ASOSIY
QISM
Imzo
Sana
TDTU OF 5320400
11D
– 20KT Xudoyberdiyev M.
Varoq
9
2.1 GIPS MAHSULOTI VA UNING XUSUSIYATLARI
Gipsli bogʻlovchi moddalar kuydirilgan gips-toshini mayda qilib tuyish yoʻli bilan
hosil qilinadi (gips-tosh asosan tarkibida ikki molekula suvi boʻlgan kalsiy sulfat
𝐶𝑎𝑆𝑂₄ ∙
2𝐻₂𝑂 dan iborat). Gips-toshining kuydirilish temperaturasiga va sharoitiga qarab qurilish
gipsi, juda mustahkam gips hamda angidridli sement hosil boʻladi.
Qurilish gipsi. Tarkibida ikki molekula suvi boʻlgan kalsiy sulfatli choʻkindi togʻ-
jinsi gipsni (
𝐶𝑎𝑆𝑂₄ ∙ 2𝐻₂𝑂), suvsiz gips deb ataluvchi angidrid toshni (𝐶𝑎𝑆𝑂₄) va ayrim
sanoat chiqindilarini pishirib gipsli bogʻlovchilar olinadi. Standartda koʻrsatilishicha,
birinchi nav gips ishlab chiqarish uchun tarkibida
𝐶𝑎𝑆𝑂₄ ∙ 2𝐻₂𝑂 ning miqdori 90%,
ikkinchi nav uchun esa 65% dan kam boʻlmagan tabiiy gips-tosh kerak.
Tabiiy gips-tosh oq rangli, qattiqligi 2 (Moos shkalasi boʻyicha) zichligi 2200–2400
kg/m³ boʻlgan jinsdir. Gips-tosh zaxiralarining eng kattasi Oʻzbekistonda Buxoro
viloyatida mavjud (Kogon gips koni).
150-170
o
C temperaturada kuydirilgan gips toshni tuyib maydalab olingan mahsulot
qurilish gipsi deb ataladi.
Ikki molekula suvi boʻlgan kalsiy sulfatni 65
0
С da qizdirilganda u oʻz xususiyatini
oʻzgartiradi va tarkibidagi suv asta sekin yoʻqolib, digidratatsiyalana boshlaydi. Bunda
gips-tosh 1,5 molekula suvni yoʻqotib, yarim molekula suvli gipsga sekin aylanadi, bu
quyidagi reaksiya bilan ifodalanadi.
𝐶𝑎𝑆𝑂₄ ∙ 2𝐻₂𝑂 = 𝐶𝑎𝑆𝑂₄ ∙ 0,5𝐻₂𝑂 + 1,5𝐻₂𝑂
Gips-tosh 140-170 °С temperaturada koʻp miqdorda suvni yoʻqotib, yarim suvli, tez
qotuvchi (
𝐶𝑎𝑆𝑂₄ ∙ 0,5𝐻₂𝑂) gipsga tez aylanadi. Bunday bogʻlovchi baʼzan alebaster deb
ham ataladi.
Shunday qilib, qurilish gipsi hosil qilish yuzasidan belgilangan texnikaviy vazifa
ikki molekula suvli gipsni yarim molekula suvli gipsga aylantirishdan iborat ekan. Tabiiy
kalsiy fosfatlarini fosfat kislota hamda konsentratsiyalangan fosfor oʻgʻitlariga gidro-
kimyoviy usulda aylantirish natijasida olingan chiqindi-fosfogips sanoat uchun yirik xom
ashyo manbai hisoblanadi.
Imzo
Sana
TDTU OF 5320400
11D
– 20KT Xudoyberdiyev M.
Varoq
10
Maxsus ishlab chiqilgan usullar asosida fosfogipsdan sifati eng yaxshi tabiiy xom
ashyodan hosil qilinadigan mahsulotdan, qolishmaydigan tayyor bogʻlovchi modda olish
mumkin.
Gips materialining harakteristikasi. Oʻz kristall strukturasiga koʻra gipsning
quyidagi asosiy xillari boʻladi: sharsimon siniq mayda donali zich gips yoki boʻshliqda
tartibsiz yoʻnaladigan yirik donali gips (alebastr); ipaksimon tovlanadigan, toʻgʻri
joylashgan, ipsimon kristallardan tarkib topgan tolali jins hamda qatlam strukturali yassi
tiniq kristallar tarzida joylashgan plastinkasimon gips.
Tarkibida ikki molekula suv boʻlgan gips monoklin singoniyaga mansub. Uning
kristalli toʻri
𝐶𝑎
2+
ionlar hamda
𝑆𝑂
4
−2
-
sulfat tetraedralarini oʻz ichiga olgan suv
molekulalaridan iborat qatlamlar bilan boʻlingan qavatlardan tarkib topadi. Koordinatsiya
soni 8 boʻlgan Ca
₂
+
ionlari va SO
₄
2-
ioni bilan suv molekulalariga nisbatan bir-biri bilan
kuchliroq bogʻlangan. Shuning uchun suv molekulalari joylashgan (012) yuzalarga koʻra
ikki gidrat kristallari nihoyatda birikuvchanligi bilan farqlanib turadi. Birikuvchanlik
boʻyicha kamroq, (100) boʻyicha esa sust. Ikki molekula suvli gips qiziganida dastlab suv
molekulaning
𝐶𝑎
2+
va
𝑆𝑂
4
−2
ionlari bilan sustroq bogʻlanishlari uziladi va kristall toʻrdan
suv yoʻqoladi.
Odatda gips ustunsimon va tabletkasimon shakllarda kristallanib, koʻpincha
qaldirgʻoch dumini eslatuvchi qoʻshayrilar hosil qiladi. Shuningdek, qirralari qiyshiq va
yuzasi silliq yostiqsimon kristallar ham gips uchun xos. Qoʻshayri tizimlar hosil boʻlishi
tufayli ikki yoki bir necha tarsaksimon qayrilgan shakldagi kristallar ham uchraydi.
Kristallar baʼzan yirikroq shoxshabba shakllarga birlashadi. Kristallarning yorugʻlik nurini
sindirish koʻrsatkichi:
𝑁
𝑔
= 1,5305; 𝑁
𝑝
= 1,5207
Gips kristallari rangsiz va shaffof, biroq tarkibida aralashmalar boʻlsa, xilma-xil,
masalan, kul rang, sargʻimtir, qizgimtir ranglarga ega boʻladi. Gipsda bir tekis tarqalgan
oz miqdordagi aralashmalar gipsdan hosil qilinadigan bogʻlovchi moddaning sifatiga
salbiy taʼsir koʻrsatmaydi.
Gips-toshning zichligi undagi aralashmalarga bogʻliq boʻlib 2200-2400 kg/m³ ni
tashkil qiladi. Gipsdan tayyorlangan shagʻalning hajmiy massasi 1300-1600 kg/m³ dan
Imzo
Sana
TDTU OF 5320400
11D
– 20KT Xudoyberdiyev M.
Varoq
11
iborat boʻlib, namligi keskin ravishda 3-5 % va undan koʻp chegarada oʻzgarib turadi.
Moss shkalasi boʻyicha gipsning qattiqligi 2.
Gipsning suvda eruvchanligi (kalsiy sulfat hisobida) 18 °C temperaturada – 0,2%
40
°C temperaturada-0,21 va 100
°C da – 0,17 %. Shuni aytish kerakki, temperaturaning
32 °C dan 41 °C gacha oraligʻida gipsning eruvchanligi eng yuqori boʻladi. Turli
tadqiqotchilarning maʼlumotlariga koʻra, gipsning suvda eruvchanligi turlicha. Gipsning
suvda eruvchanligi gipsning oʻta toʻyingan eritmalar hosil qilish qobilyatiga, shuningdek
uning kristallarining katta kichikligiga bogʻliq. Gulletning maʼlumotiga koʻra 25 °C da
gipsning eruvchanligi, kalsiy oksid hisobida 2 mkm kattaligidagi kristallar uchun 2,08 g/l
ga etadi, kristallar kattaligi 0,3 mkm boʻlganda esa eruvchanlik 2,47 g/l ga teng. Agar
kalsiy oksid gidrati ishtirok etsa, kalsiy sulfatning eruvchanligi susayadi. Gipsning
suyultirilgan xlorid kislota va azot kislotalardagi, shuningdek ayrim tuz eritmalardagi
eruvchanligi suvdagiga nisbatan yuqori.
Issiqlik oʻtkazuvchanlik gipsda past boʻlib, 1,6-46 °C temperaturada 0,3 Vt/(m
K)ga
teng. Angidritning kristall toʻri har biri toʻrttadan molekulali elementar kataklardan iborat
boʻlib, zich joylashishi tufayli kalsiy sulfat boshqa turlarning kristall toʻrlariga qaraganda
ancha mustahkam.
Ikki molekula suvli gipsdan farqli oʻlaroq angidrit oʻzaro perpendikulyar holatdagi
uch yoʻnalishda mustahkam birikish qobiliyatiga ega. Angidrit kristallari asosan mayda
boʻlib ularni ajratib turuvchi yuzasi gʻadir-budir chiziqlar bilan oʻyilgan. Angidritning
sindirish koʻrsatkichlari:
Ng=1,614; Np=1,57
Sof angidrit oq rangli boʻlib, oʻz aralashmalariga qarab u gips singari xilma-xil tusga
kiradi. Angidrit ikki molekula suvli gipsga nisbatan ancha zich va mustahkam jinsdir.
Uning zichligi 2900-3100 kg/m³
Imzo
Sana
TDTU OF 5320400
11D
– 20KT Xudoyberdiyev M.
Varoq
12
| 