220
Bosim va sarf o‘lchagichlarini o‘lchash va fizik-kimyoviy, optik-fizikaviy va harorat
kattaliklari ilmiy-ishlab chiqarish bo‘limlarining faoliyatini o‘rganish.
Ishning maqsadi: Talabalarga Bosim va sarf o‘lchagichlarini o‘lchash va fizik-kimyoviy, optik-
fizikaviy va harorat kattaliklari ilmiy- ishlab chiqarish bo‘limlari haqida ma‘lumot berish.
Sarf bu — vaqt birligi ichida oqim yoʻnalishi boʻyicha oʻtgan moddaning vazn yoki xajm miqdori.
Sarfni oʻlchash tushunchasida ikki xil sarf farqini ajratib olish kerak: Xajmli sarf va vaznli sarf.
Xajmli sarf oʻlchash usulida odatda suyuqliklar va gazlarning vaqti birligi ichida oʻtgan
xajmi
oʻlchanadi. Vaznli sarf oʻlchashda esa moddaning vaqt birligi ichida oʻtgan vazn miqdori
oʻlchanadi. Oʻlchash usulini oʻzi xam ikki xil turga ega: birinchisida vaqt birligi ichida oʻtgan
moddaning vazn midori yoki xajmi, yaʼni bu xolda sarf bevosita xajm yoki ogʻirlik birliklari bilan
ifodalanadi; ikkinchi usulda joriy oqim tezligiga koʻra vaqt birligi ichida
qancha miqdorda modda
oʻtishi, yaʼni oniy (mgnovenniy) sarf oʻlchanadi. Sarfni
1. Doimiy perepadli (rotametr);
2. Oʻzgaruvchan perepadli (Diafragma);
3. tezlik xisoblagichlari;
4. Induksion sarf oʻlchagichlar;
5. Xajm oʻlchagichlar yordamida aniqlash mumkin.
S xarorat qabul qilinadi.
Sarfi oʻlchanayotgan moddaning agregat xolatiga koʻra, ushbu modda
uchun faqat oʻziga xos boʻlgan xususiyatlari yuzasidan korreksiya xisobi yuritib boriladi.
Chunki
texnologik jarayon taqozo etadigan bosim va xaroratga bogʻliq xolda oʻlchangan sarf bilan standart
qabul qilingan sharoitda oʻlchanadigan sarf qiymat koʻrsatikich bir biridan katta farq qiladi. Yaʼni
texnologik jarayonlarda odatda yuqori xarorat va bosim ositdagi reaksiyalar natijasidan keyingi
xolat sarfi oʻlchanishi mumkin, ammo xar bir modda uchun uning solishtirma zichligi,
molekulyar
massasi kabi xossalari faqat oʻziga xos va takrorlanmas boʻladi. Shuningdek xar modda uchun
meʼyoriy xarorat va bosim xam aloxida xisoblanishi mumkin. Odatda gazlar xarorat oshgan sari
xajmi ortib boradi. Bu xolatda xajmiy sarf oʻlchash jarayonida chalkashliklar kelib chiqishini oldini
olish uchun shu gazning kimyoviy va fizik noyob
xossalaridan kelib chiqib, uning sarf xisobini
meʼyorlanadi. Yaʼni texnologik jarayondagi bosim va xaroratga koʻra oʻlchangan sarf, meʼyoriy
sharoitdagi sarf xisobiga oʻgiriladi. Odatda gazlar uchun meʼyoriy sharoit deb bir atmosfera bosimi
va 20 S xarorat qabul qilinadi.
