Yer islohoti, uning amalga oshirilishi

88 
qonun talablaridan kyelib chiqqan holda yerlarni ulardan oqilona, samarali foydalanish maqsadida 
foydalanuvchilarga ma'lum muddatga haq to’lash evaziga foydalanish uchun byermoqdalar. Dyemak, 
ular yer islohotini amalga oshirishga ma'suldirlar. Chunki ular yerlarni samarali foydalanish uchun 
haqiqiy egasiga byerish bilan bog`liq bo’lgan masalalarni hal etadilar. 
So’nggi yillarda yerlar qonunda byelgilangan tartibda qishloq xo’jalik korxonalariga turli 
muddatlarga foydalanish uchun haq to’lash evaziga (yer solig`i) ijaraga byerilmoqda. Masalan, 2006 
yilning boshiga ryespublikamiz jami yer fondining 50,3 foizi yoki 22,3 mln. gyektari shirkat 
xo’jaliklariga, 3662,4 ming gyektari esa mustaqil fyermyer va dyehqon xo’jaliklariga uzoq muddatga 
foydalanishga byerilgan.
Shu bilan birgalikda ryespublika fuqarolariga shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini, jamoa 
bog`dorchiligini, uzumchiligini yaratish hamda yakka tartibdagi uy-joy qurilishi va uni 
obodonlashtirish uchun myeros qilib qoldirish sharti va umrbod egalik qilish huquqi bilan 
byelgilangan miqdorda yer byerilmoqda. Dyemak, shu qoidaga muvofiq yerni avloddan-avlodga 
myeros qilib qoldirish ta'minlangan. Ya'ni shu yerlarga egalik qilish hamda ulardan foydalanish 
huquqi fuqarolarga umrbod byerilgan. Bu ryespublikamiz yyer islohotidagi eng muhim yutuq 
hisoblanadi. Lyekin fuqarolar qonunlarda ko’rsatilgan shartlarni buzsalar, ularning yyerga 
myerosxo’r sifatida egalik qilish huquqi yuqoridagi tashkilotlar tomonidan byekor etilishi ham 
ko’rsatilgan. Islohot natijasida ryespublika qishloq hududlarida yashayotgan fuqarolarga umrbod 
foydalanish uchun 1990-2005 yillar davomida 650 ming gyektarga yaqin qishloq xo’jalik yerlari 
byerildi. Bu maydon Andijon viloyatining qishloq xo’jalik yerlariga nisbatan 2,2 marta, Farg`ona 
viloyatinikiga nisbatan 1,8 barobar ko’pdir. Yerlarni byerish natijasida 3,2 mln. dan ortiq oilaning yer 
bilan ta'minlanganlik darajasi hozirgi davrda qondirilgan. 2005 yilning boshiga kyelib mamlakat 
aholisi ixtiyorida 685,8 ming gyektar tomorqa yerlari bor edi. Aholi byerilgan yerga qonun doirasida 
egalik qilish hamda undan samarali foydalanish natijasida yurtdoshlarimizni qishloq xo’jalik 
mahsulotlari bilan ta'minlashga ulkan hissa qo’shmoqda. 2004 yilda aholi ixtiyoridagi yerlardan 
ryespublikada yetishtirilgan jami don mahsulotlarining 21,3 foizi, kartoshkaning-89,7 foizi, 
sabzavotning-77,3 foizi, poliz mahsulotlarining-67 foizi, uzumning-35 foizi olingan. Shuningdyek, 
tomorqa xo`jaliklarida jami go’sht mahsulotlarining-94,1 foizi, sutning-96,4 foizi yetishtirilgan. 
Ta'kidlash kyerakki, yerlarni yuridik shaxslarga uzoq muddat foydalanish uchun ijaraga byerish 
jarayonida ma'lum qiyinchiliklar kyelib chiqmoqda. Masalan, mustaqil faoliyat ko’rsatish huquqiga 
ega bo’lgan fyermyer xo’jaliklari foydalanish uchun yyer so’rab, o’zi joylashgan hududdagi tuman 
hokimligiga hamda xo’jalikning rahbariga yozma ravishda murojaat etmoqdalar. Lyekin bu masala 
ayrim hollarda byelgilangan 1 oy muddatda hal etilmayotir. Buning bir qancha sabablari mavjud. 
Darhol yer byerish uchun tuman xalq dyeputatlari ijroiya qo’mitalarining ixtiyorida bo’sh yerlar yo’q. 
Dyemak, ular so’zsiz xo’jalik rahbarlariga murojaat etadilar. Xo`jalik rahbarlari esa o`z 
ixtiyorlaridagi yerlarni osonlikcha byerishmaydi. Chunki ularning zimmasida davlat buyurtmalari 
bor, qolavyersa, shu yyerlardan ma'lum miqdorda foyda oladilar. Shunday ekan, xo’jaliklar 
ixtiyoridagi yerlarni mustaqil fyermyer, dyehqon xo’jaliklariga olib byerishda yuqorida ko’rsatilgan 
masalalarning hal etilishiga alohida e'tibor byerish zarur. Shu bilan birgalikda mustaqil fyermyer va 
dyehqon xo’jaliklariga yerlarni qishloq xo’jalik yili boshlanmasdan hamda kuzgi don ekinlari hosili 
yig`ishtirib olingandan so’ng byerilishini ta'minlash maqsadga muvofiqdir. 
Yer islohotini rivojlantirish maqsadida O`zbyekiston Ryespublikasining «yer Kodyeksi» ga 
Oliy majlisning 2004 yilning 28-29 avgustida bo`lib o`tgan syessiyasida talaygina o`zgartirishlar 
kiritildi. Jumladan, qishloq xo`jalik koopyerativlariga (shirkatlariga) hamda boshqa korxona 
tashkilotlariga qishloq xo`jalik ishlab chiqarish maqsadida yyerlardan to`liq va samarali foydalanish 
uchun ijaraga yoki doimiy foydalanishga byerishda qo`shimcha imkoniyati byerilgan. Qishloq 
xo`jalik yerlarini qishloq xo`jalik shirkatlariga ma'lum muddatga ijaraga byerish boshqa 
tashkilotlarga doimiy foydalanishga byerish huquqiga tuman hokimligi qarorini viloyat hokimligi 
tasdiqlaydi. Bunday holatni shakllantirilishi bizningcha, yyer islohotini soddalashtirishga emas, balki 
murakkablashtirishga, noaniqlikka olib kyelishi mumkin. Chunki endilikda shirkat xo`jaliklarining 

89 
rahbarlari tuman hokimidan tashqari yana viloyat hokimining ham roziligini olishi zarur. Bu vaqt 
hamda mablag` sarfini oshishiga olib kyeladi. Shuning bilan birgalikda tuman hokimlarining rolini 
ham pasayishiga olib kyeladi. Bunday holni oldini olish uchun avvalgi tartibni saqlagan holda 
intizomiy javobgarlikni hamda ma'suliyatni kuchaytirish lozim.
2004 yilning syentyabr oyidan boshlab fyermyer xo`jaliklariga foydalanish uchun yerni ijraga 
byerish 30 yildan 50 yilgacha bo`lgan muddat byelgilanadi. Shu davrgacha esa eng kami 10 yil dyeb 
byelgilangan edi. Endilikda shu davrgacha cho`zilgan ijara muddatlari avtomatik ravishda 30 yilga 
o`zgartirildi. Masalan, fyermyer yerni 10, 15, 25 yilga ijaraga olgan bo`lsa, 2004 yilning syentyabr 
oyidan boshlab, ularning muddati 30 yil dyeb tan olinadi. Agarda 30, 40, 50 yilga ijaraga olingan 
bo`lsa, bu muddatlar saqlanib qolinadi. 
Qishloq xo`jalik koopyerativlarida (shirkatlarida) qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yetishtirish 
uchun umumiy yig`ilishning qaroriga binoan oilaga 5 yil muddatgacha pudratga byeriladi. Shu 
muddat tugagach, pudratchi byelgilangan shartlarni buzmagan bo`lsa, shu yerlarni unga pudratga 
byerish yangi muddatga uzaytiriladi.
O’zbyekistonda yer munosabatlarini rivojlantirish maqsadida Pryezidyent I.A. Karimov 
tomonidan 1994 yil may oyida «Yerlardan foydalanishni yaxshilash to’g`risida» maxsus farmon 
imzolangan. Shu farmonga ko`ra, ma'lum miqdordagi yyer maydonlarini xususiy mulk sifatida «kim 
oshdi» savdolarida sotishga ruxsat etilgan. Ulkan siyosiy ahamiyatga molik tadbirdir. Shunday ekan, 
sotilishi byelgilangan yer maydonining dastlabki bahosini byelgilash bilan bog`liq bo’lgan ilmiy-
tadqiqot ishlarini tashkil etish lozim. Unda qanday yyerlar sotilayotganligi, ularning qanday joyda 
joylashganligi, kommunikatsiyalar tizimining rivojlanganligi, olinayotgan foyda miqdori, inflyatsiya 
koeffitsiyenti va boshqa masalalar e'tiborga olinishi lozim.
yerlardan foydalanganlik uchun yagona yer solig`ining 1999 yil 1 yanvardan joriy etilishi 
munosabati bilan yangi muammo shakllanmoqda. Chunki avval yyer solig`i to’liq mahalliy 
byudjyetga o’tkazilar edi. Endilikda esa bu masala to’liq hal etilmagan. Chunki hozirgi yagona yer 
solig`i tarkibi bir nyechta soliqlardan tashkil topgan. Lyekin ularning qanday taqsimlanishi to’liq 
ko’rsatilmagan. Oqibatda mahalliy byudjyet evaziga yerlarning sifatini yaxshilash bilan bog`liq 
bo’lgan mablag`lar miqdori qisqarishi yerlarning iqtisodiy unumdorligiga salbiy ta'sir ko’rsatishi 
mumkin.
Ta'kidlangan masalalarning ijobiy hal etilishi yyer munosabatlari takomillashishini ta'minlaydi. 

Download 8,59 Mb.