249
2.Ishlab chiqarish tannarxi texnologik tannarxlarning yig’indisini, korxonani va ishlab
chiqarishni butunlay boshqarish bilan bog’liq xarajatlarning (umumxo’jalik xarajatlari) yig’indisini
ifodalaydi.
3.Kommersiya yoki to’la tannarx ishlab chiqarish xarajatlarining jamisi va mahsulotni sotish
bilan bog’liq bo’lgan, muomala xarajatlarining yig’indisini ifodalaydi. U faqat tovar mahsulot uchun
hisoblanadi.
Bundan tashqari, hisoblash xarakteriga qarab quyidagicha tannarx turlari aniqlanadi:
1.Reja tannarxi.
2.Dastlabki, vaqtinchalik va taxminiy tannarx
3.Haqiqiy tannarx
1.Reja tannarxi, bu korxona rejalashtirayotgan davrdagi mahsulot birligiga sarflanishi
lozim bo’lgan xarajatlar yig’indisini ifodalaydi.
2.Vaqtinchalik yoki taxminiy tannarx esa 9 oylik haqiqiy xarajatlarni va 4-kvartaldagi reja
xarajatlarini o’z ichiga oladi.
3.Haqiqiy tannarx esa yil oxirida korxona xo’jalik faoliyatini yakun qilishda yillik hisobotlar
asosida hisoblanadi. U olingan yalpi mahsulot uchun sarflangan haqiqiy xarajatlar asosida
hisoblanadi. Mahsulot tannarxi shakllanish joyiga qarab, individual (konkret korxonada, uyushma va
boshqa), zona (ma’lum bir zonaning o’rtachasi) va tarmoq tannarxlariga bo’linadi (mamlakat
bo’yicha o’rtacha).
12.2. Mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tashkil topishi va
guruhlanishi
Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish vasotish harajatlarini tashkil topishini
hisoblash va ularni guruhlarga bo’lish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan Nizom talablari asosida amalga oshiriladi.
Ushbu Nizom bo’yicha harajtlarni hisoblash 1995 yilda boshlab tajriba shaklida ishlab chiqarishga
joriy eta boshlangan edi, 1999 yildan esa amaliyotga keng doirada foydalanishga kiritilgan.
Nizomning «Umumiy qoidalar» bo’limida ko’rsatilishicha ushbu hujjat «…yuridik
shaxslarning, shuningdek yuridik shaxs bo’lmasdan turib tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi
jismoniy shaxslarning mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish harajatlarini
yaniqlashning yagona uslubiyati asoslarini belgilaydi».
Mazkur Nizom buxgalteriya hisobini yurgizishda va soliqqa tortiladigan bazani aniqlashda
xarajatlarni hisoblab chiqishda paydo bo’ladigan tafovutlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan
bo’lib, xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshligini aniqlash
maqsadida xo’jalik faoliyatining barcha harajtlarini hisoblab chiqish, moliyaviy natijalarni aniqlash
va ular to’g’risida to’liq va aniq axborotni shakllantirishning asosini yaratadi.
