|
Balalardi sanawǵa úyretiwdıń máqset hám waziypalari
|
| bet | 3/7 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 73,39 Kb. | | #228177 |
Bog'liq kHODJABOYEVA KURS JUMIS1.2. Balalardi sanawǵa úyretiwdıń máqset hám waziypalari.
Ilimiy tekseriwler nátiyjesinde anıqlanıwınsha, balalardıń sanaq iskerligi rawajlanıwı tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı :
1-basqısh. Bul basqıshda balalar birdey zatlar kompleksi menen jumıs kórip, olardı ajratadı hám bir orınnan ekinshi jayǵa alıp qoyıp, nelerdi bolıp tabıladı quradilar. Bul waqıtta balalar pútkil jıynaqtı ayırım elementlerge ajıratıp, dawıs yamasa háreketler jıyındısı elementlerdiń birdey degi tákirarlanıwına áhmiyet bere baslaydı.
2-basqısh. Bul basqıshda balalar bir jıynaq elemetlarini ekinshi jıynaq elementleri menen salıstırıw mamanlıǵın ámeliy iyelep, elementlerdiń óz-ara bir bahalı munasábette bolıwın anıqlay baslaydı. Jıynaqlar elementlerin salıstırıwdı shınıǵıw qılıw nátiyjesinde elementler arasında teńlik yamasa teńsizlikti seze baslaydı.
3-basqısh. Bul basqıshta balalar sanaq operatsiyasın iyeley baslap, salıstırılıp atırǵan jıynaqlar elementlerin sanap, sanlardı orınlı isleta baslaydılar. Balalar sanasında natural sanlar qatarı jıynaq túsiniginiń sonday bir ulgisi bolıp, onıń járdeminde qálegen jıynaqtıń elementar muǵdarın anıqlaw múmkinligin túsine baslaydı.
4-basqısh. Bunda balalar qońsılas sanlar arasındaǵı tuwrı hám teris munasábetlerdi anıqlaydı, san túsinigin tereńrek ózlestirip, natural sanlar qatarı málim bir sistema ekenin bilip aladı. Sonday etip, balalardıń sanaq iskerligi processinde, áwele, jıynaqlar haqqındaǵı oyda sawlelendiriwi quram tabadı, keyininen sanlar hám sanlar qatarı sisteması túsinigi quram tabadı. Balalardıń sanaq iskerligi rawajlanıwında tórtinshi basqısh olardı jańa iskerlikke tayarlaydı, bul bolsa balalardıń anıq jıynaqlar menen ǵana emes, bálki sanlar menen de islewi múmkinligin ayan etip qóyadı. Úlken gruppada balalarǵa hár bir san óz ishine málim sandaǵı birliklerdi alıwı haqqında bilim beriw zárúr. 5 ishindegi sanlardıń birliklerden ibarat quramı haqqındaǵı qıyallar da anıq mısallarda qáliplestiredi.
Balalar buyımlar gruppaların, olardıń belgileri, sapası boyınsha analiz etiwge, keyininen sannıń birliklerin aytıwǵa uyretiledi. Mısalı, tárbiyashi stol ústine hár túrlı reńdegi 4 kubchani qoyıp, kublar neshe?; qanday reńdegisi neshe?, dep so'raydi. Aqırǵı soraw buyımlar muǵdarın olardıń reńleri boyınsha analiz etiwge jóneltiredi: «Qaysı reń. den neshe? »- 1 qızıl, 1 kók, 1 sarı, 1 jasıl».- «Hámmesishi? »- «Hámmesi 4 kub»- «Sonday eken, 4 - bul 1, 1, 1 hám 1. Sonnan keyin taǵı balalardan sannıń birliklerin, keyininen sannıń ózin aytıw soraladı (1, 1, 1 hám 1 - bul 4).
Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardı oqıtıwda buyımlar haqqındaǵı hár túrlı bilimlerinen, olardı differensiallash yamasa gruppalarǵa birlestiriw, bólek belgileri boyınsha ulıwmalastırıw ilmiy tájriybelerinen paydalanıw kerek. Mısalı, hámmesi bolıp 5 oyınshıq bar. «Qansha? »- «1 qoyan, 1 ayiqcha, 1 ayıw, 1 quwırshaq, 1 túlki».- «Sonday eken, 5 - bul 1, 1, 1, 1, hám 1». Balada pútkil muǵdarın kóriw jáne onı aytıw, sannıń birliklerin (sannı dúziwshi hár qaysı birlikti) aytıw, olardı birlestirib, bir san menen aytıw ilmiy tájriybesi sonnan qáliplestiredi.
Sannıń birliklerden ibarat quramın úyreniwde balalardıń geometriyalıq sırtqı kórinisler haqqındaǵı bilimlerinen, buyımlardıń shamaları boyınsha munasábetlerin biliwlerinen hám olardıń salıstırǵanda shamalarnii ayta alıwlarınan paydalanıw kerek. Mısalı, 3 sanınıń birlerden ibarat quramın analiz qılıwda geometriyalıq sırtqı kórinislerdi: úshmúyeshlik, sheńber, kvadrattı alıw múmkin; 5 sanınıń birlerden ibarat quramın analiz qnlish ushın hár túrlı uzınlıq hám reńdegi qaǵaz bóleklerdi alıw múmkin. Bul bóleklerdiń birewi sarı - eń qısqa, birewi kók - azmaz uzınlaw, birewi jasıl - jáne de uzınlaw, birewi aq - 2 kem uzınlaw, birewi qızıl - eń uzın, jamn bolsa 5 - bul 1, 1, 1, 1 hám 1.
Balalar alǵan bilimlerin hár túrlı tapsırmalar járdeminde bekkemlewi kerek. Mısalı, tárbiyashi sanlı kartochka kórsetedi hám balalarǵa buyımlardı, sanda neshe birlik bar ekenligi ko'rinnb turatuǵın etip jsylashtirishni usınıs etedi. Yamasa ol 3 sheńberchali, sanlı kartochkanı kórsetedi, balalar bolsa sheńber, úshmúyeshlik hám kvadrattı qóyadılar. Balalardan 3 formanı nege ajıratıp sánegenini, ol qaysı sırtqı kórinislerdi ajıratıp qoyǵanın (1 sheńber, 1 úshmúyeshlik, 1 kvadrat ), 3 sanında neshe birlik bar ekenin soraw múmkin. Bala tártip sanaqta «nechanchi? » sorawına juwap beriw talap etilgende buyımlardı mudamı qatar etip jaylastırıwların ózlestirip alıwı kerek. Ádetde, shep tárepten ońǵa qaray sanasadı (oń tárepten shepke qaray sanaw da múmkin, biraq bala sanaq qanday tártipte alıp barılıp atırǵanın biliwi kerek).
Balalar buyımdıń basqa buyımlar arasındaǵı rejimin anıqlawda sanaqtıń baǵdarı zárúrli áhmiyetke egaligini bilip aladılar. Tárbiyashi mudamı «qancha? » sorawına sanap shıǵılǵan buyımlardıń hámmesi qansha ekenligin aytıw menen, «qaysi? » («sanoq boyınsha neshinshi? ») sorawına bir buyımdıń basqa buyımlar arasındaǵı ornın bilip, juwap beriw kerekligini hám birinshi, ekinshi, úshinshi dep sanaw kerekligini yadǵa saladı hám aytıp otedi.
Balalardı «qaysi? », «nechanchi? » sorawların túsiniw hám parıq etiw boyınsha shınıǵıw etdiriw ushın olardı buyımlardıń úlkenligi hám reńine qaray salıstırıwlaw ilmiy tájriybelerinen paydalanıw maqsetke muwapıq. Mısalı, olarǵa reńli qaǵaz bólegi hámmesi bolıp qansha ekenligin ; joqarıdaǵı birinshi bólek qanday reńde ekenin; qaysı bólek besinshi, jasıl bólek esap boyınsha neshinshi ekenin, qara bólek esap boyınsha neshinshi ekenin tabıw tapsırig'i beriledi. Bunday tapsırmalarda geometriyalıq sırtqı kórinisler - úlken úshmúyeshlik, sheńber, úshmúyeshlik, tórtmuyush, reńi birdey, biraq hár túrlı shama daǵı úlken úshmúyeshlik, úlken sheńber, úlken tórtmuyushlerden paydalanıw múmkin. Ol («Úlken sheńber sanaq boyınsha neshinshi?, qaysı forma tórtinshi? Úlken tórtmuyush sanaq boyınsha neshinshi? » Keyingi formanı aytıń. Ol qanday? Altınshı forma ne dep ataladı? »). «Qaysı? » sorawın túsiniw ilmiy tájriybesi hápte haqqındaǵı bilimlerdi anıqlawǵa tiyisli shınıǵıwlarda da bekkemlenedi. Mısalı, tárbiyashi háptediń birinshi kúni ne?, háptediń úshinshi kúni qanday atalıwın, háptediń neshinshi kúni byshenbe? hám h. k. sorawlardı hár túrlı ańlatıwı kerek. Bul da dıqqattı toplaw, da bilimlerdi jáne de tereń ózlestiriwge múmkinshilik beredi. Oyın usılları da nátiyjeli bolıp tabıladı. Mısalı, oqıtıwshı gápiradi hám ol óz sóylewin flanelegrafda kórsetiw menen gúzetip baradı. Otlaqta qanday haywanlar bar ekenin aytıń. Haywanlardı arǵı qıraqqa ótkeriw kerek. Kópir tar bolǵanı ushın olar bir-biriniń artınan izbe-iz ketiwedi. Dıqqat bnlan qarang, ne birinshi ketmekte? Ne ekinshi bolıp ketmekte? Siyirdıń artınan ne ketmekte?... Qoydan aldın ne ketmekte? Ne aqırında ketmekte? Qózishaq esap boyınsha neshinshi? Hámmesi bolıp neshe haywan kópirden ótpekte? Mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardıń úlken toparında túrlishe shama daǵı hár túrlı jaylasqan buyımlardan ekinen, besewden, toǵıztadan sıyaqlı ańlatpalardı qollap, teńliklerdi aytıwǵa úyretiw dawam ettiriledi.
Dáslepki shınıǵıwlarda tárbiyashi sanaw úlgisin kórsetip ózi sanaydi, balalar bolsa ol sánegen buyımlardıń ulıwma muǵdarınǵana aytadılar, yaǵnıy sanaq procesin tárbiyashi óz moynına aladı, sanaq nátiyjesin balalar aytıwadı. Sanaqqa úyretiw bir-biriniń astına paralel jaylasqan 2 qatar buyımlar toparın salıstırıwlaw tiykarında dúziledi. Salıstırıwlanıwshı gruppalar qasında turǵan sanlardı ańlatıwı kerek: 1 hám 2, 2 hám 3, 3 hám 4, 4 hám 5. Bul natural qatardıń hár bir keyin (aldın ) keletuǵın sanınıń payda bolıw Principin ózlestiriw ushın kórsetpeli tiykar payda etedi, balanıń bir jıynaq bir san menen, ekinshi jıynaq basqa san menen atalıwın túsiniwge járdem beredi. Mısalı, tárbiyashi sanaq zinasi (nárwanı ) dıń tómengi tekshesine 2 buyım (2 arsha aǵashı ) qóyadı, olar ni qayta sanaydi, bunda balalar itibarın juwmaqlawshı sanǵa qaratadı. Sonnan keyin ústki tekshege arsha aǵashlar ústine anıq uyqas keltirip basqa buyımlardı (2 almaxonni) qóyadı. Olardı sanaydi, balalarǵa muǵdarlıq munasábetlerdi (2 almaxon hám 2 arsha aǵashı, arsha aǵashlar hám almaxonlar muǵdarı teńden) kórsetip beredi.
|
| |
