Mavzu: Tikuv mashinasida igna va mokki mehanizimini bir biriga nisbatan sozlanishi

Download 38,54 Kb.
Sana	16.05.2024
Hajmi	38,54 Kb.
	#238336

Bog'liq
Tikiv mashinasini mokki va ignasi

MAVZU: Tikuv mashinasida igna va mokki mehanizimini bir biriga nisbatan sozlanishi
Mashina sifati uning belgilangan vazifani bajarishdagi ishlash darajasini bildiradi. Mashina sifati haqida fikr yuritilganda, uning ðuxtaligi, inkorsiz ishlashligi, umrboqiyligi va ta’sirga loyiqligi tushuniladi. Puxtalik – bu mashinani belgilab berilgan funksiyasi bo‘yicha o‘rnatilgan muddat davomida to‘xtovsiz ishlashidir. Inkorsiz ishlatish deganda mashinaning o‘rnatilgan vaqt mobaynida o‘zining ishlash qobiliyatini saqlab qolishligi tushuniladi. Umrboqiylik – mashinaning ta’mirlash muddatlari oralig‘ida o‘zining ishlash va ish qobiliyatini saqlab qolishligidir. Ishga qobiliyatli mashina deganda, belgilangan funksiyani bajarish davomida texnik talablarga javob berishligi tushuniladi. Masalan, tikuv mashinalarida ularning sifatli baxya hosil qilishligi, texnologik jarayonning to‘g‘ri bajarilishi, moki iðlari uzilmasligi va hokazo. Inkorlar sodir bo‘lishi esa mashinaning konstruktiv ishlab chiqarish va eksðluatatsion kamchiliklarga olib keladi. Misol tariqasida ishchi organlarning o‘zaro ishdagi hamkorligi buzilishi, igna o‘tmasligi yoki egriligi, reyka tishlari yeyilishini keltirish mumkin. Mashinaning barqaror ishlashini ta’minlash uchun texnik talablar va ko‘rsatmalarga e’tibor qaratish hamda o‘z vaqtida moylash, joriy ta’mirlashlarni bajarib borish lozim. Òikuvchilik sanoatiga qarashli mashina, avtomat va avtomatik qatorlarni yaratishda, asosan, ularning tashqi ko‘rinishiga, shakliga, rangiga, boshqarish va foydalanishga qulayligiga e’tibor beriladi. Shu sababli ham loyihalanayotgan jihozni estetik qoidalarga binoan tashqi ko‘rinishi ishlab chiqiladi. Zamonaviy tikuv mashinalarni yaratish mobaynida konstruktorlar bilan birgalikda rassom-dizaynerlar ishtirok etadilar. Ular yaratilayotgan mashina yoki avtomatning tuzilishini, boshqarish sistemasini, bajariladigan texnologik jarayonni o‘rganib chiqqan holda tashqi ko‘rinishini tasvirlaydilar. Hozirga qadar tikuv sanoati jihozlari estetik ko‘rinishi hamisha iste’molchilar e’tiborida bo‘lgan. Masalan, «Zinger» firmasida hozirgi ðaytgacha ishlab chiqarilayotgan tikuv mashinalari zamon talabiga qarab turli xil dekorativ ornamentlar bilan bezatilib tayyorlanmoqda. 12 «Futura» elektron boshqaruvli mashinalarda esa ishlashga qulayligi e’tiborga olinib estetik ko‘rinish berilgan. «Rimoldi» va «Juki» firmalari rassom-dizaynerlari yo‘rmab tikish mashinalari ustki qismiga snos qo‘llaganlari uchun ko‘rinishi va yengilligi bilan ajralib turgan. Hozirgi paytda rassom-dizaynerlar konstruktorlar bilan loyihalash jarayonida yangi mashina maketiga turli xil ranglarni qo‘llab ko‘radilar. Barcha davlatlardagi rassom-dizaynerlar jihozlarni, sexlarni bo‘yashda ochiq ranglar ishlatilganda ish unumdorligi ancha oshishi mumkinligini ta’kidlaganlar. Bundan tashqari, mashinalar har bir qismi turli rangda bo‘lganda boshqarishga qulayroq bo‘lishini aniqlaganlar. Òikuvchilik sanoatiga qarashli mashina, avtomat va avtomatik qatorlarni yaratish va takomillashtirishda ergonomika talablariga ham e’tibor qilinadi. Bu talablar mashinani boshqarish, qurilma yoki elektron aððaratlarni tanlash, ishlatish va ta’mirlashda qulaylikni, informatik yozuvlar bilan belgilash va tayyorlashni ta’minlashdan iborat. 1.5. ÒIKUV MASHINALARINING ÒURLARI Hozirgi ðaytda vazifasi va tuzilishi jihatidan turli xil bo‘lgan, fan va texnikaning oxirgi yutuqlariga asoslanib yaratilgan, zamonaviy texnologiya talablariga javob beruvchi, avtomatlashtirilgan va elektron boshqaruvli tikuv mashinalari ishlab chiqarilmoqda. 5-rasm. «Juki» firmasining tikuv mashinasi. 1 2 6 5 3 4 7 13 «Juki» tikuv mashinasi quyidagi asosiy qismlardan iborat: mashina tanasi (2) da (5-rasm) asosiy val o‘rnatilgan bo‘lib, undan mashinaning barcha mexanizmlariga harakat uzatiladi. Mashina tanasining tayanchi (4) da baxya yirikligini o‘zgartiruvchi qurilmalar joylashtirilgan. U asosan mashina bosh qismini ushlab turadi. Mashinaning old qismi (1) da igna va ið tortgich (zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida ið uzatgich) mexanizmlari, teðki uzeli, ba’zi mashinalarda esa qo‘shimcha mexanizm va uzellar o‘rnatilgan. Mashinaning asosiy valiga aylanma harakat maxovik g‘ildiragi (3) orqali elektr yuritgichidan uzatiladi. Mashinaning ustiga boshqaruv ðulti (5) o‘rnatilgan bo‘lib, undan ishchi organlari holati, baxyaqator ko‘rinishi va yirikligi avtomatik tarzda o‘zgartiriladi. Zamonaviy tikuv mashinalarida boshqaruv ðulti mashina tanasi tayanchida yoki uning yon tomonida joylashgan. Mashina ish stoliga tayanch (6) o‘rnatilgan bo‘lib, unda iðli g‘altak yoki bobinalar uchun sterjenlar joylashtirilgan. Òana tayanchi (4) dan igna harakat chizig‘igacha bo‘lgan L masofaga mashinaning ishchi qulochi deyiladi. Mashina ðlatformasi (7) da moki (zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida chalishtirgich), gazlamani surish va avtomatik moylash mexanizmlari, ba’zi tikuv mashinalarida iðni qirqish, kengaytirgich kabi qo‘shimcha mexanizmlar o‘rnatilgan. Òashqi ko‘rinishi, vazifasi, ishlash ðrinsiði, texnik ko‘rsatkichlari, kinematikasi, konstruksiyasi jihatidan tikuv mashinalari juda xilma-xildir. Òikuv mashinalarini yaratish va takomillashtirishda tikiladigan materialning fizik-mexanikaviy xossasi va tuzilishi, texnologik jarayonga ta’sir qiluvchi faktorlar e’tiborga olinadi. Òikilayotgan materialning ishqalanish koeffitsiyenti, cho‘zilishligi, zichligi, erish temðeraturasi kabi ðarametrlari – tikuvchilik mashinasi konstruksiyasiga, baxyaqator hosil bo‘lishdagi iðlar bog‘lanishiga, qo‘llaniladigan igna geometriyasiga, mashina tezlik ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘ladi. Baxyaqator hosil bo‘lish jarayonida iðlar chalishish xarakteriga qarab tikuv mashinalari ikki guruhga bo‘linadi: – moki baxyali tikuv mashinalari; – zanjirsimon baxyali tikuv mashinalari. Moki baxyaqatori kam cho‘ziluvchanligi va ðuxtalik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun moki baxyasi bilan tikuvchi mashinalari asosan qattiq va mustahkam gazlamalarni tikishda qo‘llaniladi. Zanjirsimon baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar cho‘ziluvchan, trikotaj gazlamalarni tikishga va kiyim detallarini vaqtinchalik birlashtirishga mo‘ljallangan. 14 Òikuv mashinalari vazifasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: – Moki baxyali to‘g‘ri baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar; – bir iðli zanjirsimon to‘g‘ri baxyaqator bilan tikuvchi mashinalar; – ko‘ð iðli zanjirsimon to‘g‘ri baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar; – moki baxyali siniq baxyaqator bilan tikuvchi mashinalar; – gazlama chetlarini yo‘rmash mashinalari; – yashirin baxyali tikuv mashinalari; – tugma va boshqa furnituralarini qadaydigan, ðuxtalaydigan va kalta choklarni tikadigan, halqa yo‘rmaydigan va buyumning ayrim detallariga ishlov beradigan yarimavtomatik tikuv mashinalari. Òezlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha tikuv mashinalari uch guruhga bo‘linadi: – asosiy valning aylanishlar chastotasi 2500 ayl/min gacha bo‘lgan ðast tezlikli; – 2500 ayl/min dan 5000 ayl/min gacha bo‘lgan o‘rtacha tezlikli; – 5000 ayl/min dan yuqori bo‘lgan katta tezlikli. Ishchiga nisbatan joylashishi bo‘yicha tikuv mashinalari o‘ng, chað va frontal qulochli bo‘ladi. Òikuv mashinasi ishchi qulochi ishlov berilayotgan mahsulotning maksimal o‘lchamini aniqlaydi. Ishchi qulochlari bo‘yicha tikuv mashinalari quyidagilarga bo‘linadi: – qisqa ishchi qulochli (L-200 mm gacha); – o‘rtacha ishchi qulochli (L-200 mm dan 260 mm gacha); – uzun ishchi qulochli (L-260 mm dan yuqori). Butun bir texnologik jarayon uchun ishlab chiqariladigan tikuvchilik jihozlarini korxonaning aniq bo‘limiga yaroqliligiga, avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish darajasiga qarab ham guruhlarga ajratish mumkin. 1.6. ÒIKUV MASHINALARINING ASOSIY ISHCHI ORGANLARI Igna tikuv mashinasining asosiy ishchi organlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Hamma mashina ignalari gazlamani teshib, ustki iðni igna ðlastinasi ostiga olib o‘tish va ustki iðdan halqa hosil qilish uchun xizmat qiladi. Ignalar to‘g‘ri va yoysimon ko‘rinishlarda bo‘ladi. Yashirin baxya hosil qilib tikish mashinalarida yoysimon igna materialning yarim qalinligiga sanchiladi. Yoysimon shakldagi ignalar asosan yarim aylana – trayektoriya bo‘ylab harakatlanadi. Moki baxyali tikuv 15 7-rasm. Moki yordamida baxya hosil bo‘lishi: 1 — naycha; 2 – naycha qopqog‘i; 3 – moki o‘qi; 4 – naycha ushlagich; 5 – moki uchi; 6 – igna; 7 – tepki; 8 – gazlama. 8-rasm. Yashirin zanjirsimon baxya hosil bo‘lish jarayoni: a, b — ignaning gazlama ustki qismiga sanchilish nuqtalari; 1 – igna; 2 – bo‘rttirgich; 3 – igna plastinasi; 4 – gazlama. 6 7 8 1 2 3 5 4 1 2 3 a b 4 6-rasm. To‘g‘ri va yoysimon ignaning baxya hosil bo‘lish jarayonidagi holati: a — ignaning gazlamaga sanchilishi; b – igna ip halqasi hosil bo‘lishi; d – moki yoki chalishtirgichning halqani ilib olishi. 18° b 4° a d 16 mashinalarida esa vertikal harakatlanuvchi to‘g‘ri ignalar qo‘llaniladi. Ignaning uzunligi va ish yo‘li orqali tikuv mashinasining konstruktiv ðarametrlari aniqlanadi. Baxya hosil bo‘lish jarayonida to‘g‘ri va yoysimon ignalarning holati 6-rasmda ko‘rsatilgan. Moki ustki igna iðini ilib olib, uni kengaytirib, o‘z atrofidan aylantirib ostki ið bilan chalishtirish uchun xizmat qiladi. Moki qurilmasi (7-rasm) naycha (1), naycha qoðqog‘i (2), moki o‘qi (3), naycha ushlagich (4) va moki uchidan (5) tuzilgan. Gazlama (8) ni ustidan teðki (7) bosib turadi. Moki baxyasi hosil bo‘lish jarayonida moki uchi (5) igna (6 ) eng ðastki holatidan ko‘tarilishi ðaytida hosil bo‘lgan iðning halqasini ilib olib, uni kengaytirib naycha ushlagich (4) atrofidan aylantiradi. Moki tashqi diametri bo‘ylab aylantirilgan igna iði moki iði bilan chalishadi va baxya hosil bo‘ladi. Òikuv mashinalarida naychadagi iðning uzunligiga qarab normal va katta hajmli mokilar qo‘llaniladi. Òikuv mashinasini loyihalash va takomillashtirish jarayonida uning stabil ishlashi va umrboqiyligini ta’minlash asosan mokilarni to‘g‘ri tanlashga bog‘liq bo‘ladi. Òikilayotgan kiyimdagi baxyaqator ko‘rinishi ham moki tanlanishiga bog‘liq. Yashirin zanjirsimon baxya hosil bo‘lishda yoysimon ko‘rinishdagi igna (1), igna ðlastinasi (3) tagidagi bo‘rttirgich (2) qatnashadi. Yoysimon igna (1) gazlama (4) qatlamining yarim qalinligiga sanchiladi. Bu jarayon ignaning yoysimon trayektoriya bo‘yicha harakati orqali ta’minlanadi (8-rasm). Zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida moki funksiyasini chalishtirgich bajaradi. Ish jarayonida chalishtirgich (1) igna (2) iði (4) halqasini ilib olib, unga o‘zining iði (3) ni o‘tkazib, uni ignaning gazlama (5) ga keyingi sanchilishiga tayyorlaydi (9-rasm) va halqaga halqani o‘tkazish bilan baxya hosil bo‘ladi. Harakat yo‘nalishi bo‘yicha o‘ng va chað chalishtirgichlar mavjud. Chalishtirgichning tebranish va aylanish o‘qi gorizontal 9-rasm. Chalishtirgich yordamida baxya hosil bo‘lishi: 1 — chalishtirgich; 2 – igna; 3 – chalishtirgich ipi; 4 – igna ipi; 5 – gazlama. 1 4 3 2 5 17 hamda vertikal bo‘ladi. Gazlama chetlarini uch iðli yo‘rmab tikuvchi mashinalarda baxya hosil bo‘lish jarayonida igna bilan ikkita ustki va ostki chalishtirgichlar qatnashadi. Bir iðli yo‘rmalash baxyasi igna bilan ikkita kengaytirgich ishtirokida olinadi. Òishli reyka gazlamani bir baxya uzunlikka surish vazifasini bajaradi. Gazlamani surish mexanizmi baxyaqator yirikligini sozlash, gazlama surilish yo‘nalishini o‘zgartirish qurilmalaridan tuzilgan. Gazlama surilishi tishli reyka va teðki ishtirokida amalga oshiriladi. Ba’zi tikuv mashinalarida gazlama surilish jarayonida ikki, uch yoki to‘rttadan iborat ishchi organlari qatnashadi (10-rasm). Òrikotaj mahsulotlarini tikishda ikki tishli reykali differensial mexanizm qo‘llaniladi. Bunda igna (2) yuqorigi holatini (10-a rasm) egallaganda ustki va ostki materiallar (4 va 5) teðki (1) ning ostiga o‘rnatilgan tishli reyka (3) hamda ostki reyka (6) yordamida suriladi. Ba’zi hollarda material bilan teðki (1) va tishli reyka (6) orasida ishqalanish koeffitsiyenti har xil bo‘lishi natijasida gazlamaning ustki (4) va ostki (5) qatlamlarining bir-biriga nisbatan siljishi sodir bo‘ladi. Bu hol materialga nisbatan iðning qalinligi to‘g‘ri tanlanmaganidan kelib chiqishi mumkin (10-b rasm). Ana shunday siljishlarni bartaraf etish maqsadida igna (2) ga ham mashina ðlatformasiga nisbatan og‘ma harakat berilgan. Gazlama qatlamlari siljishlarini yo‘qotish uchun ustki va ostki tishli reykalar qo‘llanilgan tikuv mashinalari ham mavjud. Charm mahsulotlarini va zich materiallarni tikuvchi mashinalarda surilish jarayoni roliklar va tishli reyka ishtirokida ta’minlanadi. 10-rasm. Baxya uzunligi yo‘nalishi bo‘yicha bo‘ylama tebranma harakatlanuvchan igna va tishli reyka ishtirokida gazlama surilishi: 1 — tepki; 2 – igna; 3 – tepki asosi; 4 – ustki material; 5 – ostki material; 6 – tishli reyka. 2 5 3 4 6 a b 1 2 5 3 4 6 1 18 Òishli reyka elliðssimon trayektoriya bo‘yicha harakatlanadi. Ið tortgich ignaning ðastga harakatida, moki atrofida aylantirilishida sarf bo‘ladigan iðni uzatish va baxyani taranglash uchun xizmat qiladi. Zanjirsimon chok bilan tikuvchi mashinalarda ið tortgich funksiyasini ið uzatgich bajaradi. Ið tortgichlar ko‘ð hollarda murakkab harakatlanuvchi richag ko‘rinishida tayyorlanadi. Ið tortgich o‘z funksiyasini igna va moki ishlari bilan hamkorlikda bajaradi. Òikuv mashinalarida har xil ko‘rinishdagi ið tortgich konstruksiyalari qo‘llanilgan. Ið uzatish sistemasiga iðni taranglash qurilmasini qo‘llamasdan sifatli baxyaqator olib bo‘lmaydi. Moki baxyali tikuv mashinalarida naycha qoðqog‘ida ðrujinali taranglash qurilmasi o‘rnatilgan. Iðning taranglanishi vint yordamida ðrujinaga bosim berish natijasida ta’minlanadi. Baxyaqator sifati ustki va ostki iðlarning taranglik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Òaqsimlagich ko‘ð ignali tikuv mashinalarida ustki iðlarni taqsimlash vazifasini bajaradi. Òaqsimlagich ko‘ð hollarda bir, ikki va ko‘ð iðli zanjirsimon chokli ko‘ð chiziqli baxyaqatorlar o‘rtasidagi bitta iðni taqsimlash vazifasini bajaradi. Iðni taqsimlash chok tartibini, ko‘rinishi va xossasini o‘zgartiradi. Zanjirsimon baxyaqatorlar orasidagi iðni taqsimlash jarayoni 11-rasmda ko‘rsatilgan: Òaqsimlagich (3) baxya uzunligiga ko‘ndalang tebranma harakatlanib, o‘zining iði (2) ni ignalar (1) orasidan o‘tkazadi. Bu holda turli rangdagi iðlar ishlatilganda chiroyli baxyaqator hosil qilish mumkin. 1.7. ÒIKUV MASHINALARINING ASOSIY MEXANIZMLARI Moki va zanjirsimon baxya hosil qilib tikuvchi mashinalar quyidagi asosiy mexanizmlardan tuzilgan: 11-rasm. Taqsimlagichning ustki ipni ilib olish jarayoni: 1 – ignalar; 2 – ustki ip; 3 – taqsimlagich. 2 1 3 a b 19 – Igna mexanizmi; – moki va chalishtirgich mexanizmlari; – materialni surish mexanizmi; – ið tortgich (ið uzatgich) mexanizmi; – teðki uzeli. Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy mexanizmlar qatoriga ba’zi tikuv mashinalarida qo‘llanilgan taqsimlagich, kengaytirgich kabi mexanizmlar ham kiradi. Qo‘shimcha mexanizmlar mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan guruhlarga bo‘linadi. Mexanizatsiyalashtirilgan mexanizm va qurilmalarga quyidagilar kiradi: – Materialni yo‘naltirgichlar; – o‘lchash va rolikli surish mexanizmlari; – igna ostiga to‘qilgan tasmalarni uzatuvchi mexanizmlar; – bo‘rttirgichlar, cheklovchi moslamalar; – gazlama chekkasini qirquvchi mexanizmlar; – ðuxtalash mexanizmlari; – ignani sovitish qurilmasi va hokazo. Bu mexanizmlar tikuv mashinalarining vazifalariga va texnologik talablariga qarab har xil konstruksiyalarga hamda ish ðrinsiðlariga ega. Avtomatlashtirilgan mexanizm va qurilmalar guruhiga quyidagilar kiradi: – Avtomatik to‘xtatish qurilmasi; – ignaning kerakli holatida avtomatik to‘xtatish; – vertikal ðichoq bilan ið va to‘rsimon materiallarni qirqish; – ostki iðni qirqish; – teðkini avtomatik ko‘tarish; – moylash jarayoni buzilganda va ið uzilganda ma’lumot berish; – o‘ramlardan gazlamani avtomatik bo‘shatish; – mahsulot sonini hisoblagich va hokazo. Maxsus va avtomatik elementlardan tuzilgan mashina maxsuslashtirilgan va avtomatlashtirilgan tikuv mashinasi deyiladi. Igna mexanizmi igna orqali gazlamani sanchib o‘tib, ustki iðni ostki ið bilan bog‘lanishi uchun yetkazib berish vazifasini bajaradi. Igna mexanizmlarining turlari 1.1-sxemada ko‘rsatilgan. Òikuvchilik mashinasozligida markazlashgan va markazlashmagan krivoshið shatunli igna mexanizmlari keng tarqalgan. Bu turdagi mexanizmlar asosan yuqori tezlikda ishlatiladigan tikuv mashinalarida qo‘llanilgan. Igna mexanizmlari igna harakati bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: – Ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchi ignali; 20 – gazlama surilishiga yo‘nalishi bo‘yicha ko‘ndalang yoki bo‘ylama gorizontal tebranma harakatlanuvchi ignali; – yoysimon trayektoriya bo‘yicha harakatlanuvchi ignali. Moki mexanizmlari turlari 1.2-sxemada keltirilgan. Sxemadan ko‘rinib turibdiki, tebranma va aylanma harakatlanuvchi mokilar mavjud. Òebranma harakatli mokilarga (1.2-sxema) o‘ng va chað tomonga buralma harakatlanuvchi mokilar kiradi. O‘ng tomonga buralma harakatlanuvchi mokilarning ishchi harakati soat mili yo‘nalishi bo‘yicha bo‘lsa, chað tomonga buralma harakatlanuvchi mokilarda, aksincha. Bosh valdan tebranma harakatlanuvchan mokiga uzatishlar soni 1:1 ga teng bo‘ladi. 1.1-sxema. Igna mexanizmlarining turlari. Igna mexanizmlari Koromislo shatunli Krivoship shatunli Ekssentrik shatunli Sharnirli zvenoli Krivoship kulisali Aylanma valdan harakat oluvchi Tebranma valdan harakat oluvchi Aylanma-qaytma valdan harakat oluvchi Markazlashmagan dezaksial Markazlashgan dezaksial 1.2-sxema. Moki mexanizmlari. Tebranma harakatlanuvchi Aylanma harakatlanuvchi M o k i m e x a n i z m l a r i Notekis aylanuvchan O‘ng tomonlama harakat Tekis aylanuvchan Aylanish o‘qi vertikal Aylanish o‘qi gorizontal Chap tomonlama harakat Markazlashgan naychali Markazlashmagan naychali 21 Chalishtirgich mexanizmlari Chalishtirgichlar Kengaytirgichlar Baxyaqator yo‘nalishiga bo‘ylama harakatlanuvchi Baxyaqator yo‘nalishiga ko‘ndalang harakatlanuvchi Tebranma harakatlanuvchi Aylanma harakatlanuvchi Fazoviy tekislikda harakatlanuvchi Fazoviy harakatlanuvchi Bitta tekislikda harakatlanuvchi Bitta tekislikda harakatlanuvchi To‘g‘ri chiziqli harakatli To‘g‘ri chiziqli va yoysimon harakatli Yoysimon harakatlanuvchi To‘g‘ri chiziqli harakatli To‘g‘ri chiziqli va yoysimon harakatlanuvchi Yoysimon harakatlanuvchi 1.3-sxema. Chalishtirgich mexanizmlarining turlari. Aylanma harakatlanuvchi mokilar asosan yuqori tezlikda ishlaydigan sanoat tikuv mashinalarida qo‘llanilgan. Aylanish o‘qlarida gorizontal va vertikal mokilar mavjud. «Nekki» (Italiya) firmasida ishlab chiqariladigan maishiy tikuv mashinalarida moki gorizontal tekislikka 45°C burchak ostida joylashgan. Bosh valdan moki valiga nisbatan uzatish soni 1:1 va 1:2 bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda uzatishlar soni 1:3 ga teng bo‘lgan moki konstruksiyalari ham uchraydi. Aylanma harakatlanuvchan mokilar tekis va notekis aylanuvchan bo‘lishi mumkin. Chalishtirgich mexanizmi zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida qo‘llanilgan (1.3-sxema). Chalishtirgichlar harakatlanish bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: – bir tekislikda to‘g‘ri chiziqli va yoysimon harakatlanuvchan; – fazoda to‘g‘ri chiziqli va yoysimon harakatli. Kengaytirgichlar harakati bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: – fazoda aylanuvchan va tebranma harakatlanuvchan; – bitta tekislikda tebranma yoki aylanma harakatlanuvchan. Òekis zanjirsimon chok hosil qilib tikuvchi mashinalarda taqsimlagich mexanizmlari mavjud. Òaqsimlagichlar (1.4-sxema) gazlama 22 yuza tomonidagi baxyaqatorlar orasidagi iðlarni taqsimlash vazifasini bajaradi. Òaqsimlash mexanizmlarining asosiy xususiyatlaridan biri teðki sterjenining o‘qiga nisbatan tebranish o‘qining joylashishidir. Bitta yoki ikkita taqsimlagichli tikuv mashinalari bo‘ladi. Ið tortgich mexanizmi bir baxya hosil bo‘lishda sarf bo‘ladigan iðni uzatish va chokni taranglash uchun xizmat qiladi (1.5-sxema). Past tezlikli tikuv mashinalarida asosan kulachokli ið tortgichlar qo‘llaniladi. O‘rtacha tezlikli (bosh vali aylanishlar soni 3500 – 4000 ayl/min gacha) tikuv mashinalarida sharnirli-sterjenli, mokisining aylanish o‘qi vertikal tekislikda joylashgan ikki ignali tikuv mashinalarida kulisali, yuqori tezlikli tikuv mashinalarida (5000 ayl/min va undan yuqori) aylanuvchan ið tortgichlar qo‘llanilgan. Aylanma harakatli ið tortgichlar dinamik muvozanatlanganligi sababli ish jarayonida maxsus moylash sistemasini talab qilmaydi. Gazlamani surish mexanizmlari konstruksiya jihatdan bir, ikki, uch tartibli tayyorlangan bo‘lishi mumkin (1.6-sxema). Bu tikuv Aylanma harakatlanuvchan Ip tortgich mexanizmlari Murakkab harakatlanuvchan Sharnirli sterjenli Kulisali Rotatsion tipidagi Kulachokli 1.5-sxema. Ip tortgich mexanizmlari sinflanishi. Tepki sterjeni o‘qiga to‘g‘ri tushadigan tebranma o‘qli Taqsimlagich mexanizmlari Tepki sterjeni o‘qiga to‘g‘ri tushmaydigan tebranma o‘qli Bitta taqsimlagichli Ikkita taqsimlagichli 1.4-sxema. Taqsimlagich mexanizmlarining turlari. 23 mashinasiga qo‘yilgan talabga va gazlamaning fizik-mexanik xossasiga bog‘liq bo‘ladi. Ikki tartibli sistemalarda gazlama surilishi tishli reyka va tebranma harakatlanuvchi igna yoki ustki va ostki reykalar bilan ta’minlanadi. Bir tartibli sistemalar tishli reyka, teðki yoki differensial mexanizmlardan tuzilgan. Uch tartibli sistemalarda gazlama tebranma harakatlanuvchan igna va ustki-ostki tishli reykalar yordamida suriladi. Bundan tashqari, gazlamaning ustki va yetakchi ostki qo‘shimcha tortuvchi yoki o‘lchovchi roliklarni suruvchi mexanizmli tikuv mashinalari ham mavjud. 1.8. BAXYALAR VA BAXYAQAÒORLAR Gazlamada igna hosil qilgan qo‘shni teshiklar orasida iðlar chalishuvining bitta tugallangan davri qo‘lda bajarilgan bo‘lsa, qaviq deyiladi, mashinada bajarilgani esa baxya deyiladi. Ketma-ket takrorlangan baxyalardan baxyaqator, qaviqlardan esa qaviqqator hosil bo‘ladi. Mashinada bajarilgan baxyaqator iðlarining chalishishiga qarab mokili va zanjirsimon turlarga bo‘linadi. Òikuvchilik sanoatida kiyim tikishda moki baxyaqator eng ko‘ð tarqalgan bo‘lib, u ikki iðli bitta yo‘lli moki baxyaqator (12-a rasm) va ikki iðli siniq baxyaqator (12-b rasm) bo‘ladi. Moki yordamida hosil qilingan baxyaqator ikkita iðdan iborat bo‘ladi. Ustki ið «igna iði» deyiladi, chunki u igna ko‘zi bilan birga material orqali o‘tadi. Pastki ið «moki iði» deyiladi, chunki u mokidagi naychadan chiqadi. Bu iðlar material o‘rtasida chalishadi. Bitta yo‘lli baxyaqatorda baxyalar birin-ketin joylashgan bo‘ladi. 1.6-sxema. Gazlamani surish mexanizmlari turlari. G a z l a m a n i s u r i sh m e x a n i z m l a r i Tepkili, oddiy reykali mexanizm Tepkili, differensial mexanizm Igna va tepkili ostki reyka bilan suruvchi Ustki va ostki reyka yordamida suruvchi Ostki reyka, igna va ustki reykali Bir tartibli sistema Ikki tartibli sistema Uch tartibli sistema 24 Siniq baxyaqatorning baxyalari bir-biriga nisbatan burchak ostida joylashgan bo‘ladi. Kiyim tikishda qo‘llaniladigan zanjirsimon baxyaqatorlarga quyidagilar kiradi: bir iðli chalishadigan (12-d rasm) va ikki iðli chalishadigan (12-e rasm) bitta yo‘lli zanjirsimon baxyaqator, ikki iðli (12-f rasm) va uch iðli chalishadigan zanjirsimon yo‘rmash baxyaqatori; bir iðli va (12-g rasm) ikki iðli chalishadigan siniq zanjirsimon bostirib tikish baxyaqatori (12-h rasm) kiradi. Zanjirsimon baxyaqatorlarning iðlari gazlama yuzasidan chalishadi. Ikki iðli moki baxyaqator bilan uch iðli zanjirsimon yo‘rmash baxyaqatori birga bajarilishi ham mumkin (12-i rasm) yoki bir yo‘lli baxyaqatorlardan ikki iðli zanjirsimon baxyaqator bilan uch iðli zanjirsimon yo‘rmash baxyaqatori birga bajarilishi mumkin (12-j rasm). 12-rasm. Mashina baxyalari. a b f g e j i d h 25 1.9. ÒIKUV MASHINALARINING DEÒALLARI VA ULARNING SÒRUKÒURAVIY ÒASVIRI Hamma tikuv mashinalari detallardan yig‘iladigan uzellar va mexanizmlardan tuzilgan. Detallarni to‘g‘ri birlashtirish, ularni birbiriga to‘g‘ri keltirish, baxyaqator hosil qilish va boshqa bir qancha funksiyalar bajarilishida mexanizmlarning bir-biriga mos harakatlanishini ta’minlash uchun tikuv mashinalarida yig‘ish uzellari qismlarini biriktiradigan, aylanma harakat uzatadigan va harakatni o‘zgartiradigan detallar ishlatiladi (1-jadval). Mashinaning ayrim qismlarini biriktiradigan detallar. Mashinaning qismlari ajraladigan yoki ajralmaydigan qilib biriktirilishi mumkin. Ajralmaydigan biriktirishda bir detal ikkinchisiga nisbatan hech qanaqasiga siljiy olmaydi. Payvandlangan va ðarchinlangan birikmalar ajralmaydigan birikmalarga kiradi. Ajraladigan bikr birikmalar ancha keng tarqalgan bo‘lib, ular vintlar, boltlar, shðlintlar, shðonkalar va boshqa detallar bilan biriktiriladi. Barcha vintlar vazifasiga qarab tirak, qisuvchi, tortish va o‘rnatish vintlariga bo‘linadi. Òirak vint (1-jadvaldagi 1-qator) bir detalni ikkinchisiga mahkamlashda ishlatiladi. Bunda rezbali qismining uchi detallardan birining yuzasiga tiralib turadi. Vint (3) bo‘shatilgandan keyin detal (2) ni sterjen (1) bo‘ylab surish yoki shu o‘q atrofida burish mumkin. Qisuvchi vint (1-jadvaldagi 2-qator) ham bir detalni ikkinchisiga biriktirishda ishlatiladi, bunda 1-va 3-ðlastinalar bir-biriga vintlar (2) ning kallaklari bilan qisib mahkamlanadi. Detallarni bunday mahkamlash vintlar (2) bo‘shatilgandan keyin ðlastinalarni bir-biriga nisbatan uzunasiga surish imkonini beradi. Òortish vinti (1-jadvaldagi 3-qator) qirqilgan bir detalni ikkinchisiga nisbatan tortish yo‘li bilan mahkamlashga xizmat qiladi. Vint (3) detal (2) ning chað qismiga burab kiritiladi, bunda vint (3) ning kallagi detal (2) ning chað yarmini o‘ng yarmiga tortib sterjen (1) ga mahkamlaydi. Vint (3) bo‘shatilgandan keyin detal (2) ni sterjen (1) ga nisbatan shu sterjen o‘qi bo‘ylab surish yoki uning atrofida burish mumkin. O‘rnatish vinti (1-jadvaldagi 4-qator) bir detalni ikkinchisiga qat’iy aniq holatda mahkamlashda qo‘llaniladi. Krivoshið (2) val (3) ga vint (1) bilan mahkamlanadi. Bunda vintning silindrik barmog‘i (7) krivoshið (2) teshigiga kiradi. Detallarni bunday mahkamlash bir detalning ikkinchisiga nisbatan surilishiga yo‘l qo‘y- 26 Qator nomeri Eskiz Strukturaviy sxemasi Fazoda Tekislikda 1 1 2 3 3 2 2 3 1 3 1 2 Òikuv mashinalari detallarining va ular birikmalarining strukturaviy tasviri 1 - jadval 20 21 32 maydi. O‘rnatish vinti (4) ning rezbali sterjeni uchida vtulka (5) ni mahkamlaydigan konussimon yoki yassi tores bo‘lishi mumkin. Bunday biriktirish vint (4) bo‘shatilgandan keyin vtulka (5) ni val (6) bo‘ylab surish imkonini beradi. Òikuv mashinalarida bir detalning ikkinchisiga nisbatan surilishini ta’minlaydigan sharnirli vintlar (1-jadvaldagi 5-qator) keng ishlatiladi. Chunonchi, silindrik sharniri bor sharnirli vint (1) detal (2) ga tebranma yoki aylanma harakat qilish imkonini beradi, konussimon sharnirli vint (3) esa 4-va 5-detallarning bir-biriga nisbatan o‘zaro surilishini ta’minlaydi. Sharnirli vintlar (1 va 3) tutashuvchi detallarning bitta tekislikda, sharsimon sharnirli vintlar esa fazoda harakatlanish imkonini beradi. Harakatlanuvchi detallarni tutib turish uchun sharnirli barmoqlar (1-jadvaldagi 6-qator) ishlatiladi. Masalan, tirak vint (2) bilan mahkamlangan sharnirli barmoq (1) qa burilma yoki tebranma harakat qila oladigan detal (3) kiydiriladi. Aylanma harakatni uzatuvchi detallar. Aylanadigan yoki tebranadigan vallarni va o‘qlarni tutib turish uchun tikuv mashinalarida markaziy barmoqlar (1-jadvaldagi 7-qator) ishlatiladi. Val (1) ning chetlarida konussimon teshikchalar ðarmalanib, ularga tirak vintlar (3) bilan mahkamlangan markaziy barmoqlar (2) kirib turadi. Sirðanish ðodshiðniklari (1-jadvaldagi 8-qator), vtulkalar va yumalash ðodshiðniklari (1-jadvaldagi 9-qator), sharikli ðodshiðniklar va ignali ðodshiðniklar keng ishlatilmoqda. Bir-biridan uzoq masofada yotgan ðarallel vallarga aylanma harakat uzatish uchun dumaloq tasmali, ðonasimon tasmali, tishli tasmali uzatmalar (1-jadvaldagi 10-qator) ishlatiladi. Parallel vallarga (1 va 5) tishli barabanlar (2 va 4) mahkamlanib, ularga tishli tasma (3) kiydiriladi. Òikuv mashinalarida burovchi momentni bir valdan ikkinchisiga uzatish uchun xilma-xil tishli uzatmalar: tashqi ilashmali (1-jadvaldagi 11-qator) va ichki ilashmali (1-jadvaldagi 12-qator), to‘g‘ri tishli silindrik uzatmalar, qiya tishli silindrik uzatmalar (1-jadvaldagi 13-qator), doiraviy tishli konussimon uzatmalar (1-jadvaldagi 14-qator), kirmaksimon uzatmalar (1-jadvaldagi 15-qator) ishlatiladi. Harakatni o‘zgartiradigan mexanizmlar. Aylanma harakatni ilgarilanma harakatga aylantirish uchun tikuv mashinalarida krivoshið shatunli mexanizmlar ishlatiladi. Bunday mexanizmlar val (9) ning uchiga mahkamlangan va u bilan birga aylanadigan krivoshið (7) dan (1-jadvaldagi 21-qator) iborat. Òikuv mashinalarida mexa- 33 nizmlar zvenolarining harakatlanuvchi massasini muvozanatlaydigan ðosangilari bo‘lgan krivoshiðlar ishlatiladi. Krivoshiðda barmoq (6) bo‘lib, u krivoshið (7) ning teshigiga kiritib qo‘yiladi; val (9) markazidan barmoq(6) markazigacha bo‘lgan masofa krivoshiðning radiusi hisoblanadi. Bir harakat turini ikkinchi harakat turiga aylantirish uchun shatun (1-jadvaldagi 16-qator) ham ishlatilib, unda ikkita kallak va sterjen bo‘ladi. Shatun krivoshiðning barmog‘iga, ostki kallagi esa ðovodok barmog‘i (3) ga (21-qator) kiydiriladi. Krivoshið aylanganda uning barmog‘i aylanma harakatlanadi, ðovodok esa ilgarilanma harakat qiladi. Bunda agar ðolzunning surilishi krivoshið valining o‘qiga ðerðendikular bo‘lsa, ðovodokning yurish uzunligi krivoshið radiusidan ikki marta katta bo‘ladi. Vallarni tebranma harakatlantirish va ulardan boshqa harakat turlarini uzatish uchun tikuv mashinalarida koromislolar (1-jadvaldagi 17-qator) ishlatiladi. Koromislo (5) val (4) bilan birga yasalishi yoki valga vint (6) bilan mahkamlanishi mumkin. Boshqa detallarga ilgarilama yoki tebranma harakat uzatish uchun koromislo (1) ning barmog‘i (2) ga ðolzun (3) kiydiriladi. Ekssentrikli uzatma (1-jadvaldagi 18-qator) asosan aylanma harakatni tebranma harakatga aylantirishga xizmat qiladi. Mexanizm val (1) ga mahkamlangan ekssentrik (2) dan, val (1) ning markaziga nisbatan biroz surilgan silindrik detaldan, koromislo (4) ga biriktirilgan shatun (3) dan iborat. Ekssentrik (2) va val (1) markazlarining siljish kattaligi ekssentrikning ekssentrisiteti deyiladi va e harfi bilan belgilanadi. Ekssentrik (2) ta’sirida shatun (3) koromislo(4 )ga va uning vali (5)ga tebranma harakat uzatadi. 1-jadvalda teðkining (19-qator) va reykaning (20-qator) strukturaviy tasviri ko‘rsatilgan. Strukturaviy sxemalarni chizish. Fazoviy strukturaviy sxemalarni to‘g‘ri burchakli diametrik ðroyeksiyada chizgan ma’qul, chunki u mexanizm zvenolarining strukturasi va birgalikdagi harakati to‘g‘risida yaqqol tasavvur beradi. Mexanizm yoki mashinaning strukturaviy sxemasini chizish oldidan ularning tuzilishi va ishlashi bilan tanishib chiqish, ya’ni detallar konfiguratsiyasini, ularni biriktirish usullarini, tayanchlar o‘rnini va ayrim nuqtalarning harakatlanish xarakterini aniqlab olish kerak. Sxema chizishni yetakchi zvenodan boshlash kerak. Masalan, krivoshið-shatun mexanizmining (1-jadvaldagi 21-qator) kinematik sxemasini chizishdan oldin gorizontal tekislikka nisbatan 34 7° burchak ostida asosiy val (9) chiziladi, uning vtulkasi (8) shartli tasvirlanadi. Gorizontal tekislikka nisbatan 41° burchak ostida krivoshið (7) ga mahkamlangan barmoq (6) ni bosh (asosiy) val (9) o‘qiga ðarallel qilib tasvirlanadi. Barmoq (6) da bosh val o‘qiga ðarallel qilib shatun (10) ning yuqori kallagi (shatunni vertikal joylashtirib) chiziladi. Shatun (10) ning ðovodok (3) barmog‘iga kiydirilgan ðastki kallagi bosh val o‘qiga ðarallel joylashtiriladi. Shatun (10) sterjeni o‘qiga ðarallel qilib ðovodok (3) va igna yuritgich (4) chiziladi. O‘ng tomonda ðovodok (3) barmog‘ida ðolzun (11) tasvirlanadi, uning vertikal devorlari va yo‘naltirgich (12) igna yuritgich (4) ga ðarallel qilib, gorizontal devorlari esa krivoshið (7) ga ðarallel qilib chiziladi. Vtulkalar (1,5) va ðovodok (3) dagi igna yuritgich (4) ni mahkamlaydigan vint(2) shartli tasvirlanadi. Mexanizmning strukturaviy sxemasi uning tuzilishi haqidagina emas, balki ishlash ðrinsiði haqida ham yaqqol tasavvur beradi. 1.10. MASHINA IGNALARI VA ULARNING ÒURLARI Igna o‘zgaruvchan kesimli ðo‘lat sterjen ko‘rinishida bo‘lib, unda kolba, qisqa va uzun ariqchali sterjen, ko‘zi va materialni teshib o‘tadigan uchi bo‘ladi (13-rasm). Ignaning ko‘ziga ustki ið o‘tkaziladi. Uzun ariqcha esa ustki iðni ishqalanishdan saqlaydi. Sterjen kesimining shakliga, uchining o‘tkirlanish shakliga va kolbasining tuzilishiga qarab ignalar maxsus raqamlar bilan belgilangan. Bundan tashqari, kolbaning diametri, uzunligi, ignaning umumiy uzunligi, ko‘zining ustki chetidan kolbaning oxirigacha bo‘lgan oraliq, ariqchalarning sterjenda joylashish holati hisobga 13-rasm. Tikuv mashinasi ignasi. Uch Sterjen Kolba D P l l 1 L Ko‘z Uzun ariqcha Qisqa ariqcha 35 YIRIK ZAVOD VA FIRMALARDA ISHLAB CHIQARILADIGAN IGNALAR 2-jadval Ignalarning asosiy o‘lchamlari va belgilanishi Artin mexanika zavodi (Rossiya) Turi Nomeri Uzunligi, mm Kolba diametri, mm «Tekstima» (Germaniya) «Zinger» «Juki» (Yaponiya) Dag‘al movut, plashbop shoyi, bir tomoni rezinalangan material, sun’iy mo‘yna 11k og‘ir gazlama 90Ë(34/3) 13k 13 130–210 90Ë(34/2) 13k 18 130–210 Tikiladigan gazlamalarga muvofiq tavsiya etiladigan ip va igna nomerlari 3-jadval 40 olinadi. Mashina ignalarining maxsus raqamli belgilaridan tashqari, nomeri ham bo‘lib, u son jihatidan sterjen diametrini 100 ga ko‘ðaytirilganiga teng bo‘ladi. Òikuvchilik sanoatida 60 dan 210 gacha bo‘lgan nomerli ignalar ishlatiladi. Masalan, 1022-M rusumli tikuv mashinasining ignalari 0277 nomeri bilan belgilanadi. Sterjenining diametri 0,75 mm bo‘lgan ignalar 0277 N75 tarzda belgilanadi. Yoki A-90 belgili igna Artin mexanika zavodida ishlab chiqarilganini anglatadi. Jahon miqyosida katta hajmda ishlab chiqariladigan zavod va firmalar ignalarining o‘lchamlari va belgilanishi 2-jadvalda keltirilgan. Materiallarni tikish uchun oldin kerakli ið va unga mos igna tanlash kerak bo‘ladi. Òikiladigan gazlamalarga muvofiq tavsiya etiladigan ið va igna nomerlari 3-jadvalda ko‘rsatilgan. Iðni tanlashda uning (S) o‘ng va (Z) chað taraflama o‘ralish yo‘nalishiga e’tibor qaratish lozim. Agar ið to‘g‘ri tanlanmasa, ba’zi tiðdagi tikuv mashinalarida baxya hosil bo‘lish jarayonlarida ið o‘rami ochilishi natijasida o‘zining ðuxtaligini yo‘qotishi mumkin. Shu sababli tikuv mashinasiga qo‘yiladigan talablarga mos holda iðni tanlash kerak bo‘ladi. Savol va toðshiriqlar 1. Birinchi tikuv mashinasi qachon yaratilgan va u qanday ko‘rinishdagi chok bilan tikar edi? 2. Zanjirsimon baxyali tikuv mashinalari asosan qaysi firma va zavodlarda katta hajmda ishlab chiqariladi? 3. Mamlakatimiz tikuvchilik korxonalarida qaysi firma va zavodlarda ishlab chiqariladigan tikuv mashinalari keng qo‘llaniladi? 4. Òikuvchilik sanoatida texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish borasida qanday ishlar amalga oshirilyaðti? 5. Òikuv mashinalari yaratish yoki takomillashtirish jarayonida loyihalashtirish bosqichlarini tushuntirish. 6. «Pfaff» (Germaniya) firmasining 142-732/09-263/02-900/05 BS x 10 tikuv mashinasi belgilanishi qanday tahlil qilinadi? 7. Òikuv mashinasi qanday asosiy qismlardan tuzilgan? 8. Baxya hosil bo‘lishiga qarab tikuv mashinalari necha turga bo‘linadi? 9. Òezlik ko‘rsatkichlariga ko‘ra tikuv mashinalari qaysi guruhlarga bo‘linadi? 10. Òikuv mashinalari vazifasiga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi? 41 11. Bolt va vintning bir-biridan farqi nimada? Ular qayerlarda qo‘llaniladi? 12. Strukturaviy sxemalarni tuzish ketma-ketligi qanday? 13. Ichki va tashqi uzatmalarning tuzilishi jihatidan bir-biridan farqi nimada? 14. Òikuv mashinalarining asosiy ishchi organlariga nimalar kiradi? Ularning vazifalari haqida tushuncha bering. 15. Mexanizatsiyalashtirilgan mexanizm va qurilmalarni sanab o‘ting. 16. Igna mexanizmlari harakati bo‘yicha qanday turlarga bo‘linadi? 17. Baxyaqator deb nimaga aytiladi? Baxyaqatorning qaviq qatordan farqi nimada? 18. Òikuvchilik buyumlarini tikishda qaysi ko‘rinishdagi zanjirsimon baxyaqatorlar qo‘llaniladi? 19. Mashina ignalari qaysi ko‘rinishlarda bo‘ladi? Mashina ignalari shartli belgilanishi va nomeriga qarab qanday turlarga bo‘linadi? 20. Òikiladigan gazlamalarga muvofiq ið va ignalar qanday tanlanadi? Òest savollari 1. XVI asr oxirlarida kim tomonidan bir iðli zanjirsimon baxyali to‘qima tikish mashinasi kashf etilgan? A) Bartolomeya Òimonye; B) Karl Veyzental; C) Uilyam Li; D) Òomas Sent. 2. Karl Veyzental nechanchi yilda qo‘lda bajariladigan qaviqlardan nusxa ko‘chiruvchi tikuv mashinasini yaratdi? A) 1766-yil; B) 1755-yil; C) 1799-yil; D) 1753-yil. 3. 1970-yili Angliyada ðoyabzal tikadigan mashina uchun Òomas Sentga qanday unvon berilgan? A) Patent; B) faxriy yorliq; C) orden; D) qimmatbaho sovg‘a. 4. 1829-yili fransuz Bartolomeya Òimonye qanday mashina yaratgan? A) Ikki iðli zanjirsimon baxyali; B) yo‘rmab-tikish; 42 C) bir iðli zanjirsimon baxyali; D) to‘g‘ri javob yo‘q. 5. 1834-yili moki baxyali tikuv mashinasi kim tomonidan yaratilgan? A) Ellios Xou; B) Bendjamin Bin; C) Òomas Sent; D) Uolter Xant. 6. 1858-yili qaysi firma aylanma harakatlanuvchan ikki iðli zanjirsimon baxyali tikuv mashinasini ishlab chiqara boshladi? A) «Zinger»; B) «Vilkokk Jibss»; C) «Shtrobel»; D) «Riss». 7. O‘tgan asrning 30–50-yillarida qaysi davlatlardan tikuv mashinalari uchun 30 dan ortiq ðatent olingan? A) AQSH, Fransiya, Olmoniya; B) Germaniya, Gretsiya, Irlandiya, AQSH; C) AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya; D) Buyuk Britaniya, Irlandiya, Amerika. 8. Barcha ko‘rinishdagi tikuv mashinalari uchun ignalar qaysi firmada tayyorlanadi? A) «Òorrington»; B) «Yamoto»; C) «Juki»; D) «Seyko». 9. «Pfaff» (Germaniya) firmasi tikuv mashinalari nechta raqamli belgilanishga ega? A) 25 ta; B) 20 ta; C) 30 ta; D) 22 ta. 10. Qaysi mashinasozlik birlashmasida ishlab chiqariladigan tikuv mashinalari 2-guruh raqamlar bilan belgilanadi? A) «Juki» (Yaðoniya); B) «Òekstima» (Germaniya); C) «Minerva» (Chexoslovakiya); D) Òo‘g‘ri javob yo‘q. 43 11. Qaysi javobda tikuv mashinalarning ðuxtaligiga to‘g‘ri ta’rif berilgan? A) Mashina sifati uning belgilangan vazifani bajarishdagi ishlash darajasini bildiradi; B) mashinaning ta’mirlash muddatlari oralig‘ida o‘zining ishlash va ish qobiliyatini saqlab qolishligidir; C) bu mashinaning belgilab berilgan funksiyasi bo‘yicha o‘rnatilgan muddat davomida to‘xtovsiz ishlashidir; D) to‘g‘ri javob yo‘q. 12. Baxyaqator hosil bo‘lish jarayonida iðlar chalishish xarakteriga qarab tikuv mashinalari necha guruhga bo‘linadi, qaysilar? A) Moki baxyali tikuv mashinalari; B) ko‘ð iðli zanjirsimon to‘g‘ri baxyaqator hosil qilgan tikuv mashinalari; C) gazlama chetlarini yo‘rmash mashinalari; D) zanjirsimon baxyali tikuv mashinalari. 13. Òezlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha tikuv mashinalari necha guruhga bo‘linadi? A) 3; B) 5; C) 2; D) 6. 14. Ignalarning qanday ko‘rinishlari bo‘ladi? A) Egri; B) to‘g‘ri; C) qirrali; D) yoysimon. 15. Moki qurilmasi nimalardan tuzilgan? A) Naycha, naycha qoðqog‘i, moki o‘qi, naycha ushlagich, moki uchi; B) moki o‘qi, naycha, igna, chalishtirgich; D) teðki, naycha qoðqog‘i, moki uchi; E) to‘g‘ri javob yo‘q. 16. Gazlamani bir baxya uzunlikka surish vazifasini nima bajaradi? A) Igna; B) tishli reyka; C) teðki; D) chalishtirgich. 44 17. Òortish vinti nima uchun ishlatiladi? A) Bir detalni ikkinchisiga mahkamlashda; B) bir detalni ikkinchisiga biriktirishda; C) qirqilgan bir detalni ikkinchisiga nisbatan tortish yo‘li bilan mahkamlashga; D) bir detalni ikkinchisiga qat’iy aniq holatda mahkamlashda. 18. Aylanma harakatni ilgarilanma harakatga aylantirish uchun tikuv mashinalarida qanday mexanizmlar ishlatiladi? A) Krivoshið shatunli; B) ðovodok; C) koromislo; D) polzunli. 19. Òikuvchilik sanoatida qaysi nomerli ignalar ishlatiladi? A) 60 dan 190 gacha; B) 70 dan 210 gacha; C) 80 dan 220 gacha; D) 60 dan 210 gacha. 20. A-90 raqamli igna qaysi zavodda ishlab chiqariladi? A) Orsha; B) Artin; C) Rostov-Don; D) Podolsk. 45 14-rasm. Ikki ipli moki baxyaqator. L A B 2-BOB. ÒO‘G‘RI MOKI BAXYAQAÒOR HOSIL QILIB ÒIKISH MASHINALARI 2.1. MOKI BAXYAQATORNING XUSUSIYATLARI Ikki iðli moki baxyaqator (14-rasm) ikkita ustki A va ostki B iðning tikilayotgan gazlamalar orasida bir-biri bilan chalishishidan hosil bo‘ladi. Ustki ið – A igna ko‘ziga taqilgani uchun igna iði deb, ostki ið –B esa moki iði deb ataladi. Igna o‘tgan ikkita qo‘shni teshiklar orasidagi masofa baxya yirikligi – L ni ifodalaydi. Moki baxyaqator qiyin so‘kiladigan bo‘lib, bu baxyaqator uzunasiga ham, ko‘ndalangiga ham uzilishga yetarli darajada chidamlidir. Moki baxyaqator zanjirsimon baxyaqatorga nisbatan kamroq cho‘ziladi, shuning uchun turli kiyimlar, ust va ich kiyimlar tikishda undan keng foydalaniladi. Moki baxyaqator hosil qilishga sarflanadigan iðni aniqlashda o‘rta hisobda 1,2–1,7 ga teng bo‘lgan ishlatish koeffitsiyenti hisobga olinadi. Chunonchi, ishlatish koeffitsiyenti 1,3 ga teng bo‘lganda, uzunligi 10 sm bo‘lgan chokka ustki iðdan 13 sm va ostki iðdan 13 sm sarflanadi. Ishlatish koeffitsiyenti baxya yirikligiga, tikiladigan gazlama xususiyati va qalinligiga, iðning taranglik darajasiga hamda boshqa omillariga bog‘liq bo‘ladi. Zanjirsimon baxyaqator hosil qilishga qaraganda moki baxyaqator hosil qilish uchun anchagina murakkab mexanizmlar kerak bo‘ladi. Masalan, moki qurilmasi ko‘ðgina detallardan iborat bo‘lib, uni doimiy moylab, tozalab turish talab qilinadi. Moki qurilmasida naycha borligi mashinaning ishlash koeffitsiyentini kamaytiradi. Masalan, 97-A rusumli tikuv mashinasida shimning odim qirqimlarini choklashda 3–5 foiz ish vaqti naychaga ið o‘rashga sarflanadi. 46 2.2. MOKI BAXYAQATOR HOSIL BO‘LISH JARAYONI Moki baxyaqator hosil qilishda iðlar chayqaladigan, tebranadigan va aylanadigan moki yordamida chalishtirilishi mumkin. Aylanadigan mokili mashinalar ko‘ðroq tarqalgan, shuning uchun quyida aylanadigan mokili mashinalarda moki baxyaqator hosil bo‘lish jarayonini qarab chiqamiz. G‘altak (5) dagi (15-a rasm) ustki iðni ið taranglash shaybalari – (3) orasidan olib o‘tib, ið tortgich (4) ning qulog‘idan o‘tkaziladi-da, igna (2)ning ko‘ziga taqiladi. Igna (2) materialni teshib, ustki iðni undan olib o‘tadi va eng ðastki holatga tushadi. Igna ostki holatidan 1,5–2 mm ko‘tarilganda ustki iðdan halqa hosil bo‘ladi, bu halqani moki 1 ning uchi ilib oladi. Igna (15-b rasm) yuqoriga ko‘tarila boshlaydi, shunda mokining uchi (7) ustki ið halqasini ilib kengaytiradi. Ið tortgich (4) ðastga tomon harakatlanib, mokiga ið uzatib beradi. Ustki ið halqasini moki naycha atrofidan aylantiradi (15-d rasm). Ustki ið halqasi 180°dan ortiq burchak hosil qiladigan darajada aylanganda (15-e rasm), ið tortgich yuqoriga ko‘tarilib, baxyani taranglaydi. Òishli reyka (6) gazlamani baxya uzunligiga suradi. Moki (15-f rasm) ikkinchi salt aylanishida boshqa ishchi organlar o‘z ishini tugallaydi. Òebranma mokili mashinalar ham shu ðrinsiðda ishlaydi. Bunday mokilar ðast tezlikli mashinalarda ko‘ðroq qo‘llanilgan. rusumli tikuv mashinasining naychaga ip o‘ragichi. 2.3. «ÒEKSÒIMA» (GERMANIYA) YENGIL SANOAÒ MASHINASOZLIK BIRLASHMASINING 8332 RUSUMLI ÒIKUV MASHINASI «Òekstima» (Germaniya) yengil mashinasozlik birlashmasining 8332 rusumli tikuv mashinasi ich kiyimlik, kastumboð, ðaltoboð gazlamalarni bitta moki baxyaqator yuritib tikishga mo‘ljallangan. Shu mashina asosida birlashma 100 dan ortiq variantdagi mashinalar ishlab chiqaradi. Shulardan eng ko‘ð qo‘llaniladigan mashinalar texnik ko‘rsatkichlari 4-jadvalda keltirilgan. Ið taqish. Ustki iðni g‘altak (1) dan (16-rasm) yuqoridan ðastga g‘altak tayanchining ilgagidan o‘tkazib, ðlastinasimon ið yo‘naltirgich (5) ning uchta teshigidan, chaðga ikkinchi ðlastinasimon ið yo‘naltirgich (6) ning uchta teshigidan o‘tkaziladi, yuqoridan ðastga ið yo‘naltirgich naycha (8) ning ichiga kiritib, soat mili harakatiga qarshi yo‘nalishda ustki iðni taranglash rostlagichi (3) ning shaybalari orasidan aylantirib, ðastdan oldinga tomon ið tortgichning ðrujinasi (4) tagiga kirgiziladi, ðastdan yuqoriga ið yo‘naltirgich (9) ning tagiga olib boriladi, o‘ngdan chaðga ið tortgich (7) ning quloqchasiga taqib, ðastga ið yo‘naltirgich (10) ning tagidan o‘tkazilib, so‘ng ikkita sim ið yo‘naltirgich (11, 12) dan, igna tutgichga mahkamlangan ið yo‘naltirgich (13) dan o‘tkaziladi va chaðdan o‘ngga igna (15) ning ko‘ziga taqiladi. Ostki ið mashina tanasiga o‘rnatilgan o‘ragich yordamida naychaga o‘raladi. Ið (1) ni (17- rasm) g‘altakdan ðlastinasimon ið yo‘naltirgich (3) ning uchta teshigiga o‘ngdan chaðga o‘tkaziladi, ið taranglagich (4) ning shaybalari orasidan soat mili harakati yo‘nalishida aylantirib, o‘ngdan chaðga ið yo‘naltirgich skobalari (5) ning tagidan o‘tkaziladi. Naycha shðindel (6) ga. 8332 mashinasining tashqi ko‘rinishi va ustki ipni taqish. 8 Belgilanishi Bosh valning aylanishlar soni, ayl/min Tikilayotgan gazlama qalinligi, mm Material Baxya uzunligi, M L L – yengil gazlama; M – o‘rta og‘irlikli gazlama; S – og‘ir gazlama; – ishchi organlarning o‘zaro joylashishi hamda mashinada qo‘shimcha bajariladigan texnologik jarayonlar. «Tekstima» (Germaniya) mashinasozlik firmasi tikuv mashinalari texnik va texnologik ko‘rsatkichlari 4-jadval 49 kiydiriladi; naycha ariqchasiga kirib turadigan ðlastinali ðrujina (12) naycha holatini fiksatsiyalaydi. Naychaning keyingi devori tomonga iðni keltirib, naychani shðindel devoriga tiralguncha siljita borib, ið qisib qo‘yiladi. O‘ragich (11) ni ishlatish uchun tikuvchi richag (7) ni soat mili harakatiga qarshi yo‘nalishda burishi kerak. Bunda cheklovchi qoðqoq (9) soat mili harakatiga qarshi yo‘nalishda buriladi-da, shðindel (6) ning toretsi ro‘ðarasiga keladi, naychaga ið o‘ralishining cheklovchi qoðqoq (9) o‘qiga mahkamlangan cheklagichi esa naycha devorchalari orasiga joylashadi. Naychaga cheklagich holatiga qarab belgilanadigan kerakli miqdorda ið o‘ralgandan keyin o‘ragich to‘xtaydi. Richag (7) bilan cheklagich qoðqoq (9) avtomatik ravishda soat mili harakati yo‘nalishida buriladi. Naychani shðindel (6) dan olib, iðning bo‘sh uchi qoðqoq (8) tagiga olib kelinadi. Naycha chaðga keskin burilganda qoðqoq (8) ning tagidagi ðichoq iðni qirqadi. Naychadagi iðning miqdori rostlanadi, biroq rostlash uchun moy kelishini to‘xtatish, uchta vint (10) ni burab olingandan keyin o‘ragich (11) ni chiqarib olish kerak. Shu boisdan rostlash uchun chilangar chaqirgan ma’qul. Naychaga ið bir tekisda o‘ralmasa, vint (2) ni bo‘shatgandan keyin taranglash rostlagich (4)ni o‘z o‘qi bo‘ylab surib, shaybalari naycha o‘qining o‘rtasiga to‘g‘ri keladigan qilib qo‘yish kerak. Naycha (6) ni (18-rasm) uning devorchalaridagi teshikchalar tashqariga qarab turadigan qilib naycha qoðqog‘i (1) ichiga kiritiladi. Ið (2) ni o‘yiq (4) ichiga kiritib, ðlastinasimon ðrujina (3) ning tagidan o‘tkaziladi va naycha tutgich ichiga kiritib qo‘yiladi. Naycha naycha qoðqog‘i (1) ning ichida, unga qulfcha tomondan qaraganda, soat mili harakati yo‘nalishida aylanishi lozim. «Òekstima» birlashmasining hozirgi mashinalari moki qurilmalarida naycha tutgichning tagiga tashqi tomondan ðlastinasimon ðrujina mahkamlangan bo‘lib, u naychani aylanib ketishdan saqlab turadi. Mashina asosiy valining aylanish chastotasi keskin kamayganda naycha inersiya bilan aylanmaydi, bu esa chokning yaxshi chiqishini ta’minlaydi. Igna mexanizmi. Bosh valdan krivoshið (11), qo‘shaloq barmoq (9) va shatun (8) orqali ðorshen (7)ga ilgarilanma-qaytma harakat uzatiladi (19-rasm). Porshen (4)ga igna yuritgichi mahkamlangan bo‘lib, bolt (6) va vint (3) yorda18-rasm. Naycha qalpoqchasi. 1 3 2 4 6 5 50 mida korðusga mahkamlangan yo‘naltirgich (5) da harakatlanadi. Igna yuritgich ostki qismiga vint (2) bilan igna tutgich (1) mahkamlangan. Bosh val rolikli (12) va dumaloq ðodshiðnik (14)ka o‘rnatilgan. Shatun ustki kallagi ignali ðodshiðniklar yordamida barmoq (9)qa kiydirilgan. Bu mashinada krivoshið koromisloli ið tortgich mexanizmi qo‘llanilgan.Ið tortgich (10) richagining ostki kallagi barmoq (9)ning tashqi qismiga ignali ðodshiðnik orqali kiydirilgan. Bu mashinada aylanma mokili mexanizm bo‘lib, unda qo‘shimcha iðni kengaytirgich mexanizmi qo‘llanilgan. Materialni surish mexanizmi. Surish vali (24) buralma-qaytma harakatni zveno (23), sterjen (20) va kulisa-ramka (21)dan oladi. Kulisa-ramka mashina korðusiga sharnirsimon bog‘langan bo‘lib, buralma harakatni koromislo (22) va shatun (15) orqali oladi. Shatun (15) kallagi bosh valga o‘rnatilgan ekssentrik (13) ka kiydirilgan. Sterjen (20)ning kulisali ramka (21) ga nisbatan holati tortgich (19) va richag (17) yordamida sozlanadi. Richag holati esa ðrujina (16)va gayka (18) orqali fiksatsiyalanadi. Baxya qadami sterjen (20) va zveno (23) ni bog‘laydigan sharnir o‘qi va kulisa ramka (21) o‘qlari orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Agar bu o‘q kulisa ramka buralish o‘qidan yuqorida joylashgan bo‘lsa, u holda material ortga suriladi.Richak (27)ka o‘rnatilgan reyka (26)ning tushishi va ko‘tarilishi ko‘tarish 19-rasm. 8332 rusumli tikuv mashinasining kinematik sxemasi vali koromislosi (25) yordamida ta’minlanadi, uning xususiyati shundaki, materialni surish mexanizmining ko‘tarish va surish vallari konussimon markazlashgan tayanchlarga o‘rnatilgan. Ish usullari. 20-rasmda 8332/3755 rusumli tikuv mashinasi tasvirlangan. Bu mashinaning ikkita ðedali bo‘lib, maxsus ish stoliga o‘rnatilgan ðedal (4) mashina asosiy valining aylanish chastotasini rostlashga, yonidagi ðedal (2) esa teðkini oyoq bilan ko‘tarishga xizmat qiladi. Ishlash qulay bo‘lishi uchun ikkala ðedalning balandligi ham ularni shtanga (1) bilan birgalikda vertikal surib rostlanadi. Buning uchun yig‘ma tortqining boltlari (21) bo‘shatiladi; boltlar (5, 20) bilan ularning o‘qlarini ish stoli tayanchlari (22) dagi tegishli teshiklar ichiga suriladi. Òikishni boshlashdan oldin mashinaning ishga tushirish tugmachasi (6) bosiladi, bunda yoritgich (7), elektr taqsimlash qurilmasi ðaneli (12) dagi yoritgich (11) yonadi, bu elektr avtomatikasi elementlari ishga tayyorligidan dalolat beradi. Ajratgich (13) o‘ngga surilsa, elektr yuritgich ulanib, salt tartibda ishlay boshlaydi. Agar tugmacha (14) bosilsa, boshqarish ðedali ma’lum holatga kelganida igna eng yuqori holatda to‘xtaydi, lekin ið qirqilmaydi. Ajratgichlar (15, 16, 17) ni soat miliga nisbatan chaðga burilsa, teðkini vertikal surish avtomatik sistemasi, avtomatik boshqarish sistemasi, iðni elektromexanik qirqish sistemasi ishga tushadi. Elektromagnitlarning qarshiligi o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan ajratgichlar (18, 19) ni burash kerak emas. 52 Rostlashlar. Ostki ið tarangligi vint (4) yordamida rostlanadi (18-rasm). Ustki ið tarangligi, teðkining materialga bosimi va teðkining balandligi o‘rnatilgan vintlar yordamida rostlanadi. Baxya yirikligi (20-rasm) richaglarning (8,10) gaykalarini bo‘shatgandan keyin, ularni burib rostlanadi. Richaglar yuqoriga burilsa, baxya yiriklashadi, bunda richag (8) burilganda ustki reyka baxyasining yirikligi o‘zgaradi, boshqa richag (10) burilganda esa ostki reyka baxyasining yirikligi o‘zgaradi. Baxyaqatorni ðuxtalash dasta (9)ni soat mili harakati yo‘nalishida burib bajariladi. 2.4. «ORSHA» (BELORUSSIYA) YENGIL MASHINASOZLIK FIRMASI MOKI BAXYALI 1022-M RUSUMLI ÒIKUV MASHINASI Bu mashina kastumboð, ðaltoboð va qishki harbiy kiyimlik gazlamalarni ikki iðli bitta moki baxyaqator yuritib tikishga mo‘ljallangan. Asosiy valning aylanish chastotasi 4500 ayl/min ga yetadi, baxya uzunligini 0 dan 5 mm gacha o‘zgartirsa bo‘ladi. Òikiladigan gazlamalarning teðki tagida qisilgan holatdagi qalinligi 8 mm gacha. Mashina tanasining ishchi qulochi 260 mm. ¹ 90-150 raqamli ignalar ishlatiladi. Mashina tanasiga markazlashtirilgan moylash sistemasi, naychaga avtomatik ið o‘raydigan qurilma joylashtirilgan. Ko‘ðgina birikmalarda tebranish ðodshiðniklari ishlatilgan. 1022 rusumli tikuv mashinasi asosida turli vazifali, takomillashtirilgan bir qancha tikuv mashinalari ishlab chiqarilmoqda. 1022-M va 1022 rusumli tikuv mashinalarining bir-biridan farqi shundaki, aylanma harakat asosiy valdan taqsimlash valiga tishli g‘ildiraklar yordamida emas, balki tishli tasma yordamida uzatiladi, materiallarni surish mexanizmining konstruksiyasiga kichikroq massali detallar ishlatilib o‘zgartirish kiritilgan. Mexanizmlar mashina ðlatformasi tagidagi moy karteri ichiga joylashgan. 1022-3 rusumli tikuv mashinasi ko‘ylak va bolalar kiyimlarining detallari qirqimlarini mag‘izlashga, 1022-4 rusumli tikuv mashinasi esa ðalto detallari qirqimini mag‘izlashga mo‘ljallangan. 1022-4 rusumli tikuv mashinasi konstruksiyasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, shakllagich (mag‘izlagich) tishli reyka bilan kinematik bog‘langan. Suriladigan shakllagich qo‘llanilishi ishlovchini kamroq charchatib, detal qirqimlariga ishlov berish sifatini oshirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda Orsha yengil mashinasozlik firmasida 1822 rusumli tikuv mashinasi chiqarilayotgan bo‘lib, u ko‘ylak, kastum 53 21-rasm. 1022-M rusumli tikuv mashinasining tashqi ko‘rinishi. 2 6 7 8 16 17 18 19 20 21 22 24 23 25 26 9 10 11 12 13 14 15 4 1 3 5 va ðaltolarga bezak baxyaqator yuritish uchun ishlatiladi. Baxyasi 10 mm gacha yiriklashtirilgan 1322 rusumli tikuv mashinasida igna berilgan holatda (ustki va ostki holatda) mexanik tarzda to‘xtatish, teðkini avtomatik ko‘tarish, iðni qirqish qurilmalari mavjud. Ið taqish va uning tarangligini sozlash. U s t k i i ð n i t a q i s h . G‘altak tutgich tayanchining sterjeniga yoki mashina tanasidagi sterjenga o‘rnatiladi. Agar ið g‘altak tutgichdan boshlab o‘tkaziladigan bo‘lsa, iðni ðastdan yuqoriga tortib, g‘altak tutgich yo‘naltirgichning ilgagi orqasiga o‘tkazilib, yuqoridan ðastga ið yo‘naltirgich (11) ning o‘ng teshigidan o‘tkaziladi (21-rasm) va taranglik qo‘shimcha rostlagichi (12) ning shaybalari orasidan soat mili harakati yo‘nalishida aylantirib o‘tkaziladi. So‘ngra iðni ðastdan yuqoriga chaðga birinketin ið yo‘naltirgich (11, 10) ning uchta teshigidan o‘tkazib, soat mili harakati yo‘nalishida ustki ið taranglagichi (20) ning shaybalari orasidan aylantiriladi. Ið uchi ið tortgich ðrujina (6) orqasiga o‘tkaziladi, ðastdan yuqori tomon ið yo‘naltirgich burchaklik (4) atrofidan aylantirib, ið yo‘naltirgich (7) ga taqiladi. O‘ngdan chað tomonga ið saqlagich skoba (22) tagidagi ið tortgich (8) ning teshigiga kiritiladi. Iðni yuqoridan ðastga ið yo‘naltirgichlari (5,18) orqali o‘tkazib, chaðdan o‘ngga tomon igna (17) ko‘ziga taqiladi. 54 Ostki iðni naychaga o‘rash va taqish. Ostki ið avtomatik o‘ragich (24) yordamida naycha (26) ga o‘raladi. Ostki iðni g‘altakdan naychaga o‘rash uchun uni ustki iðni taqishdagi singari, ðastdan yuqoriga tomon g‘altak tutgichning yo‘naltiruvchi ilgagi ortiga o‘tkaziladi, keyin yuqoridan ðastga tomon ið yo‘naltirgich (13) ning o‘ng teshigiga kiritiladi, taranglash qo‘shimcha rostlagichi (14) ning shaybalari orasidan soat mili harakati yo‘nalishida aylantirib o‘tkaziladi, so‘ngra ðastdan yuqoriga birin-ketin ið yo‘naltirgich (13) ning uchta teshigidan o‘tkaziladi-da, soat mili harakatiga qarshi yo‘nalishda aylantirib, naycha (26) ga bir necha marta o‘raladi. Shðindel (25) ni salgina bosib, unga naycha (26) kiydiriladi. Ayni vaqtda ajratgich (23) soat mili harakati yo‘nalishida aylanib, naycha (26) devorlari orasiga kiradi va shðindel (25) ni ish holatida ushlab turadi. Iðni naychaga o‘rash uchun mashinani ishlatish oldidan ið igna (17) ko‘zidan chiqarib olinadi va richag (3) ni soat mili harakati yo‘nalishida burib teðki (2) ko‘tariladi. Ið stoli qoðqog‘ining o‘ng tomoni tagida joylashgan dastani yuqoriga ko‘tarib, elektr yuritgich ishga tushiriladi. Pedal bosilsa elektr yuritgichdan aylanma harakat ðonasimon tasmali uzatma orqali mashinaning maxovik g‘ildiragi (15) ga va asosiy valga uzatiladi. Naycha (26) ga yetarli miqdorda ið o‘ralgandan keyin shðindel (25) to‘xtaydi. Ostki iðni moki qurilmasidan chiqarib olish uchun yetarlicha ið uchi qoldirib, naycha (26) shðindel (25) dan olinadi. Ostki iðni mokiga qo‘yishda (taqishda) naycha(5) ni (22-rasm) o‘ng qo‘lga olib, chað qo‘lda turgan naycha qalðog‘i (6)ning kovak sterjeni (7) ga kiydiriladi. Ið uchini naycha qalðog‘idan o‘yiq (10) qa kiritib, ðlastinasimon ðrujina (8) tagiga olib kelinadida, uning tilchasi (11) ning orqasiga o‘tkaziladi. Surilma ðlastina (12) chaðga suriladi va maxovik g‘ildiragini aylantirib igna (14) ko‘tariladi, bunda teðki ham ko‘tarilgan bo‘lishi lozim. Naycha qalðog‘i qulfchasining ðlastinasi (4) ni chað qo‘l barmog‘i bilan chað tomonga tortib, surilma ðlastina (12) devorlari bilan igna 9 22- rasm. 1022-M rusumli tikuv mashinasida ostki ipni taqish. 8 10 12 13 5 7 6 11 4 3 2 1 14 15 16 9 55 ðlastinasi (15) orasidagi oraliqdan naycha qalðog‘ini naycha tutgich (1) ning sterjeni (3)ga kiydiriladi, bunda naycha qalðog‘ining qirqimi (2) yuqori tomonga qarab turishi kerak. Plastina (4) ostki iðni qisib qolmaganligi va uni sterjen (3) qanchalik zich yoðib turganligi tekshirib qo‘yiladi. Ostki ið naycha qalðog‘idan siltanmasdan chiqayotganiga ishonch hosil qilib, keyin surilma ðlastina (12) o‘ng tomonga surib qo‘yiladi. Ustki ið uchini bosib turib va maxovik g‘ildirakni aylantirib igna (14) ðastga tushiriladi. Moki ustki iðni naycha qalðog‘i atrofidan aylantirib o‘tadi, taranglaydi, ostki iðni yuqoriga olib chiqib, ustki ið bilan birgalikda teðki (13) tagiga olib kiradi. Òeðki (13) tagida iðlar orasiga gazlama qo‘yib teðki tushiriladi va tika boshlanadi. 23-rasm. 1022-M rusumli tikuv mashinasining igna va ið tortgich mexanizmlari: a – konstruktiv; b – tekislikdagi strukturaviy sxemalar. a b 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 18 19 20 16 17 21 22 23 24 25 26 27 28 30 31 32 34 18 19 20 24 26 29 7 32 33 35 1 4 3 6 5 8 9 16 35 29 33 22 23 56 Iðlarning tarangligini rostlash. Iðlar tarangligini rostlashni ostki iðdan boshlagan ma’qul. Buning uchun igna (14) ni ko‘tarib, naycha qalðog‘i (6) chiqarib olinadi va vint (9) burab kiritilib yoki burab chiqarilib ostki ið taranglanadi yoki bo‘shatiladi. Ustki ið (21-rasm) tarangligi gayka (21) yordamida rostlanadi: gayka burab chiqarilsa, shayba (20) ning ustki iðga bosimi kamayadi, shunga yarasha ustki ið tarangligi kamayadi. Igna mexanizmi. Bu mashinada krivoshið-shatunli igna mexanizmi ishlatiladi (23-rasm). Asosiy val (23) uchta sharikli ðodshiðnik (24, 23) da aylanadi, asosiy valning o‘ng uchiga maxovik g‘ildirak (26) ikkita vint (25) yordamida mahkamlangan. Maxovik g‘ildirak (26) ning orqa tomoniga qo‘lda aylantirish qulay bo‘lsin uchun uchta vint bilan qoðqoq (27) mahkamlangan. Maxovik g‘ildirak (26) ning ariqchasiga ðonasimon tasma (28) kiritilgan bo‘lib, u elektr yuritgichi shkividan aylanma harakatni asosiy val (23) ga uzatadi. Asosiy val (23) ning chað uchiga vint (30) yordamida krivoshið (29) mahkamlangan, krivoshið teshigiga barmoq (14) qo‘yilgan va ikkita vint (21) mahkamlangan. Barmoq (14) ning tashqi yelkasiga ignali ðodshiðnik (13) kiritilgan shatun (7) ning ustki kallagi kiydirilgan. Shatun (7) ustki kallak (10)ning o‘q bo‘ylab siljishi chaðaqay rezbali vint (9) yordamida bartaraf etiladi. Shatun (7)ning ostki kallagi vint (5) yordamida igna yuritgich (3) mahkamlangan ðovodok (6) ning barmog‘iga kiydirilgan. Povodok (6) barmog‘ining o‘ng tomonidagi mashina korðusiga vintlar mahkamlangan yo‘naltirgich (33) ning ðaziga qo‘yilgan ðolzun (32) kiydirilgan. Igna yuritgich (3) mashina korðusiga vint (11) yordamida mahkamlangan ikkita vtulka (8, 4) ichida harakatlanadi. Igna yuritgichning ðastki tomoniga simdan yasalgan ið yo‘naltirgich (2) mahkamlangan. Igna yuritgichga qisqa ariqchasi tikuvchidan o‘ng tomonga qaratib o‘rnatilgan igna (1) vint (35) yordamida mahkamlangan (moki baxyali mashinalarda qisqa ariqcha moki uchiga qarab turishi lozim). Asosiy val (23), krivoshið (29) va uning barmog‘i (14) aylanganda aylanma harakat shatun (7) yordamida igna yuritgich (3) bilan igna (1) ning ilgarilanma harakatiga aylanadi. Igna (1) ni o‘rnatishdan oldin maxovik g‘ildirak (26) ni aylantirib, igna yuritgich (3) eng yuqori holatga ko‘tariladi. Vint (35) ni bo‘shatib igna (1) ning kolbasini igna tutgichga oxirigacha taqab kiritiladi, qisqa ariqchasini moki uchi tomonga qaratib igna vint (35) bilan mahkamlangan. Igna (1) ning moki uchiga nisbatan balandligi vint (5) ni bo‘shatgandan keyin igna yuritgich (3) ni vertikal surib 57 24-a rasm. 1022-M rusumli tikuv mashinasi moki va materialni surish mexanizmlarining konstruktiv sxemasi. 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 22 23 24 25 21 20 19 18 17 15 16 14 13 12 11 8 9 10 4 5 3 2 1 7 6 67 68 66 65 64 63 62 61 60 59 55 56 52 53 51 50 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 69 70 71 72 73 58 54 58 rostlanadi. Buning uchu n igna (1) ni naycha tutgich ðazi (16) ning tagidan igna ko‘zining yarmi ko‘rinib turadigan qilib eng ðastki holatga tushirib qo‘yiladi. Ið tortgich mexanizmi. Mashinada sharnir-sterjenli ið tortgich ishlatiladi. Krivoshið (15) barmog‘i (14) ning (23-rasm) ichki yelkasiga ið tortgich richagi (15) kiydirilgan, richagning ðastki teshigiga esa ðodshiðnik (15) qo‘yilgan. Richag (19) ning o‘rta teshigiga zveno (18) ning barmog‘i kiydirilgan, uning orqa kallagi vint (17) bilan mashina korðusiga mahkamlangan sharnirli barmoq (16) qa kiydirilgan. Richag (19) ning quloqchasi (20) mashina o‘yig‘idan chiqib turadi va unga ið taqiladi. Moki mexanizmi. Mashinada markaziy naychali bir tekis aylanadigan moki ishlatiladi. Asosiy val (1) ga (24-rasm) ikkita vint (2) yordamida tishli baraban (3) mahkamlangan; taqsimlash vali (18) ga ikkita vint (16) yordamida tishli ostki baraban (15) mahkamlangan. Bu barabanlarga ðlastmassadan yasalgan tishli tasma (5) kiydirilgan bo‘lib, tasma (5) ning o‘q bo‘ylab siljishi barabanni halqali ariqchasiga qo‘yilgan ðrujinali o‘rnatish halqalari (4) yordamida bartaraf etiladi. Òaqsimlash vali (18) sharikli ðodshiðnik (17) va ikkita vtulka (19,73) da aylanadi. Òaqsimlash vali (18) ning o‘q bo‘ylab siljishi o‘rnatish halqasi (20) yordamida bartaraf etiladi. Òaqsimlash vali (18) ga ikkita vint (69) yordamida qiya tishli g‘ildirak (21) mahkamlangan bo‘lib, moki vali bilan birga tayyorlangan g‘ildirak (22) bilan 24-b rasm. 1022-M rusumli tikuv mashinasi moki va materialni surish mexanizmlarining kinematik sxemasi. 36333433323031 29 29 232425 18 15 21 63 64 65 6 7 10 11 1 3 61 60 57 5559 50 51 47 48 43 42 58 40 39 38 59 ilashadi (i=1:2). Moki vali mashina korðusiga vint (31) bilan mahkamlangan vtulka (30) da aylanadi. Moki valining chað uchiga ikkita vint (33) yordamida moki (34) mahkamlangan. Maxovik g‘ildirak aylantirilganda moki (34) soat mili harakatiga qarshi aylanadi. Mokining uchi ignaga o‘z vaqtida yetib kelishi vintlar (33) ni bo‘shatib, moki (34) ni burib rostlash yo‘li bilan bajariladi. Bunda igna eng ðastki holatidan 1,6–1,9 mm ko‘tarilganda moki uchi igna ko‘zidan 0,9:1,1 mm yuqorida turishiga erishish lozim. Moki uchi (34) bilan ignaning orasidagi masofa 0,1–0,5 mm bo‘lishi kerak. Ushbu masofa vint (31) ni bo‘shatib, vtulka (30) ni o‘q bo‘ylab siljitish yo‘li bilan rostlanadi. Mokini avtomatik moylash sistemasi. Moki va gazlamani surish mexanizmlaridan bir qancha birikmalarining avtomatik moylanib turishi uchun mashina ðlatformasi tagida maxsus moy karteri bor. Karterni mashina ðlatformasi quyma bo‘rtiqlariga to‘rtta vint (24) yordamida mahkamlangan mashina qoðqog‘i (19) hosil qiladi (25-rasm). Moy oqib ketmasligi uchun qoðqoq (19) bilan ðlatforma quyma bo‘rtiqlarining orasiga qistirma (25) qo‘yilgan. Platforma quyma bo‘rtiqlariga vint (23) yordamida vtulka (5), ðlatforma yo‘nalmasiga esa vint (11) yordamida ðilik (18) ni tutib turadigan ðlastina (12) mahkamlangan. Moy ðilik (18) orqali moki vali (13) ning konus qismiga va qisman radial teshik (10) orqali kanal (4) ning o‘qiga kelib tushadi. Moyning qolgan qismi moy 25-rasm. Mokini avtomatik moylash sistemasi. 26 27 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 8 9 10 11 12 13 14 5 6 7 3 4 1 2 60 haydovchi rezba (9) orqali chaðga yo‘nalib, moki vali (13) bilan vtulka(5) ning tutashish joylarini moylaydi. Moy haydovchi rezba (9) orqali moy moki vali (13) ning o‘rta o‘yiqchasiga tushadi va radial kanal (7) bo‘ylab moki valining ichiga o‘tadi. Kanallar (4, 3) orqali moki ðazi (1) bilan naycha tutgich belbog‘ining tutash joylari moylanadi. Moy haydovchi rezba (6) ga moy tushib, moki vali (13) ning o‘rta o‘yiqchasidan zarrachalari kanal (8) ga otilib chiqadi va teshik (22) orqali ðaz (20) dan qoðqoq (19) ning karteriga qaytib keladi. Moki vali (13) ning konussimon yuzasida moy zarralarini tutib turadigan moy sidirish ðlastinalari (16) vint (17) yordamida vtulka (5) ning yo‘nalmasiga mahkamlanadi. Moki vali (13) bilan birgalikda tayyorlangan tishli g‘ildirak (14) katta tishli g‘ildirak karterdagi moyga botishi natijasida moylanadi. Materiallarni surish mexanizmi. Bu mexanizm reykani vertikal va gorizontal surish, baxya rostlagich hamda teðki uzellaridan iborat. Reykani vertikal surish uzeli. Òaqsimlash vali (18) ga ikkita vint (71) yordamida qo‘shaloq ekssentrik mahkamlangan, uning o‘ng qismiga – ko‘tarish ekssentriga shatun (23) ning (24-rasm) orqa kallagi kiydirilib, bu kallakning teshigiga ignali ðodshiðnik (70) qo‘yilgan. Shatun (23) ning old kallagi vint (26) yordamida koromislo (24) teshigiga qo‘yilgan o‘q (27) qa mahkamlangan. Koromislo (24) ko‘tarish vali (32) ga vint (25) yordamida mahkamlangan, bu valni vtulkalar (28, 37) tutib turadi, ko‘tarish vali (32) ning o‘q bo‘ylab siljishi o‘rnatish halqasi (29) yordamida bartaraf etiladi. Ko‘tarish vali (32) ga vint (35) yordamida koromislo (36) mahkamlangan, bu koromislo zveno (38)orqali materiallarni surish mexanizmining richagi (39) bilan biriktirilgan. Bu richakka ikkita vint (41) yordamida reyka (40 )mahkamlangan. Agar ko‘tarish ekssentrigi shatun (23) tikuvchidan oldinga tomon harakatlansa, bunda koromislolar (24, 36) bilan ko‘tarish vali (32) soat mili harakati yo‘nalishida burilib, zveno (38) reyka (40) ni ko‘taradi. Reykani gorizontal surish uzeli. Surish mexanizmining chað ekssentrigiga shatun (72) ning old kallagi kiydirilib, uning teshigiga ignali ðodshiðnik o‘rnatilgan. Shatun(72) ning keyingi kallagi ramka (57) ga ikkita vint (59) yordamida mahkamlangan o‘qqa kiydirilgan. Zveno (56) bilan koromislo (61) dagi teshiklarga kiritib qo‘yilgan o‘q (58) ramka (57) ning tayanch nuqtasi vazifasini o‘taydi. Ramka (57) ning o‘qiga keyingi shatun (55) ning kallagi kiydirilgan, ustki kallagi esa o‘q (52) qa kiydirilib, vint (53) bilan mahkamlangan. O‘q (52) vint (51) yordamida surish mexanizmi (47) ning valiga 61 mahkamlangan koromislo (50) ning teshigiga o‘rnatilgan. Bu valni ikkita vtulka (44, 49) tutib turadi, uning o‘q bo‘ylab siljitish o‘rnatish halqasi (48) yordamida bartaraf etiladi. Koromislo (43) vint (42) yordamida val (47) ga mahkamlangan, koromislo (43) ning teshigiga material surish mexanizmining richagi (39) kiydirilgan o‘q (45) o‘rnatiladi. O‘q (45) koromislo (43) ga vint (46) yordamida mahkamlangan. Òeðki uzeli. Òeðkini ko‘tarish va tushirish uchun mashinada qo‘lda va oyoqda harakatlantiriladigan ikkita qurilma ishlatiladi (26-rasm). Òikuvchining barmoqlarini igna kirib ketishdan asraydigan simdan yasalgan saqlagichi (24) bor, sharnirli teðki (1) vint (2) yordamida sterjen (3) ga mahkamlanadi. Sterjen (3) vtulka (4) da harakatlanadi, bu vtulkaga kronshteyn (25) bemalol kiydirilgan, uning barmog‘i (8) esa mashinaning old qismidagi ðazga kiritilgan. Sterjen(3) ga vint (28) yordamida ðrujina tutgich (29) mahkam26-rasm. 1022-M rusumli tikuv mashinasi tepki uzeli: a – konstruktiv; b – strukturaviy sxemasi. 3 2 1 4 5 8 7 9 10 11 12 25 1 3 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 30 29 28 24 26 27 13 14 15 16 18 25 28 29 30 21 20 22 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 a b 6 62 langan bo‘lib, uning barmog‘i (9) mashinaning old qismidagi ðazga kiritib qo‘yilgan, bu esa teðki (1) bilan sterjen (3) ni o‘z o‘qlari atrofida aylanib ketishdan saqlaydi. Òeðkini qo‘lda ko‘taradigan richag (5) o‘q (6)qa kiydirilgan. Kronshteyn (25) ning barmog‘i (8) richag (5) ning kulachokli yuzasi bilan tutashgan. Rostlagich vint (13) sterjeniga kiydirilgan ðrujina (30) ðrujina tutgich (29) ga tiralib turadi. Prujina tutgich (29) ga vint (26) yordamida ið yo‘naltiruvchi burchaklik (27) mahkamlangan. Òeðkini oyoq bilan ko‘tarish uchun tikuvchi chað ðedalni bosadi. Òortqi va ish stolining o‘qi ishlab turadigan richag orqali tortqi (20) ko‘tarilib, richag (14) ni soat miliga qarshi yo‘nalishda buradi. Zveno (10) ko‘tarilib, kronshteyn (25) va ðrujina tutgich (29) orqali teðkini ko‘taradi. Pedalga bosish to‘xtatilganda, ðrujina (30) teðkini ðastga tushiradi, ðrujina (21) esa zvenolarni ilgarigi holatiga qaytaradi. Richag (14) ning burilish burchagini vint (15) cheklab turadi. Òeðkining materialga bosimi vint (13) yordamida rostlanadi: uni burab kiritilsa, teðkiga bo‘lgan bosim oshadi. Òeðki (1) ning igna ðlastinkasiga nisbatan holati vint (28)ni bo‘shatgandan keyin ðrujina tutgich (29) ni vertikal surib rostlanadi. Prujina tutgich ðastga tushirilsa, teðki balandroq ko‘tariladi. Òeðki teshigining igna harakat chizig‘iga nisbatan holatini vint (28)ni bo‘shatgandan keyin sterjen (3)ni burib rostlanadi. 2.5. «JUKI» (YAPONIYA) FIRMASINING LN -1162 -S-5-4B RUSUMLI IKKI IGNALI ÒIKUV MASHINASI Bu mashina kastumboð va ðaltoboð materiallardan tikiladigan tikuvchilik buyumlari detallarini ikki iðli ðarallel moki baxyaqator yuritib tikishga mo‘ljallangan. Asosiy valining aylanish chastotasi 3000 ayl/min. Baxyasining yirikligi 0 dan 6 mm gacha, ðarallel baxyaqatorlar oralig‘i 3,2 mm. Bu mashina ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchan ignalar, vertikal joylashgan mokilar, gazlamani tishli reyka yordamida surish va ið tortgich mexanizmlaridan tuzilgan. Mashinaning ustki qismiga texnologik jarayonlarni va mexanizmlar ishini nazorat qiluvchi hamda baxyaqatorning bir ko‘rinishidan ikkinchi ko‘rinishiga avtomatik o‘tkazuvchi elektron boshqaruv sistemasi (1) o‘rnatilgan (27- rasm). Elektron boshqaruv sistemasi qo‘llanilishi natijasida baxyaqator sifatli bajarilishini va mexanizmlar hamda avtomatik moylash qurilmasining ishini doimiy nazorat qilish imkoni yaratilgan. 63 Bosh valdan moki valiga harakat tishli tasmali uzatma orqali uzatiladi. Mashina ðlatformasi tagida avtomatik moylash sistemasi o‘rnatilgan. Bu mashinaning ikkita ðedali bo‘lib, maxsus ish stoliga o‘rnatilgan ðedal (2) mashina asosiy valining aylanish chastotasini sozlashga, ðedal (3) esa teðkini oyoq yordamida ko‘tarishga xizmat qiladi. Ishlash qulay bo‘lishi uchun ikkala ðedalning balandligi ham ularni shtanga (4) bilan birgalikda vertikal surib rostlanadi. Buning uchun yig‘ma tortqining boltlari (5) bo‘shatiladi va ish stoli (6) tayanchlari (7)dagi tegishli teshiklar ichiga suriladi. Òikishni boshlashdan oldin mashinani ishga tushirish tugmachasi (8) bosiladi. Ustki va ostki iðlar tarangligini o‘zgartiruvchi va nazorat qiluvchi qurilmalar o‘rnatilgan bo‘lib, mashinada charm mahsulotlarini va qalin materiallarni ham tikish imkoni yaratilgan. 27-rasm. LN-1162-S-5-4B rusumli tikuv mashinasining umumiy ko‘rinishi. 5 6 3 8 1 2 4 7 64 Ið taqish. Ustki iðni bobina yoki g‘altakdan muayyan izchillikda chað igna (9) ga (28-a rasm) taqiladi. Oldin iðni naychasimon ið yo‘naltirgichning teshigidan o‘tkazilib, taranglash rostlagichi (2)ning, asosiy taranglash rostlagichi (3)ning shaybalari orasidan aylantirib, ið tortish ðrujinasi tagidan olib o‘tiladi, ðastdan yuqoriga ðlastinasimon ið yo‘naltirgich tagiga, o‘ngdan chaðga ið tortgich (4)ning yuqori quloqchasiga va yuqoridan ðastga ðlastinali ið yo‘naltirgich (5) dan o‘tkaziladi. So‘ngra ikkinchi ðlastinasimon ið yo‘naltirgich (6) tagidan o‘tkazib, yuqoridan ðastga igna tutgich 28- a rasm. Ustki iðni taqish. 8 9 7 6 5 4 3 2 1 10 28-b rasm. LH-1162 -S-5-4B rusumli tikuv mashinasida moki va chetlatgichlar joylashishi. 1 2 3 65 (7) dagi ið yo‘naltirish teshigiga va o‘ngdan chaðga igna ko‘zi (9) dan o‘tkazib taqiladi. Ustki iðni o‘ng tomondagi igna (8) ga taqish uchun iðni g‘altakdan naychasimon ið yo‘naltirgichning teshigidan o‘tkazilib, taranglash rostlagichi (2)ning, asosiy taranglash rostlagichi (3)ning shaybalari orasidan aylantirib, ið tortish ðrujinasi tagiga olib kelinadi, ðastdan yuqoriga ðlastinasimon ið yo‘naltirgich (5)ning tagidan o‘tkazilib, o‘ngdan chaðga ið tortgich (4 )ning ostki teshigiga, yuqoridan ðastga ðlastinasimon ið yo‘naltirgich (6)ning tagidan o‘tkaziladi va yuqoridan ðastga igna (8)ning ko‘ziga taqiladi. Ostki ið mashinadagi maxsus qurilma yordamida naychaga o‘ralgandan so‘ng, igna ðlastinasi chiqarib olinadi va vertikal joylashgan moki qurilmasi (1) ga (28-b rasm) o‘rnatiladi. Ostki iðlarning ikkalasi ham bir xilda taqiladi. Shu sababli faqat o‘ng tomondagi moki qurilmasiga ið taqilishini ko‘rib chiqamiz. Buning uchun ðlastinasimon ðrujinani (28-b rasm) o‘ng qo‘l bilan bosib turib, chað qo‘l yordamida ðlastinani o‘ng tomonga surib qo‘yiladi. Ilgak(3)ni ochib bo‘sh moki (1) olinadi. So‘ngra naycha tutgichning markaziy shðilkasiga to‘la naycha kiydiriladi. Iðni naychadan yuqoridan ðastga naycha tutgichning o‘yig‘iga va ðlastinasimon ðrujina tagidan o‘tkazib, uning kesimidan tashqariga chiqarib qo‘yiladi. Ostki ið tarangligini vint yordamida ðlastinasimon ðrujinaning bosimini o‘zgartirib sozlanadi. Mokining yon tarafiga ostki iðni kengaytiruvchi chetlatgich (2) o‘rnatilgan bo‘lib, u yoysimon harakatni moki validan ekssentrikli mexanizm orqali oladi. Mashinada turli ishlarni bajarish uchun maxsus moslamalarni o‘rnatib detallarga ishlov berish imkoni yaratilgan. Sozlanishlari. Ignaning balandlikka holatini rostlash uchun baxya yirikligi «0»ga qo‘yilib, igna eng ostki (29-a rasm) holatiga keltiriladi, so‘ngra vintlar (1 va 2) bo‘shatilib igna tutgich ostki qirrasidan igna ðlastinasi (3) sathigacha 16,7+0,3 mm masofaga qo‘yiladi va vintlar qotiriladi. Bunda igna yuritgich (4) va teðki sterjen (5) orasidagi masofa 14,8+0,1 mm bo‘lishi kerak. Igna ostki holatidan 2,2 mm ga ko‘tarilganda moki uchi igna uchidan 1,2 mm balandda joylashishi kerak. Moki va igna orasidagi masofa (29-b rasm) vintlar (1 va 2) bo‘shatilib, mokini harakat uzatish vali (3) ga nisbatan siljitib rostlanadi. Naycha qoðqog‘i (1) va igna ðlastinasi (2) orasidagi 0,8 – 1,0 mm li masofani o‘rnatish uchun igna yuqorigi holatiga 66 29-rasm. «Juki» (Yaðoniya) firmasining LH -1162 -S-5-4B rusumli ikki ignali tikuv mashinasi ishchi organlarining rostlanishlari. keltiriladi, so‘ng igna ðlastinasi (2) va tishli reyka olinadi, moki validagi o‘rnatish vinti bo‘shatilib, moki vtulkasi siljitilib kerakli holatga keltiriladi va vint qotiriladi (29-d rasm). Òishli reykaning igna ðlastinasi ariqchalarga nisbatan holati (29-e rasm) surish vali (1)ga vint (2) yordamida mahkamlangan koromislo (3)ni siljitib sozlanadi. Buning uchun vint (2) bo‘shatilib, koromislo (3), surish kulisasi (4) ga o‘rnatilgan tishli reyka (5) bilan birgalikda siljitilib kerakli holatga keltiriladi va vint (2) qotiriladi. moki uchi 1 2 1 2 4 5 3 3 5 3 5 1 4 2 3 1 6 7 5 e f b d a 67 Baxya yirikligini o‘zgartirish va ortga tikish materialni surish mexanizmi bilan bog‘langan qurilma yordamida amalga oshiriladi. Qurilmada o‘tkazish richagi (1)ga (29-f rasm) vtulka (2) o‘rnatilgan bo‘lib, unga vint (3) yordamida rostlash richagi (4) kiritilgan. Rostlash richagi (4)ning ikkinchi tarafi ikkita vint (5) bilan tortqi (6)ga mahkamlangan. Sozlovchi tortqisi (6)ning chað tomonini ðrujina (7) tortib turadi. Baxyaqator sifatini tekshirish uchun baxya yirikligi «3» ga qo‘yilib, oldinga va ortga tikiladi. Oldinga va ortga tikilganda baxyalar yirikligi orasidagi farq 0,2 mmdan oshmasligi kerak. Agar farq 0,2 mm dan ortiq bo‘lsa, vintlar (5) bo‘shatilib, rostlovchi tortqi soat miliga qarshi yo‘nalishda burib rostlanadi va vintlar qotiriladi. 2.6. 97-A RUSUMLI ÒIKUV MASHINASI VA UNING ASOSIDA YARAÒILGAN MASHINALAR «Orsha» yengil mashinasozlik firmasi ishlab chiqaradigan bu mashina ið, iðak, jun va zig‘ir tolali gazlamalarni ikki iðli bitta moki baxyaqator yuritib tikishga mo‘ljallangan. Asosiy valining aylanish chastotasi 5500 ayl/min gacha, baxya uzunligi 0 dan 4 mm gacha rostlanadi. Òikiladigan materiallarning teðki tagida qisilgan holatdagi qalinligi ko‘ði bilan 4 mm dan oshmaydi. Mashinaning ishchi qulochi 260 mm. 97-B rusumli tikuv mashinasi asosida 97-B, 397-M, 697, 597-M, 997, 1197 kabi mashinalar yaratilgan va tikuvchilik sanoatida keng qo‘llanilmoqda. Ið taqish. Ustki iðni yuqoridan ið yo‘naltirgich (1) ning uchta teshigidan birin-ketin o‘tkaziladi, mashina tanasi bo‘ylab olib o‘tib, ið yo‘naltirgich (2) ning (30-rasm) uchta teshigiga kiritiladi, old 30-rasm. 97-A rusumli tikuv mashinasiga ustki ipni taqish. 31-rasm. Ip tortgich mexanizmi. 1 2 34 12 13 11 10 9 8 7 6 5 1 2 3 5 4 10 9 7 8 6 68 devorning tirqishi (13) dan yuqoridan ðastga tomon o‘tkaziladi. Ið old devor tirqishi (13) dan teshik (11) orqali tashqariga chiqariladi va ustki iðni taranglash rostlagichining shaybalari (10) orasidan aylantirib, ið yo‘naltirgich ðrujinasining ilgagi (9) ortiga yuqoridan ðastga tomon olib o‘tiladi va ið yo‘naltiruvchi burchaklik (8)atrofida ðastdan yuqoriga tomon aylantirib taqiladi. So‘ngra iðni old devor bilan halqa (3) orasidagi tirqish (12) dan o‘tkaziladi-da, ið tortgich (4) ning kulachokli yuzasi orqasiga o‘tkazib, halqa (3) tagidan ðastga tomon chiqariladi va old devorga mahkamlangan ið yo‘naltirgich (5) dan, igna yuritgich vtulkasiga kiydirilgan sim ið yo‘naltirgich (6) dan o‘tkazib, chaðdan o‘ngga tomon igna (7) ning ko‘ziga taqiladi. 70–80 mm uzunlikdagi ið uchi qoldiriladi. Bu ostki iðni igna ðlastinasi teshigidan tortib olish uchun zarur. Ostki ið 1022-M mashinasidek bajariladi. Faqat avtomatik ið o‘raydigan qurilmasi borligi bilan undan farq qiladi. Igna mexanizmi. Bu mashinaning krivoshið-shatunli igna mexanizmi 1022 rusumli tikuv mashinasidagi kabidir. Ið tortgich mexanizmi. 97-A rusumli tikuv mashinasida kulachokli aylanadigan ið tortgich (10) ishlatiladi (31-rasm). Uning teshigi (7) krivoshið (9) barmog‘ining silindrik shruði (8)ga kiydirilgan bo‘lib, qistirma (2) ustidan vint (4) orqali krivoshið (9) barmog‘ining quyma bo‘rtig‘iga mahkamlangan. Old devor vint (4) bilan gayka (3) yordamida ðichoq (5) qa mahkamlangan bo‘lib, bu ðichoq ið uzilganda uni ið tortgich (10) ning kulachogi (6) ga o‘ralib ketmasligi uchun iðni qirqib turadi. Ið tortgich ishi kuzatilsa, ið tortgich (2)ning kulachogi (6) krivoshið barmog‘i harakat trayektoriyasining yuqori, chað va ðast qismlari bo‘ylab harakatlangan ðaytida igna bilan mokiga ið uzatilishini ko‘rish mumkin. Krivoshið barmog‘i harakat trayektoriyasining o‘ng qismi bo‘ylab kulachok harakati boshlanishi bilan mokidan ið tortilib chiqa boshlaydi; harakat oxirida esa baxya tarang tortiladi. Ið o‘z vaqtida uzatilishi yoki baxya o‘z vaqtida taranglanishi vintlar (1) ni bo‘shatgandan keyin ið tortgich (10)ni bosh valga nisbatan burib rostlanadi; ið tortgich (10)ni soat mili harakati yo‘nalishiga qarshi burganda baxya ilgariroq tarang tortiladi. Moki mexanizmi. Bu mashinada xuddi 1022 rusumli tikuv mashinasidagi kabi markaziy naychali aylanma moki ishlatiladi. Asosiy valga (32-rasm) ikkita vint yordamida tishli baraban (1) va ostki baraban (4) mahkamlangan. Barabanlar (1 va 4)ga rezinalangan tishli tasma (3) kiydirilgan bo‘lib, bu tasma (3)ning 69 baraban o‘qi bo‘ylab siljishi ðrujinasimon halqalar (2 va 6) yordamida bartaraf etiladi. Òaqsimlash vali (8) sharikli ðodshiðnik (7) bilan vtulka (9) da aylanadi. 32-rasm. 97-A rusumli tikuv mashinasi moki mexanizmi. 17 16 1514131211 10 9 8 76 1 2 4 3 5 Uning chað uchiga ikkita vint yordamida ichki tishli g‘ildirak (10) mahkamlangan. G‘ildirak (10) moki vali bilan birga tayyorlangan kichik tishli g‘ildirak (11) bilan ilashadi. Ushbu tishli uzatmadagi uzatishlar soni i=1:2 ga teng. Moki vali (15) mashina ðlatformasining quyma bo‘rtig‘iga vint (12) yordamida mahkamlangan vtulka (13) ga ðresslangan ikkita vtulkada aylanadi. Moki vali (15) ning chað uchiga ikkita vint (17) yordamida moki (16) mahkamlangan. Maxovik g‘ildirak aylanganda moki (16) soat mili harakatiga qarshi yo‘nalishda aylanadi. Moki (16) uchining igna oldiga o‘z vaqtida yetib kelishini vint (17) ni bo‘shatgandan keyin mokini burib rostlanadi. Bunda igna eng ðastki holatidan 2 mm ko‘tarilganda mokining uchi igna ko‘zidan 1,6 mm ga yuqoriroq bo‘lishiga erishish lozim. Moki uchi (16) bilan igna orasidagi masofa 0,1 mmga teng bo‘lishi kerak, u vint (12) ni bo‘shatgandan keyin vtulka (13)ning o‘qi bo‘ylab surib rostlanadi. Mokiga tushayotgan moyning miqdori vint (14) yordamida rostlanadi: vint (14) burab kiritilsa, moki yaxshi moylanadi. Moy normal miqdorda tushib turishi uchun vint (14) ni avval oxirigacha burab kiritiladi, so‘ng 2,5 marta teskari burab chiqariladi. 70 Materiallarni surish mexanizmi. Materiallarni surish mexanizmi reykani vertikal surish, reykani gorizontal surish uzellaridan, baxya rostlagichi bilan baxya ðuxtalash qurilmasidan hamda teðki uzelidan iborat bo‘ladi. Reykani vertikal surish uzeli. Òaqsimlash vali (50) ga ikkita vint (27 va 52) yordamida qo‘shaloq ekssentrik (28) mahkamlangan bo‘lib, uning o‘ng qismiga shatun (51) ning kallagi kiydirilgan (33-rasm). Shu kallak ichiga ignali ðodshiðnik qo‘yilgan. Shatun (51) ning old kallagi sharnirli vint yordamida koromislo (45) bilan biriktirilib, gayka yordamida mahkamlangan. Koromislo (45) vint (44) yordamida reykani ko‘tarilish vali (43) ga mahkamlangan bo‘lib, bu valni ðlatforma quyma bo‘rtig‘iga vintlar (42 va 46) yordamida mahkamlangan ikkita markaziy barmoqlar (41 va 47) tutib turadi. Koromislo (38) ko‘tarish vali (43) bilan birga qo‘shib yasalgan bo‘lib, materiallarni surish mexanizmi richagi (2) ning vilkasiga qo‘yilgan ðolzun (39) shu koromislo barmog‘i (40)ga kiydirilgan. Richak (2) ka ikkita vint (8) yordamida tishli reyka (1) mahkamlangan. 33-rasm. Materialni surish mexanizmi. 42 41 40 39 38 53 52 51 43 44 45 46 47 50 4948 24 23 22 21 25 26 20 18 19 14 15 1617 13 12 8 9 10 11 3 2 1 5 4 37 36 35 34 33 32 3130 2928 27 6 7 Reykani gorizontal surish uzeli. Ekssentrik (28) ning chað qismiga shatun (53) ning old kallagi kiydirilgan bo‘lib, kallak ichiga ignali ðodshiðnik kiritilgan. Vilkasimon yasalgan ostki kallak o‘q (14) qa kiydirilgan bo‘lib, u vint (33) yordamida biriktiruvchi zveno (32) ga mahkamlangan. Ikkinchi shatun (36) ning vilkasimon kallagi ham shu o‘qqa kiydirilgan. Shatun (36) ning ostki kallagi sharnirli vint yordamida koromislo (11) bilan biriktirilgan, vintning holati esa gayka bilan mahkamlangan. Shatun (36) ning keyingi kallagi bilan sharnirli vint ignali ðodshiðnik yordamida tutashtirilgan. 71 Koromislo (11) surish mexanizmining vali (10) ga vint (37) yordamida mahkamlangan. Val (10) ni ðlatforma quymasiga vallar (5 va 13) yordamida mahkamlangan ikkita markaziy barmoq (4 va 12) tutib turadi. Val (10) bilan ramka (7) birga qo‘shib tayyorlangan bo‘lib, uning vint (3) yordamida mahkamlangan ikkita markaziy barmoqlari (6 va 9) materiallarning surish mexanizmining richagi (2) ni tutib turadi. Reyka (1) ning material qalinligiga qarab igna ðlastinkasi sathidan ko‘tarilish balandligini vint (44) ni bo‘shatgandan keyin val (43) ni burib rostlanadi. Agar reykani mashina ðlatformasining ko‘ndalangiga surish kerak bo‘lsa, reykani igna ðlastinkasi o‘yig‘idagi holatini vint (37) ni bo‘shatgandan keyin val (10) ni burib rostlanadi. Reykani mashina ðlatformasining uzunasiga surish uchun vint 37 dan tashqari 5 – 13-vintlar ham bo‘shatiladi, markaziy barmoqlar (4 va 12) yordamida val (10) uning o‘qi bo‘ylab suriladi. Materiallar vaqtida surilishini tishli tasma (3) ni baraban (4) dan olib, keyin asosiy valni yoki 50-valni burib rostlanadi. Bu rostlashda igna materiallarga yaqinlashayotgan reyka ðastga tusha boshlaydigan bo‘lishiga erishish kerak. Keyin mokining uchi ignaga o‘z vaqtida yetib kelishini rostlash kerak. Baxya yirikligining rostlagichi va baxyaqatorni ðuxtalash qurilmasi. Zveno (32) ning ostki kallaklari bilan tutuvchi zven o (34) koromislo (31) ga vint yordamida mahkamlangan o‘q (29) qa kiydirilgan. Òutuvchi zveno (34) ning ustki kallagi sharnirli barmoq (35) qa kiydirilgan. Koromislo (31) vint (30) yordamida val (17) ga mahkamlangan bo‘lib, bu valni ikkita vtulka (19) bilan tutib turadi. Val (17) ga ðrujina (16) bilan o‘rnatish halqasi (18) kiydirilgan bo‘lib, bu halqa val (17) ga vint yordamida mahkamlangan. Prujinaning chað uchi mashina ðlatformasi tagiga tiralib turadi, o‘ng uchi esa o‘rnatish halqasi (18) ning teshigiga kiritilgan. Baxya yirikligi rostlagichining richagi (25) ulangan zveno (20) yordamida koromislo (26) val (17) ga ðresslangan. Richag (25) mashina tanasining tayanchidagi teshikka tiqib qo‘yilgan sharnirli barmoq (21) qa kiydirilgan. Richag (25) ning sirti silindrik bo‘lib, u mashina tanasining tayanchidagi o‘yiqdan chiqib turadi. Unga vintli vtulka (23) kiydirilgan. Vintli vtulka (23) ning rezbali qismi dasta (49) ning teshigiga kiritilgan. Vtulkaning rezbali qismiga dasta (49) ning teshigiga tushib turadigan gayka (24) buralgan. Gayka (24) ish jarayonida vintli vtulka (23) ga nisbatan buralib ketmasligi uchun dasta (49) ning ichida tirak va ðrujinadan iborat maxsus fiksatsiyalaydigan qurilma (48) bor. 72 Gayka (24) ni burab kiritilsa, vintli vtulka (23) tikuvchiga tomon suriladi va shkala (22) ga bosim tushmaydi. Bunda ðrujina (16) val (17) bilan koromislo (26) ni soat mili harakatiga qarshi yo‘nalishda buradi; zveno (20) ðastga tusha borib richag (25) ni soat miliga qarshi yo‘nalishda buradi va baxya yiriklashadi. Baxyaqatorni ðuxtalash uchun tikuvchi dasta (49) ni bosadi, richag (25) soat mili harakati yo‘nalishida buriladi, zveno (20) ko‘tarilib, koromislo (26 va 31)ni, val (17)ni, zvenolar (32 va 34)ni soat miliga qarshi yo‘nalishda buradi, ya’ni zveno (32) ning ostki kallagi tikuvchiga tomon suriladi. Baxyaqatorni ðuxtalash uchun materialni oldinga va orqaga qaytarib surganda baxyalar yirikligi bir xil chiqishini vint (30) ni bo‘shatgandan keyin koromislo (31) ni burib rostlanadi. Òeðki uzeli. Sharnirli teðki (20) vtulka (17) ichida harakatlanadigan sterjen (18) ga (34-rasm) vint (19) yordamida mahkamlangan. Vtulka (17) mashina old qismining teshigiga ðresslab kiritilgan bo‘lib, uning yuqori uchiga barmog‘i mashina ðazining ichiga kiritilgan kronshteyn (16) erkin kiydirilgan, sterjen (18) ga vint (26) yordamida mufta (3) mahkamlangan. Uning barmog‘i ham mashina ðaziga kiritilgan bo‘lib, bu teðki (20) ning o‘z o‘qi atrofida aylanib ketishidan saqlab turadi. Ustki tomondan sterjen (18) ning chuqurchasiga sharcha (12) qo‘yilgan bo‘lib, vint (28) kiydirilgan ðlastinasimon ðrujina (11) sharchani bosib turadi. Prujina 1 2 3 4 5 28 6 27 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 22 21 23 24 25 26 34-rasm. Òeðki uzeli. 73 (11) ga teðki (20) ni materiallarni bosib turishini ta’minlaydigan rostlash vinti (7) tiralgan. Barmoq (21) qa mahkamlangan richag (23) ni, kronshteyn (16) ning barmog‘iga bosib turadigan kulachok (22) ni soat mili yo‘nalishi harakati bo‘yicha burib, teðki (20) ni qo‘l bilan ko‘tarish ham mumkin. Òeðki uzelida tizza bilan teðkini ko‘taradigan qurilma ishlatiladi. Kronshteyn (16) ning barmog‘iga sharnirli vint yordamida zveno (10) ning ostki kallagi biriktirilgan bo‘lib, ustki kallagi richakka (8) ðayvandlangan sterjen (9) ga kiydirilgan. Richag (8) ni ikkita sharnirli vint (5 va 27) tutib turadi. Richag (8) chiqig‘ining teshigiga tortqi (4) ning ustki uchi kiritilgan. Òortqi (4)ning holati ajraluvchi shtift (6) yordamida fiksatsiyalanadi. Òortqi (4)ning ostki uchi mashina ðlatformasi tagiga o‘tkazilgan bo‘lib, unga ðrujina (3) bilan shayba (2) kiydirilgan. Òortqi teshigiga shtift (1) kiritilgan. Òeðki (20) ning materialga bosimi vint (7) yordamida rostlanadi. 2.7. 852X5 RUSUMLI IKKI IGNALI ÒIKUV MASHINASI 852 x 5 rusumli tikuv mashinasi Rossiyaning Podolsk mexanika zavodida ishlab chiqarilgan bo‘lib, u kastumboð, ðaltoboð va choyshabbop gazlamalarni ikki qatorli moki baxyaqator yuritib tikish uchun mo‘ljallangan. Bu mashinaning asosiy xususiyatlari shundan iboratki, undagi ignalar vertikal va bo‘ylama harakatlanadi; markaziy tekislikda aylanuvchi va chetlatgichli markazlashgan naychali moki mexanizmlari qo‘llaniladi. Ustki va ostki iðlarni taqish. Iðlar g‘altakli tutgich tayanchga o‘rnatiladi. Iðlar naychasimon ið yo‘naltirgichlar (11 va 12) ning teshigidan o‘tkazilib (35-rasm), yuqoridan ðastga ið yo‘naltirgich burchakligi (13) teshigiga o‘tkaziladi. Birinchi ið soat mili yo‘nalishi bo‘ylab taranglash rostlagichi shaybalari orasidan aylantiriladi, ikkinchi ið esa soat mili yo‘nalishiga qarshi taranglash sozlagichi (17) orasidan o‘tkaziladi. So‘ngra ikkala ið ham soat mili yo‘nalishi bo‘ylab rostlagich ðlastinalari (15) orasidan va ðastdan yuqoriga ið tortgich ðrujinasi (16) tagidan o‘tkazilib, ðlastinkali ið yo‘naltirgich (9) tagidan o‘tkaziladi va chaðdan o‘ngga ið tortgich (10) ning ikkinchi ko‘ziga kiritiladi. Iðlar ðlastinkali ið yo‘naltirgich (9, 8) ostidan, igna tutgich teshiklari (7) dan o‘tkazilib igna (5 va 6) lar ko‘ziga taqiladi. Ostki iðlar to‘ldirilgan naycha (1) ilgak (2) ko‘tarilgan holatda naycha tutgich (3) ga o‘rnatiladi. Ostki ið halqalari reyka o‘yig‘idan chiqarilgandan keyin iðlar ðlastinkasimon ðrujinalari (4) tagidan tortiladi. Ikkinchi naycha ham xuddi shunday o‘rnatiladi.

Download 38,54 Kb.