|
II-BAP. MEKTEPKE SHEKEMGI BILIMLENDIRIW SHOLKEMLERINDE BALALRDÍ SAN-SANAQQA UYRETIW METODIKASI
|
| bet | 4/7 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 73,39 Kb. | | #228177 |
Bog'liq kHODJABOYEVA KURS JUMISII-BAP. MEKTEPKE SHEKEMGI BILIMLENDIRIW SHOLKEMLERINDE BALALRDÍ SAN-SANAQQA UYRETIW METODIKASI.
2.1. Turli jas toparlarda sanawǵa úyretiw usillari.
1 den 20 ǵa shekem sanawdı úyretiw.
1 den 20 ǵa shekem bolǵan sanlar ortasındaǵı munasábetlerdi (kórgezbelilikka súyene otirip) túsiniwdi bekkemlew. (16 sanı 15 ten 1 kóp, eger 16 ni 1 ge kemeytirilse 15 boladı ; 15 sanı 16 dan 1 kem, eger 15 ge 1 qossak 16 boladı ).
15 ten 20 ǵa shekem bolǵan sanlardıń nomerler menen belgileniwi menen tanıstırıw. Aytılǵan yamasa nomer menen belgilengen sandan keyin keliwshi hám aldınǵı sannıń atınıń aytıwǵa úyretiw. Sannı eki kishi sanǵa ajıratıp terip qoyıwǵa (20 ǵa shekem), kórgezbelilik tiykarında hám eki kishi sandan pútin sannı dúziwge úyretiw. Ápiwayı arifmetik máselelerdi dúziw hám sheshiwdi shınıǵıw etdiriw. wazıypalardıń sheshimin «yozishda» sanlardıń nomer belgileri hám ámel belgileri: plyus (+), minus (-), ese (=) den paydalanıw. Mısallardı nomerler jazılǵan kartochkalar járdeminde ańlatpalap sheshiwge úyretiw. +3 kórinisindegi qosıw -3 kórinisindegi ayırıw usılı menen tanıstırıw ; bunday kóriniste 3 sanınıń strukturalıq bóleginen paydalanıw (Mısalı : qosıwda 5+3; 5+1+2; 5+2+1; ayırıwda 8-3; 8-2-1 yamasa 8-1-2). Pul bahaları hám baha haqqında dáslepki túsinikler beriw. Máseleler sheshiw. Plastik kartochka, terminal haqqında dáslepki túsinik beriw. Mektepke tayarlaw toparında tárbiyashi balalarda 10 ǵa shekem bolǵan predmetlerdi tuwrı hám teris sanaw kónlikpesin bekkemlew, kórsetilgen sanǵa qaray predmetlerdi sanap shıǵıwdı shınıǵıw etdiriw kónlikpelerin rawajlanıwlastıradı.
Balanı hár túrlı jóneliste sanawǵa, qaysı buyımlar sanalganini, sanaw qaysı buyımlardav baslanǵanın eslab qalıp, hesh bir buyımdı eki ret butay, bir de buyımdı ótkerip jibermay sanawǵa uyretiledi. “Teńdan”, “teńdeydan”, “kóp”, “kam” túsiniklerin ózlestiriw, sonıń menen birge sanaq kónlikpelerin puqta qáliplestiriw kóp muǵdardaǵı reń-barang shınıǵıwlardan hám kórsetpeli qóllanbalardan paydalanilgandagina múmkin boladı. Tárbiyashi buyımlardı hár túrlı kombinatsiyalarda : bir gruppanı qatar kilib, ekinshi gruppanı sheńber boyınsha, basqasın bolsa bir neshe (2—3 bólim) gruppa etip jaylastıradı hám taǵı basqa. Tárbiyashi balalardı sonnan usıllardı izlewge odandiki, olar járdeminde buyımlardıń jerlesiwlerine salıstırǵanda qolay hám tez esaplaw múmkin boladı. Balalarǵa dawıslardı, háreketlerdi sanawǵa, buyımlar muǵdarın seziw boyınsha anıqlawǵa tiyisli tapshriqlar beriw zárúr. Usı jas basqıshında balalardı tártip sanaq boyınsha shınıǵıw etdiriw dawam ettiriledi. Mısalı, tárbiyashi 5—8 buyım suwretlengen kartochkanı balalarǵa kórsetedi.
Mektepge shekem jasındaǵı balalardı oqıtıw ayriqsha ózgeshelikke iye. Mektepge shekem jasında sheshiliwi kerek bolǵan wazıypalar hal etińmasa, mektepte oqıtıw tabıslı bolmaydı. Bul wazıypalardan biri anıq bilimler hám oylaw usıllarınan abstrakt bilim hám usıllarǵa ótiwden ibarat. Bul qıylı ótiw dárejesi, ásirese, matematika oqıtıw ushın zárúr bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardı oqıtıwdıń zárúrli wazıypası matematikalıq abstraktlashlar menen anıq bolmıs arasındaǵı baylanıslılıqtı támiyinleytuǵın bilim hám háreketlerdiń aralıq dárejesin qáliplestiriwden ibarat bolıwı kerek.
Tekseriwler sonı kórsetip atırki, mektepge shekem jas daǵı balalarǵa matematika oqıtıwda ótiw dárejesi mazmunı tómendegilerden ibarat :Birinshiden, sonday iskerlik hám máselelerdi ózlestiriw kerek, olarda matematikalıq operatsiyalardı qóllawdıń zárúrligi balalarǵa ayqın kórinip turadı. Bul bir tárepden, balanıń ámeliy iskerligi menen tikkeley baylanıslı (teńlestiriw, salıstırıwlawǵa tiyisli) máseleler, ekinshi tárepden, olarǵa sonday shártler kiritilediki, bunda usı máselelerdi matematikalıq qurallardan paydalanmay turıp (mısalı, keńislik ajıratıp qoyılǵan eki jıynaqtı ámelde teńlestiriw) ámelge asırıw múmkin bolmaydı. Ekinshiden, ortalıqtıń sonday munasábetlerin ajıratıw kirediki, bul munasábetlerdi qollanıw balaǵa konkret buyımlardan matematikalıq obiektlerge ótiw (mısalı, buyımlardı málim belgileri boyınsha gruppaǵa kirgiziw hám sol tiykarda jıynaq munasábetlerin, teńlik-teńsizlik munasábetlerin, bólekbutun munasábetlerin payda etiw) imkaniyatın beredi.
Tekseriw nátiyjeleri sonı kórsetedi, matematikalıq operatsiyalar mektepge shekem jasda ózlestirilgen sonday máseleler hám munasábetler tiykarında kiritilse hám qayta islensa, matematikanı iyelew natiyjelilew boladı. YO hádden tıs anıqlıq, yamasa matematikalıq bilimlerdiń formalligi sebepli payda bolatuǵın qıyınshılıqlar usı halda payda bolmaydı.
Mektepge shekem jasındaǵı balalardı oqıtıwda matematikalıq bilimler quramın tekseriw teńlik-teńsizlik, bólim-pútkil munasábetleri, tikkeley bolmaǵan teńlestiriw sanaq hám arifmetik ámellerdi tolıq hám sanalı ózlestiriw ushın tiykar bolatuǵın ápiwayı máseleler hám munasábetlerdiń ózinden ibarat ekenin kórsetdi. Bul munasábet hám máselelerdi (olardıń eń ápiwayı formaların ) balalar 3 jastan baslap tushuna baslaydılar.
Olar bunday shınıǵıwlarǵa úlken qızıǵıwshılıq menen yondashadilar, tap bulmandıń ózinde ózlestirganlari (teńlik, bólim-pútkil hám taǵı basqa munasábetleri) ni oyınlarǵa kóshirediler, turmısda ámeliy jumıslar qılıwda paydalanadılar, bir-birlerine (úlken hám tayarlaw toparı balaları ) soǵan uqsas máselelerdi usınıs etediler. Úlken gruppada balalarda tártip sanlardan paydalanıw mamanlıǵın rnvojlantnrish dawam ettiriledi. Bala sol jasda da kóbinese sannıń tártip ma`nisin muǵdar ma`nisi menen almastırıp jiberedi. Usınıń sebepinen balalarǵa tártip sannıń mánisin ashıp beriw, muǵdar san mudamı da tártip san menen ústpe-úst tushavermasligini kórsetiw, tártip san bolsa mudamı buyımlardıń málim muǵdarın bildirip turıwın kórsetiw kerek.
Tártip sanaqtı kirgiziwge shekem balalarǵa «qancha»? degen sorawǵa juwap beriwde tek shep tárepten ońǵa qaray sanawnigina emes, bálki oń tárepten shepke qaray da, ortasından baslap da sanaw múmkinligin, qatar emes, basqasha jaylastırılǵan buyımlardı nstalgan buyımlardan baslap sanaw múmkinligin de kórsetiw kerek. Eger sanaq (qandayda bir buyımdı ótkerip jibermay, sanawdıń qapsi buyımnan baslanǵanın hám qaysılarınıń sanalganini eslab qalıp ) tuwrı alıp barılsa, nátiyje mudamı birdey chiqaveradi.
Bala tártip sanaqta «nechanchi? » sorawına juwap beriw talap etilgende buyımlardı mudamı qatar etip jaylastırıwların ózlestirip alıwı kerek. Ádetde, shep tárepten ońǵa qaray sanasadı (oń tárepten shepke qaray sanaw da múmkin, biraq bala sanaq qanday tártipte alıp barılıp atırǵanın biliwi kerek). Balalar buyımdıń basqa buyımlar arasındaǵı rejimin anıqlawda sanaqtıń baǵdarı zárúrli áhmiyetke egaligini bilip aladılar. Tárbiyashi mudamı «qancha? » sorawına sanap shıǵılǵan buyımlardıń hámmesi qansha ekenligin aytıw menen, «qaysi? » («sanoq boyınsha neshinshi? ») sorawına bir buyımdıń basqa buyımlar arasındaǵı ornın bilip, juwap beriw kerekligini hám birinshi, ekinshi, úshinshi dep sanaw kerekligini yadǵa saladı hám aytıp otedi. Balalardı «qaysi? », «nechanchi? » sorawların túsiniw hám parıq etiw boyınsha shınıǵıw etdiriw ushın olardı buyımlardıń úlkenligi hám reńine qaray salıstırıwlaw ilmiy tájriybelerinen paydalanıw maqsetke muwapıq.
Mısalı, olarǵa reńli qaǵaz bólegi hámmesi bolıp qansha ekenligin ; joqarıdaǵı birinshi bólek qanday reńde ekenin; qaysı bólek besinshi, jasıl bólek esap boyınsha neshinshi ekenin, qara bólek esap boyınsha neshinshi ekenin tabıw tapsırig'i beriledi. Bunday tapsırmalarda geometriyalıq sırtqı kórinisler - úlken úshmúyeshlik, sheńber, úshmúyeshlik, tórtmuyush, reńi birdey, biraq hár túrlı shama daǵı úlken úshmúyeshlik, úlken sheńber, úlken tórtmuyushlerden paydalanıw múmkin. Ol («Úlken sheńber sanaq boyınsha neshinshi?, qaysı forma tórtinshi? Úlken tórtmuyush sanaq boyınsha neshinshi? » Keyingi formanı aytıń. Ol qanday? Altınshı forma ne dep ataladı? »). «Qaysı? » sorawın túsiniw ilmiy tájriybesi hápte haqqındaǵı bilimlerdi anıqlawǵa tiyisli shınıǵıwlarda da bekkemlenedi. Mısalı, tárbiyashi háptediń birinshi kúni ne?, háptediń úshinshi kúni qanday atalıwın, háptediń neshinshi kúni byshenbe? hám h. k. sorawlardı hár túrlı ańlatıwı kerek. Bul da dıqqattı toplaw, da bilimlerdi jáne de tereń ózlestiriwge múmkinshilik beredi.
Oyın usılları da nátiyjeli bolıp tabıladı. Mısalı, oqıtıwshı gápiradi hám ol óz sóylewin flanelegrafda kórsetiw menen gúzetip baradı. Otlaqta qanday haywanlar bar ekenin aytıń. Haywanlardı arǵı qıraqqa ótkeriw kerek. Kópir tar bolǵanı ushın olar bir-biriniń artınan izbe-iz ketiwedi. Dıqqat bnlan qarang, ne birinshi ketmekte Siyirdıń artınan teńliklerdi aytıwǵa úyretiw dawam ettiriledi. Elementar matematikalıq túsiniklerdi rawajlandırıw máseleleriBalalarǵa matematikadan tálim beriw hám mektepge shekem tálim degi oqıw - tárbiya procesin jetilistiriwdiń maqsetlerinen biri - bul balalarda matematikalıq túsiniklerdi rawajlandırıw bolıp tabıladı.
Balalar matematikalıq túsiniklerin rawajlandırıw ushın pedagogika, filosofiya, logika, psixologiya hám basqa bir qatar fundamental pánlerde uyreniletuǵın ayrıqshalıqlar hám konuniyatlarni biliw kerek. Balalar daǵı matematikalıq bilim ómirden ajralmagan túrde dúnyanı tereńrek, úyreniwge múmkinshilik jaratadı. Bunda balalarda matematikalıq túsiniklerden aldın ámeldegi bolǵan ideya úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Óytkeni, esaplaw - bul tezlik penen sanlı gruppalar menen qosıw hám alıp taslawdı, barmaqlardı yamasa tayaqlardı sanaw menen Birma -bir qospaslik hám kemeytiwdi ańlatadı. Ne ushın bul usıl júdá keń tarqalǵan bala ushın paydalı emes? Oylayman, oqıtıwshına ańsatlaw. Úmit etemenki, birpara oqıtıwshılar meniń metodologiyam menen tanısıp, odan waz keshiwedi. Perzentińizdi tayaq yamasa barmaq menen sanawdı baslamań hám keyinirek olardı úlken apa -qarındas yamasa akaning máslaháti menen isletiwdi baslamasligiga isenim payda etiń. Barmaqlardı sanawdı úyretiw ańsat, biraq sutten ajıratıw qıyın.
Balaǵa mısallardı esaplawdı úyretiw ushın oǵan gezek menen nátiyjege erisiwdiń túrli usılların usınıw kerek. Keyinirek, ol ózi ushın eń túsinikli hám qolay usıldı tańlaydı hám tek oǵan tiykarlanadı. Balaǵa hesh qanday sheshim variantların júklewdiń hájeti joq, oǵan esap -kitaplardı ózi ushın qolaylaw qılıw múmkinshiligin beriń. Tiykarǵısı, juwap tuwrı, lekin bala onı qanday qabıl etkeni onsha zárúrli emes. Eger balalar mektepden aldın nomerler hám nomerler menen tanısıwdı baslasalar, bul keleshekte matematikanı túsiniwdi sezilerli dárejede ápiwayılastıradı, sonıń menen birge, olarǵa mashqalalardi demde sheshiw hám logikalıq pikirlew imkaniyatın beredi.
Balanı qosıw hám ayırıwdı úyretiwde járdem beretuǵın kóplegen texnikaler ámeldegi, biraq olardıń barlıǵı maǵlıwmat prezentaciyası oyın formatında, kózge taslanmaytuǵın formada bolıwı kerekligiga tiykarlanadı. Úlken gruppada balalardı sanaqqa úyretiw dawam ettiriledi. 10 ishinde muǵdar sanlardı da, tártip sanlardı da isletiw ilmiy tájriybesi bekkemlenedi. Balanı “Qanday?” (buyımdıń sapası, belgii haqqında — jasıl, úlken, dumaloq); “Qansha?” (buyımdıń muǵdarı haqqında ); “Neshinshi?” (buyımdıń basqa buyımlar arasındaǵı ornı tártip san menen anıqlanadı, mısalı, besinshi) sıyaqlı sorawlardı parq etken (differensial) halda túsiniwge úyretiw zárúrli bolıp tabıladı. Balalarda sanlar arasındaǵı baylanısıwlardı qáliplestiriw dawam ettiriledi: hár bir keyingi san aldınǵısınan úlken, aldınǵısı keyingisidan kishi. Sol tiykarda qasında turǵan sanlar arasındaǵı munasábetler haqqındaǵı qıyallar ózlestiriledi: hár bir keyingi san aldınǵısınan bir artıq, hár bir aldınǵı san bolsa keyingisidan 1 kishi. (5 6 dan 1 kishi, 6 5 ten 1 úlken, 6 7 den 1 kishi). Balalar bir san ekinshisidan 1 kishi (yamasa úlken) ekenin ózlestirganlaridan keyin, olarǵa eger kishi sanǵa 1 ni qosılsa, keyingi úlken san payda bolishini, eger úlken sannı 1 kemeytirilse, kishi, yaǵnıy aldınǵı san payda bolıwı túsintirip beriledi. Sanlar arasındaǵı baylanısıw hám munasábetlerdiń hámmesi buyımlar gruppaların salıstırıwlaw tiykarında tusintiriledi.
Bunday shınıǵıwlar processinde tárbiyashi “qansha edi?”, “qansha qosıwdı (ayırıwdı )?”, “qansha boldı (qansha )?” sıyaqlı sorawlardan paydalanadı. Úlken gruppada balalarǵa hár bir san óz ishine málim sandaǵı birliklerdi alıwı haqqında bilim beriw zárúr. 5 ishindegi sanlardıń birliklerden ibarat quramı haqqındaǵı qıyallar da konkret mısallarda qáliplestiredi. 1-10 ǵa shekem bolǵan sanlardıń hár biri ushın aldınǵı hám keyingi sannı tabıwdı balalarǵa shınıǵıw etdiriw; 1-10 sanları ortasındaǵı koefficientti túsiniwdi bekkemlew; qálegen sandan baslap tuwrı hám teris tártipte san atınıń aytıw, “ge shekem hám keyin”, “aldınǵı hám keyingi” sóz dizbegilerdi túsiniw. 10 ǵa shekem tártip menen sanaw, muǵdar hám tártip sanaqtı parıqlaw, “qansha?”, “qaysı?”, “esap boyınsha neshinshisi?” degen sorawlarǵa tuwrı juwap bere alıw.
|
| |
