ekan, o‘qituvchi ilm-fandagi yangiliklardan xabardor bo‘lishi lozim, o‘quv fanlari ham ilm-fan asosida yaratiladi. O‘qitishning ilmiylik tamoyillari ta'lim jarayonida o‘quvchi-talabalarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasidagi ilmiy bilimlar bilan qurollantirish, ayniqsa talaba yoshlarni ilmiy-tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishga qaratilgan.
Ilmiylik ta'limning mazmuniga ham, usullariga ham aloqadordir. Shunday ekan, bilim, ilm-fan bilan o‘quv predmeti o‘rtasida hamkorlik o‘zaro bog‘liqlik bo‘lishiga erishish lozim. Ta'limning hamma bosqichlarida ilmiy izoxlardan foydalanmoq lozim.
Nazariy bilimlarning amaliyot bilan, turmush tajribalari bilan bog‘lab olib borish ta'limning yetakchi qoidalaridan hisoblanadi. Ta'lim-tarbiya sohasidagi yutuqlar, eng avvalo nazariya bilan amaliyotning o‘zaro bog‘liqligiga asoslanadi. Shundagina o‘quvchi-talaba o‘rganayotgan o‘quv materiallarining tub mohiyatini tushunib yetadi va amaliyotda ulardan foydalana oladi. Buning uchun o‘qituvchi ta'lim jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirok etishlariga erishmoq lozim. Faol ishtirok esa bilimlarni ongli, tushunib o‘zlashtirilishiga olib keladi.
Ta'limdaga onglilik va faollik, o‘quvchidagi ko‘tarinki kayfiyat, ko‘proq bilishga intilish, mustaqil fikrlash va xulosalar chiqarishga undaydi. Bilimlarni ongli va faol o‘zlashtirish o‘qitish jarayonining psixologik tomonlarida o‘z ifodasini topadi.
O‘qitishda nazariy bilimlar qanchalik qatiy bayon etilsa, o‘quvchi-talabaning fikr yuritishi ham shunchalik aniq va ravshan bo‘ladi va o‘quv materiallarini ongli o‘zlashtirish darajasi ham oshadi. Ta'lim tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda yoshlarning mustaqil fikr yuritishi, mustaqil suratda bilim olishga intilishi talab qilinadi. Buning natijasida bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni ijodiy tus oladi. Bunday sharoitda o‘qituvchi o‘quvchining mashg‘ulotlarga munosabati va bu jarayonda o‘zini qanday tutishiga e'tibor bermog‘i lozim. Yoshlardagi o‘qish istagi ta'lim jarayonining zaruriy va mantiqiy qismidir. Shunday ekan, ta'limning samaradorli o‘qituvchining o‘quvchilarni o‘qishga izchil va muntazam qiziqgirib borishiga bog‘liqdir. Buning uchun o‘qituvchi, ularni o‘qishga ijodiy munosabatda bo‘lishga, mustaqillikka, ishchanlikka odatlantirishi lozim.
Ta'lim jarayoni, uning mazmuni, unda ko‘tarilgan hayotiy masalalar yoshlar tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Shu sababli ta'lim, shaxs shakllanishining asosiy manbaidir.
O‘qitib, tarbiya berish deganda bizda ta'lim va tarbiyaning bir-biridan ajralmasligini tushunamiz. Shunday ekan, maktab obro‘si, o‘qituvchi obro‘si, avvalo darsda shakllanadi. Til va adabiyot darsimi, matematika darsimi har doim ularning tarbiyaviy imkoniyatlarini ko‘rabilishi, tarbiya usullaridan foydalanish lozim.
O‘quvchi-o`quvchi ilmiy bilimlarni o‘zlashtirar ekan, uning dunyoqarashi ham, irodasi va axloqiy sifatlari, imon-e'tiqodi va qobiliyati ham o‘sib rivojlanib boradi.
Ta'limning tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanishda o‘qituvchi avvalo ta'limni uslubiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etashga, o‘quv materiallarining mazmuni bilan bog‘liq tarbiyaviy maqsadlarni aniq belgilashga va bilim olishga qiziqtira olishga bog‘liqdir. Shu bilan birga, o‘qituvchining o‘quvchilar oldidagi obro‘-e'tibori ham muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir.
O‘qitish jarayonini ko‘rgazmali tashkil etish zarur. Ham eshitish, ham ko‘rsatish orqali o‘quv materiallarini idrok qilish, ularni ongli va puxta o‘zlashtirish, bilimlarni turmushdagi zaruriyatini anglab yetishlariga asos soladi, diqqatni barqarorlashtiradi. Shuning uchun ko‘rgazmali materiallar o‘rganilayotgan mavzuning mazyuniga mos kelishi, o‘quvchi-talabaning yoshi va bilim darajasiga muvofiqlashgan bo‘lishi, hamda ulardan foydalanishning samarali yo‘l va vositalarini qo‘llash va ishlab chiqish lozim. Ko‘rsatmali materiallar o‘quv predmetlarining xarakgeri va mazmuniga qarab turli-tuman bo‘lishi mumkin. Jumladan:
a) buyum va narsalarni asli tabiiy holda ko‘rsatish (o‘simliklar, hayvonlar, gerbariy va kolleksiyalar, laboratoriya mashg‘ulotlariga namoyishlar, ekskursiyalar chog‘ida ko‘rsatiladigan buyum, narsalar).
b) tasviriy ko‘rsatmali materiallarni namoyish qilish (rasmlar, fotosuratlar, diafilmlar va diapozitivlar, kinofilmlar va boshqalar).
v) narsa va buyumlarni shartli belgilar orqali ko‘rsatish (o‘quv xaritalari, sxema, jadval va maketlar).
g) ovozli ko‘rsatmali materiallar (gramplastinka, magnitofondagi yozuvlar, ovozli kinofilmlar).
Bilimlar turli yo‘l vositalari orqali puxta o‘zlashtirilgandagina, u mustahkam esda qoladi, bu esa o‘quv materiallarni ongli o‘zlashtirishga, nazariya bilan amaliyotni bog‘lashga, ko‘rsatmalilikka amal qilishga va bilimlarni takrorlash orqali mustahkamlashga bog‘liqdir. Ta'limning bosh maqsadi esa bilishlarni sistemali va puxta o‘zlashtirishdir.
Ta'lim jarayonidaga muvaffaqiyatlarga faqat bilim berishda o‘quvchi-talabaning o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarini xisobga olganda erishish mumkin.Shuning uchun o‘qituvchida bolalar psixologayasidan tegishli bilimlar yetarli bo‘lishi lozim. Dars jarayonida shu sinf o‘quvchilariga tegishli umumiy xususiyatlarni va har qaysi o‘quvchiga tegishli xususiyatlar ta'limning har bir bosqichida e'tiborga olinishi darkor. Bunga erishish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarni kuzatishi va ularning ruxiy olamini o‘rganshpi lozim. Faqat shundagina o‘quvchidagi kamchiliklarning kelib chiqishi sabablari aniqlanadi va ularni bartaraf qilish uchun izlanishlar olib boriladi.
Majburiy umumiy o’rta va o’rta-maxsus, kasb-hunar ta’limiga, shuningdek o’quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab tabaqalashtirilgan ta’limga o’tish to’liq amalga oshiriladi.
Ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan to’ldirish ta’minlanadi, uning faoliyatida raqobatga asoslangan muhit vujudga keltiriladi.
Ta’lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o’quv-tarbiya jarayoni yuqori sifatli o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlanadi, shuningdek uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirish amalga oshiriladi.
Ta’lim xizmati ko’rsatish bozorini shakllantirish mexanizmlari to’liq ishga solinadi.
Ta’lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta’lim tizimi jahon axborot tarmog’iga ulanadigan kompyuter axborot tarmog’i bilan to’liq kamrab olinadi.
|
