Mavzu: XIX asr o’rtasi XX asr boshida rus san’ati va Rossiya tarkibida bo’lgan xalqaro san’at reja: Kirish Asosiy qism

Download 130,5 Kb.
bet	10/11
Sana	24.05.2024
Hajmi	130,5 Kb.
	#252676

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Bog'liq
XIX asr o’rtasi XX asr boshida rus san’ati va Rossiya tarkibida bo’lgan xalqaro san’at

XIX-asr oxiri va XX-asr boshlaridagi O’zbekiston san’ati.

Musiqa haqida
XIX asr rus musiqa san’ati ajoyib va chiroyli. An’anaga ko’ra musiqa mamlakatimiz tarixida alohida o’rin tutadi. Ko’pgina tanqidchilarning fikriga ko’ra, XIX asrning boshlarida klassikalar bizning mamlakatimizda ayniqsa ajoyib tarzda rivojlangan. Glinka, Dargomijskiy o’zlarining ajablantiradigan narsalarini yaratadilar, buning natijasida san’at umumiy tan olingan dunyo darajasiga ko’tariladi. Biroq, musiqa o’z-o’zidan rivojlanmaydi, balki ijtimoiy taraqqiyot, davlatchilikning o’sishi sharoitida. 1812 yildagi urush, 1825 yildagi qo’zg’olon muhim rol o’ynaydi. Jamiyatda vatanparvarlik tuyg’usi hukmronlik qilmoqda, millat ma’naviyati yuksalmoqda va bu madaniy hayotning barcha sohalariga ta’sir qiladi. Keyinchalik Belinskiy aytadiki, 1812 yil mamlakatni silkitib, uyqudan uyg’otdi va yangi kuch manbalarini topdi.
Bunday sharoitda klassik musiqa maktabi shakllanmoqda. Pushkin va Jukovskiy, Krilovlarning asarlari davr uchun ahamiyatli bo’ldi. Bastakorlar ham ajoyib adabiy asarlari asosida ijod qiladilar. Litsey o’quvchilari darajasida musiqaning o’sishi ko’p jihatdan allaqachon sezilib turibdi. Musiqa san’ati bir vaqtning o’zida musiqa va adabiyotga bag’ishlangan pansionatlar, universitetlar, to’garaklarda rivojlanadi. Sankt-Peterburgda Odoevskiy tomonidan o’tkazilgan uchrashuvlar, ayniqsa Moskvada - Volkonskaya va Griboyedovda mashhur.
XIX-asr oxiri va XX-asr boshlaridagi O’zbekiston san’ati.
XX asrning boshlarida insoniyat tarixida yangi davr boshlandi. Bu san’at chin ma’noda ommani orzu-istaklarini, his-tuyg’u, fikr-o’ylarini ifodalovchi san’atga aylandi. Xalqning o’zi esa uning ijodkori bo’lib, maydonga chiqdi.
San’atning bosh qahramoni xalq edi. Uning oliyjanob mehnati, er yuzida tinchlik, demokratiya uchun olib borayotgan kurashi, hayotga bo’lgan chuqur muhabbati san’atkorlarning asosiy mavzusidir. Bu davrda san’atning mavzusi kengaydi, uning yangi tur va janrlari maydonga keldi. Bu tarixiy sobiq inqilob janridir. Bu janrning mazmuni bevosita sho’rolar inqilobi, fuqarolar urushi yillari bilan bog’liqdir. Rassom va haykaltaroshlar bu janrga murojaat qilar ekanlar, dastlab xalqning ulug’vorligi va qudratini ochib berishga harakat qildilar. Bu davr ajoyib ustalarni etkazib berdi. Bular ichida Isak Izrailevich Brodskiy edi. U bir necha yirik monumental asarlar yaratdi. Bulardan tashqari shu davrning yirik rassomlaridan G. Ryajskiy, B. V. Ioganson, K. S. Malevich, A. V. Lentulov, A. A. Deyneka, A. A. Plastov, M. Serov, A. Samoxvalov kabi rassomlar yashab ijod qilganlar. Inqilob mavzusidan tashqari manzara janri ham katta yutuqlarga erishdi. Manzara janrida ishlagan rassomlardan biri bu A. A. Rilov edi. Uning asari go’zal va ulug’vor. U asarlarini davr kishilari ruhi bilan to’ldirishga harakat qiladi. Oktyabr to’ntarishi va fuqarolar urushini aks ettiruvchi asarlar, insonlarning mardligi va jasoratiga bag’ishlangan polotnolar ham o’sha davr tarixida faxrli o’rinni egallaydi. Bu mavzudagi asarlar o’zining ishlanishi va uslubining rang-barangligi bilan ajralib turadi. A. A. Deynekaning "Petrograd mudofaasi" deb nomlangan polotnosi 1928 yil yaratilgan. M. B. Grekovning "Budyoniy otryadi", N.M. Shuxminning "Maydonga chiqish haqida buyruq", G. K. Savitskiyning "Eski armiyaning 1918 yil stixiyali qaytishi", K. S. Petrov-Vodkinning "Komissarning o’limi", 1919 y. "Trevoga", I. D. Shadrning "Tosh - proletariat quroli" kabi asarlarida sobiq inqilob va fuqarolar urushi yillaridagi kishilaming kayfiyati o’zining badiiy ifodasini topgan.
Shu bilan birga, kishilarning dushmanga bo’lgan nafrati, o’z yurti va xalqiga bo’lgan chuqur muhabbati san’atkorlarning II jahon urushi mavzusida ishlagan asarlarida o’zining badiiy ifodasini topdi. A. Deynekaning "Sevastopol mudofaasi" (1943), S. A. Gerasimovning "Partizanning onasi"(1942), F. D. Favoyrskiyning "O’limdan kuchli" (1951), I. Toidzening "Ona Vatan da’vati" (1941), asarlari shular qatoridandir.
Bu davrda maishiy janr ham yangi mazmun kasb etdi. Bu mavzuda yaratilgan asarlarda shu davr kishilarining kundalik turmushi, mehnati, yoshlarning tarbiyasi aks ettirildi. N. B. Terpsixorovning «Birinchi shoir", E. M. Cheptsovning "Qishloq yacheykasining majlisi" deb nomlangan suratlarda kechagi dehqonning bugungi kunda jamiyat ishlarida faol ishtirok etayotganini sodda, lekin ishonarli talqin etiladi. Maishiy janr taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. II jahon urushi yillari o’sha davr kishilari uchun haqiqiy sinov yillari bo’ldi. Bu yillarda ularning front ortidagi qahramonligi, rassomlarning maishiy mavzudagi asarlarida o’z ifodasini topdi. Bu janrning keng rivojlanishi urushdan keyingi yillarga to’g’ri keldi. Bu yillarda u etakchi janr qatoridan o’rin olib, xalq hayotining hamma tomonlarini qamrab oluvchi san’at darajasiga ko’tarildi. Rassomlar asarlarida tinch mehnat, farovon hayot go’zalligini kuyladilar. Insonlar orasidagi mehribonlik, oliyjanoblik, do’stlik kabi fazilatlarni ulug’ladilar. Bu davr san’atida yoshlar hayotiga bag’ishlangan juda ko’p asarlar ham yaratilgan. Bu asarlarda sobiq sovet yoshlarining san’atga, ma’rifatga qiziqishi tarannum etiladi. Bolalar hayotiga bag’ishlangan asarlar ham yaratildi. F. P. Reshetnikov tomonidan yaratilgan "Yana ikki oldingmi?", "Kanikulga qaytdi" kabi asarlarida bolalarga xos bo’lgan xislatlar ishonarli talqin etiladi.
Me’morchilik. XIX asrda Xiva, Buxoro, Qo’qonda machit, madrasa, maqbara kabi an’anaviy tipdagi madaniy binolar kompozitsion uslub jihatidan hashamatli bezakdor turur joylar sifatida quriladi. Bu davrda rus shahar qurilishi uslubi kirib keldi. Mustaqil reja asosida yangi Skoblev (Farg’ona) shahri bunyod etildi. Andijon, Toshkent, Samarqandda ham yangicha shahar qurilishi rivoj topdi. O’zbekiston xalq me’morchiligida XIX-XX asr uchun Farg’onada ikki tomonga ochiladigan darvozalar va yopiq eshikli derezalar, bezakdor devordagi taxmonlar, o’ymakor ganch va shiftning naqshdorligi, Buxoro va Samarqandda jimjimador ustunli ayvon, guldor devorlar va o’ymakor naqshlar harakterlidir. Xiva uchun esa atrofi o’ralgan ayvonli xovlilar, jimjimador yog’och o’ymakorli ustunlar, qishloq chorbog’lari mustaxkam arxitektura shakllariga taqlid qilingani bilan diqqatni tortadi. O’zbekistonning turli xududlarida ip-gazlamaga oid, yarimshoyi va shoyi gazlamalar, rangi bir xil, targ’il, rang-barang naqshli xonatlaslar to’qish keng tarqalgan. Shuningdek, bu davrda O’zbekistonda do’ppi, kiyim-kechak, so’zana, gul bosilgan gazlama, zardo’ziy gilam to’qish, terini oshlash, metalldan badiiy buyumlar yasash, zargarlik san’ati, kulolchilik san’ati rivojlangan. Naqshlar turli guldor va geometrik, epigrafik, hayvonlarning shartli belgilari, “islimi” shakllari bilan to’lib toshgan.
XIX asr oxiri XX asrda O’zbekistonda xalq amaliy san’ati biroz tushkunlikka uchradi. XIX asr oxiri XX asrda paydo bo’lgan dastgohli rangtasvir
I.Kazakov, S.Yudin va boshqalar ijodida etnografizm va maishiy turmushni hijjalab hikoya qilish va passiv kuzatuvchanlik bilan qayd qilinadi.
XX asr me’morchiligida ba’zi qurilishlar avvalgi eklektik xususiyatlarni saqlab qoldi, boshqalari konstruktivizm ruxida yaratildi, uchinchilari esa masalan, arxitektor G.M.Svarichevskiy O’zbekiston fanlar akademiyasi prezidiumi binosi proektida XX asrga xos bo’lgan me’morlik shaklini O’rta Osiyo arxitekturasining harakterli xususiyatlarini o’zida saqlab bunyod etdi. 30-yillarda Toshkent, Samarqand, Andijon shaharlarini qayta qurish loyihasi tuzib chiqildi, Chirchiq singari yangi tipdagi shahar qurilishiga asos solindi. Arxitektor S.N.Popupanov tomonidan toshkentdagi xukumat uyi singari ijtimoiy-ma’muriy binoda konstruktivizm va neokllassizm uslublari, O’rta Osiyo mahobatli me’morchiligi va o’zbek xalq qurilishi an’analari singdirib yuborildi, o’ziga xos xususiyatlaridan foydalanildi. Uy-joy qurilishida ko’p qavatli turar joy binolari shakllana boshladi. 40-yillarda ayniqsa, sanoat qurilishi shiddat bilan keng avj oldi. Shu davrla Toshkent, shuningdek Olmaliq, Bekobod kabi sanoat shaharlarining asosiy loyihasi tuzilib, yangi sanoat markazlari tashkil etildi. Arxitektor A.V. Shusev tomonidan malga oshirilgan A.Navoiy nomidagi katta opera va balet teatri binosi 40-yillarning birinchi yarmi va 50-yillar O’zbekiston me’morchiligiga katta ta’sir qildi. Bu qurilish loyihasida klassik shakl O’rta Osiyo an’anaviy tajribalari bilan uyg’unlashgan xolatda amalga oshirilgan. 60-70-yillarda sanoatlashgan uslub qurilishiga o’tisho’z yakunini topdi. Katta-katta bloklardan tashkil topgan, sinchlardan iborat, issiq iqlim va zilzilaga chidamli, ko’p qavatli uylar qurilishi o’zlashtirildi. O’zbekistonda bu uslubdagi qurilishlar dastlab 60 yillarda Navoiy shahrida amalga oshirildi. 1966 yilgi zilziladan so’ng xozirgi zamon
me’morchiligining yangi printsiplari Toshkent shahrini qayta tiklash va qurishda o’z aksini topdi.
60-80-yillardagi jamoa binolari me’morchiligi o’zining aniq maqsadga qaratilgan kompozitsion kengligi, shaklning mahobatliligi bilan ajralib turadi. Misol sifatida 1962-64 yillarda arxitektor V.Berezin loyihasi asosida qurilgan san’at saroyi, arxitektor LMerportning “O’zbekiston” mehmonxonasi, F.Tursunov, R.Xayriddinovlarning O’zbekiston rassomlar uyushmasi ko’rgazmalar zali, me’mor S.Odilov, Y.Bukina, Rozanovlarning xalqlar do’stligi saroyi va me’mor V.Apivak tomonidan malga oshirilgan “Moskva” (Chorsu) mehmonxonasini olishimiz mumkin. Bu ma’muriy binolar jihozida an’anaviy xalq amaliy me’moriy bezaklari, mahobatli rangtasvir va haykaltaroshlik namunalari keng qo’llanilgan.
O’zbekiston tasviriy san’atining vujudga kelishi va shakllanishidagi birinchi bosqich 1910-20- yillarga to’g’ri keladi. L.Bure, A.Volkov,
A.Tetevosyanlarning ijodiy izlanishlari bu davr tasviriy san’ati haqida tasavvur beradi. Bu davrla omma uchun xajviy chizgilar rivojlandi, bunday san’at asarlari M.Kurzin, V. Rojdestvenskiy, S.Malt, A.Nikolaev (usto Mo’min), I.Ikromov, M.Hakimjonov va boshqalar tomonidan amalga oshirildi. 20-yillar rangtasvirida P.Benkov, A.Volkov, O.Tatevosyan, A.Nikolaev, O’.Tansiqboev, N.Karaxanlar faol ijod qilishdi. Ular ijodida milliy o’ziga xoslikning turli ko’rinishlari va xolatlari, uslubiy izlanishlarning turli-tumanligi, yorug’-soya va kalaristik talqin namoyon bo’ldi.
Ko’p xollarda rassomlar naturadan olgan taassurotlarini hikoya qilishga berilib, kartinada shu to’plagan taassurotlari yig’indisini berishga e’tibor qaratilmagan. Bu o’sha davr rangtasvirining harakterli xususiyatidir. An’anaviy xalq turmushi ko’pincha me’morlik, jonli, shovqin-suronli bozorlar, choyxonada osoyishta choy ichish fonida tasvirlanadi. Rassomlarni kishilar egnidagi sharq kiyim-kechagiga xos serxashamlik va ranglarga boylik ko’proq o’ziga tortadi. Bu xususiyatlar A.Usupov, L.Bure, R.Vommer, I.Kazakov asarlarida ko’rindi.
30-yillarda P.Benkov bilan birgalikda N.Kashina, Z.Kovalevskayalar muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Mahalliy rassomlardan A.Abdullaev,
B.Hamdamiy, A.Toshkenboev, Z. Saidnosirova, L.Abdullaev, R.Temurovlar o’z izlanishlarini boshladilar. 40-yillarda tashviqot plakatlariva hajviy chizgilar “O’z TAG oynasi” da bosilib chiqdi.
50-yillarda zamonaviy me’morchilikka xos asarlar, manzara, portret, batal janridagi izlanishlar ko’zga ko’rina boshladi. Bu davr Sankt-Peterburg Badiiy akademiyasini bitirib kelgan mahalliy rassomlar R.Axmedov, M.Saidov, N.Qo’ziboev, shuningdek Z.Inog’omovlarning ijodiy faoliyati bilan bog’liq. Mahobatli rangtasvir rivojida Ch.Axmarov izlanishlari e’tiborga molikdir. Haykaltaroshlikda F.Grishenko, N.Krimskaya, A.Ivanov ijodi ahamiyatlidir. Shuningdek, bu davrda kitob va dastgohli grafika ham jonlandi.
60-80-yillarda ifodaviy vositadagi ta’sirchanlik xususiyatining jadal suratlar bilan kuchayishi yuz berdi. San’atdagi egiluvchan echim uslubining kuchayishi, naturani obrazli umumlashma darajasiga ko’tarish alomati sezildi. Rangtasvirda N.Pak, R.Choriev, B.Boboev, J.Umarbekov, S.Abdullaev, Sh.Abdurashidov, Y.Melnikov, V.Burmakinlar ijodi ayniqsa ko’zga tashlandi.
Grafikada shu yillari Q.Basharov, V.Parshin, M.Kagarov, F.Kagarov, T.Muhamedov, S.Subxonov, A.Siglensevlar samarali ijod qildilar. Ular milliy harakterning teran ildizlarini anglashga intildilar. Haykaltaroshlar A.Axmedov, M. Musaboev, A. Boymatov, D. Ro’ziboev, X. Husniddinxo’jaev, R. Nemirovskiylar faol izlanishlar olib bordilar.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda: arxitektura haqida bir oz narsa XIX asr rus san’atida me’morchilik alohida o’rin tutadi. 30-50 yillarda polistyle asosiy oqimga aylandi. Bu asrning oxirigacha amal qiladi. Asosiy g’oya - ob’ektning uslubiy ko’rsatkichini aniqlashning asosliligi. Bunda me’morlar badiiy maqsadlar va me’moriy maqsadlarni hisobga oldilar. Asrning ikkinchi qismida antiklassizm harakati nazariy asosga ega bo’lgan holda kuchayib bordi. Stasovning Uyg’onish haqidagi dalillari va u me’morchilikka kiritgan tendentsiyalari juda qiziq. Uning so’zlariga ko’ra, tug’ilgan zamondagi arxitekturasi restavratsiya emas, balki yangi Uyg’onish davri bo’lgan. Ushbu davrning retrospektivizmi o’z-o’zidan maqsad emas, balki kelajak me’morchiligini shakllantirish vositasidir.
Har bir uy beka i oila i uchun eng mazali taomlarni pi hiri hni xohlaydi. Ammo hu bilan birga, hamma buni ozgina vaqt talab qili hni xohlaydi.Eng oddiy va mazali taomlardan biri bu makaron va o dir. B...
Har bir ulkan metropol va kichik qi hloqlarning o’ziga xo nomlar tarixi bor. Ba’zi aholi punktlariga u hbu hududning rivojlani higa hi a qo’ hgan taniqli in onlar nomi berilgan. Bo hqalari...

Download 130,5 Kb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Download 130,5 Kb.