Darsning tipi
–
kombinatsion (aralash) dars.
Ta`limning usuli va yo`li
–
demostratsion tajriblar, hodisalarni taqqoslash,
interfaol metoddan foydalanish.
Darsni jihozlash
–
tebranish konturi mavzusiga oid jihozlar, prujinaga
osilgan jism, shtativ, mavzuga oid slaydlar va videoproyektor, ekran.
Uslubiy tavsiyalar
–
elektromagnit tebranishlar mavzusidagi elektr
hodisalarni o’rganish ancha murakkab. Bu mumurakkablikni bartaraf etishda
zaruriyatga qarab mexanik tebranishlarning o`xshashligini qo`llash mumkin.
Darhaqiqat, erkin mexanik tebranishlar, masalan, prujinaga bog`langan
sharchaning tebranishlari bilan tebranishlar konturidagi elektr tebranishlar
o`rtasida o`xshashlik mavjud. Bu o`xshashlik davriy ravishda o`zgaruvchan
kattaliklarning o`zlarini tabiatga bog`liq emas, balki kattaiklarning davriy
o`zgarish jarayoniga taaluqlidir. Shuning uchun bu o`xshashlikning chegarasini
oqilona, to`g`ri aniqlab qo`llash esa hodisani tasavvurlashni shakllantirishga
yordam beradi. Natijada o`quvchilar mexanik tebranishlar o`xshashligini elektr
tebranishlarning real jarayoni kabi juda tez qabul qiladilar. Shuning uchun bu
yerda gap faqat jarayonlarning o`xshashligi to`g`risida borayapti, ammo
ularning aynan emasligini tajribada ko`rsatish zarur. Aks holda o`quvchilar
mexanik va elektromagnit tebranishlarni aynan bir xil deb xato tasavvurga ega
bo`lishlariga yo`l qo`yilishi mumkin.
Tayanch bilim va malakani oshirish
– muvozanatlik holatidan tortib, quyib
yuborsak, yani siljitsak
x = A, x = -A
bo`lsa, uning potensial energiyasi
E
k
=
=
= 0 ko`rinishida maksimal bo`ladi. Bu holda yukning
kinetic energiyasi
esa E
k
=
= 0
bo`ladi. Chunki tebranishlar to`xtaydi,
ya`ni tezlik nol bo`ladi. Yuk muvozanat vaziyatidan (
y =
0) o`tganda E
k
=
=
= 0 ga teng bo`ladi. Kinetik energiya esa eng katta qiymatiga erishadi.
Demak, prujinaga bog`langan sharning to`la energiyasi
E
T
= E
k
+E
p
dan iborat
bo`ldi.
Xuddi shuningdek, bizga ma`lumki, tebranishlar konturini
q
zaryadli,
sig`imi
C
bo`lgan kondensatorni induktivligi
L
bo`lgan g`altakka ulasak, u
holda elektr toki hosil bo`ladi va g`altakda magnit maydoni vujudga keladi.
Energiyaning saqlanish qonuniga ko`ra kondensatorda elektr energiyasi
W
эл
=
=
kamayib boradi. Shuning hisobiga g`altakdagi magnit
maydon energiyasi W
маг
=
shunchalik ortib boradi.
Mexanik tebranishlarda jismning koordinatasi
x
va uning tezligining
proyeksiyasi υ
x
davriy ravishda o`zgaradi. Elektromagnit tebranishlarda esa
davriy ravishda kondensatorning
q
zaryadi va zanjirdagi
i
tok kuchi o`zgaradi.
Demak, mexanik va elektromagnit tebranishlardagi o`xshashlik kattaliklarning
davriy o`zgarishlari jarayonida ekan.
Agar energiyalarga tegishli formulalarni taqqoslasak :
E
k
=
(1)
W
маг
=
(2)
(1), (2) formulalardan ko`rinadiki, mexanik tebranishlarda jism massasi
m
qanday rol o`ynasa, elektromagnit tebranishlarda induktivlik
L
ham shunday rol
o`ynaydi. Xuddi shuningdek, formulalardagi tok kuchi
I
ning o`xshashligi
jismning tezligi
υ
kabi
bo`ladi .
Yuqorida
aytilganlarni
yakunlash
maqsadida
kattaliklarning
o`xshashliklarini umumlashtirish uchun quyidagi jadvaldan foydalanamiz.
jadval 1
Mexanik tebranishlarni tavsiflovchi
kattaliklar
Elektromagnit tebranishlarni
tavsiflovchi kattaliklar
Kordinata,
х
Tezlik,
υ
х
Tezlanish,
а
х
= dυ
x
/dt
Massa,
m
Prujinaning bikrligi,
k
Potensial energiya, kx
2
/2
Zaryad,
q
Tok kuchi,
i
Tok kuchi tezligining o’zgarishi,
di/dt
Induktivlik,
L
Sig’im kattaligi,
1/C
Elektr maydon energiyasi,
q
2
/2C
Kinetik energiya, m
Magnit maydon energiyasi, Li
2
/2
jadval 2
Tortishish maydonida
tebranishlar
Elastik tebranishlar
Elektromagnit
tebranishlar
х = х
m
Sin
υ = υ
m
Cos
х = х
m
Sin
υ = υ
m
Cos
q = q
m
Sin
i = I
m
Cos
O’tilgan mavzuni o’zlashtirishda yaxshi natija berishi uchun darsni
mustahkamlashda kubik interfaol metoddan foydalanamiz. Chunki mavzu
o`tilgandan so`ng o`quvchilarda biror tushuncha shakllanadi. Bu shakllangan
tushunchalarni quyidagicha yozish taklif etiladi.
1.
Tasvirlang
2.
Taqqoslang
3.
O`xshating
4.
Tahlil qiling
5.
Ishlating
6.
Foydali va zararli tomomlari
Bu interfaol metodni qo`llasak o`quvchilar mavzuni taxminan quyidagicha
izohlaydilar.
1.
|
