Moliya, kryedit, soliq va baholar islohoti

91 
bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich davlat rahbarligida o’tilayotgan davrda ryespublikamiz 
qishloq xo’jaligida moliya, kryedit, soliq hamda baholar islohoti qay tarzda amalga oshirilmoqda. 
Bu o`rinda ta'kidlash kyerakki, qishloq xo’jalik yerlariga, yirik irrigatsiya-myelioratsiya 
inshootlariga nisbatan davlat mulkchiligi saqlanib qolganligi tufayli yangi yerlarni komplyeks 
o’zlashtirish, foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan 
irrigatsiya va myelioratsiya tadbirlari, yirik irrigatsiya-myelioratsiya inshootlarini qurish, ta'mirlash 
va ulardan foydalanish uchun davlat byudjyetidan mablag` ajratilmoqda. Qishloq hududlarida 
ekologik muhitni sog`lomlashtirish bilan bog`liq bo’lgan tadbirlarga ham, qishloq xo’jaligidagi 
urug`chilik, syelyektsiya, naslchilik, vyetyerinariya sohalariga ham mablag`lar byudjyetdan 
byerilmoqda. Bundan tashqari tarmoqdagi davlat tashkilotlarining faoliyatlari ham byudjyetdan 
ajratilayotgan mablag`lar evaziga moliyalashtirmoqda. Shirkat, fyermyer, mustaqil dyehqon 
xo’jaliklari esa ishlab chiqarishi uchun talab etilgan mablag`larning asosiy qismini o’z hisoblaridan 
sarflamoqdalar. 
Ular ishlab chiqarish vositalarini o’z foydalari, amortizatsiya fondi hamda asosiy vositalarni 
tugatishdan olayotgan mablag`lari hisobidan xarid qilmoqdalar. Bunday mablag`lar yetishmagan 
hollarda chyetdan vaqtincha bo’sh bo’lgan mablag`larni manfaatli ravishda jalb etishga harakat 
qilmoqdalar.
Shuningdyek, bu jarayonda homiylarning ajratmalari, turli xildagi kryedit institutlarining 
vaqtincha bo’sh bo’lgan mablag`lari, barcha invyestorlarning sarmoyalari jalb etilmoqda. Bunda 
o’zaro manfaatlar e'tiborga olinmoqda. Qishloq xo’jalik korxonalari aktsionyerlik-tijorat banklaridan 
asosiy vositalar uchun uzoq, aylanma vositalar uchun esa qisqa muddatli kryeditlar oladilar. Ularni 
olishda kryedit stavkalarining foiz darajasiga hamda qaytarib byerish vaqtining boshlanishiga alohida 
e'tibor byerishlari lozim. Lyekin hozirgi davrda qishloq xo’jalik korxonalari kam foyda olayotganligi, 
ryentabyelligi pastligi uchun kryedit institutlari ularga juda ham oz miqdorda kryedit mablag`lari 
byermoqdalar. Bu ularning talablarini mutlaqo qondira olmayapti. Shuning uchun qishloq xo’jalik 
korxonalari banklardan kryedit olish uchun yetishtirayotgan mahsulotlarini va oladigan 
daromadlarini ham garovga qo’yishlari kyerak. 
O’tish davrining hozirgi bosqichida davlat ehtiyojlari uchun talab etilmagan miqdordagi paxta, 
g`alla, sholi mahsulotlari yetishtirishni davlat byudjyetidan maxsus fondlar orqali moliyalashtirish 
amalga oshirilmoqda. Lyekin bu mablag` qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan 
yoqilg`i, yonilg`i, minyeral o’g`itlar, ehtiyot qismlar sotib olish uchun sarflanmoqda. Qishloq xo’jalik 
korxonalari bunday mablag`larning atigi 7 foizinigina ish haqi sifatida sarflashi mumkin. 93 foizi 
yuqoridagi yo’nalishlar uchun sarflanadi. Bu borada xo’jaliklar uchun erkinlik byerilmagan. 2004 
yilda qishloq xo`jaligida iqtisodiy munosabatlarni chuqurlashtirish maqsadida shirkat hamda 
fyermyer xo`jaliklaridan yetishtirilayotgan mahsulotlarni davlat buyurtmalariga binoan sotib olishda 
avval o`rnatilgan transhlar o`rniga ekspyerimyent tariqasida byevosita imtiyozli bank kryeditlarining 
summasi sotib olinadigan mahsulotni yetishtirish uchun tyexnologik kartalarga binoan qilinadigan 
xarajatar summasidan kam bo`lmasligi kyerak. Lyekin byevosita bank kryeditlari bo`yicha 
byeriladigan mablag` yana avvalgi transhdagidyek minyeral o`g`itlarni, yoqilg`i va yog`lash 
matyeriallarini hamda ehtiyoit qismlar sotib olish maqsad qilib qo`yilgan. Bunday tartib qishloq 
xo`jalik korxonalariga olayotgan kryedit mablag`larini o`zlarini hohishlari bo`yicha erkin, mustaqil 
sarflash imkoniyatini byermaydi. Shuning oqibatida olinayotgan kryedit mablag`lari doim ham 
samara kyeltirmaydi. Chunki ko`pchilik hollarda qishloq xo`jalik korxonalari ishlab chiqarish yilning 
dastlabki oylarida ko`proq mablag`ni yerni haydashga, uni ekishga tayyorlashga, ariiq - zovurlarning 
tyexnik holatini yaxshilashga sarflashi lozim. Lyekin byevosita kryeditdagi mablag` ularni ta'minlash 
qobiliyatiga ega emas. Ya'ni xarajatlar kryedit mablag`lari bilan ta'minlanmagan. Shunday holat 
minyeral o`g`itlarni sarflash jarayonida ham sodir bo`lmoqda. Shuning uchun byevosita 
byerilayotgan kryedit mablag`larini sarflash erkinligi korxonalarga byerilishi maqsadga muvofiqdir. 
2004 yilda ham davlat buyurtmalari bo`yicha sotib olingan paxta xom-ashyosining narxi bilan uning 
chigit urug`i qishloq xo`jalik tyexnikalarining erkin narxlari o`rtasida nomutanosiblik saqlanib 

92 
qolgan. Masalan, paxta xom-ashyosining davlat xarid narxi 2004 yilda 15,4 foizga oshgan bo`lsa, 
paxta ekilgan maydonga ishlov byeradigan kultivatorning narxi 33,7 foizga, yer haydaydigan TTZ – 
60.11 va TTZ – 100.11 rusumli traktorlarning erkin narxi 22.1 – 26,3 foizga oshgan. Bunday hol 
qishloq xo`jaligi korxonalarining iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatmoqda.
Kyelajakda bu jarayonni qisman bo’lsa ham takomillashtirish, ya'ni korxonalarga bunday 
mablag`larni sarflashda erkinlik byerish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jaligiga ichki va tashqi 
invyestitsiyalarni jalb etishga alohida e'tibor byerish lozim. Uning huquqiy asoslari yaratilgan. 
Chunonchi, «Invyestitsion faoliyat to’g`risida», «Chyet el invyestitsiyalari to’g`risida»gi qonunlar 
qabul qilingan. Dyemak, endilikda korxonalar hamkorlar qidirib topishga harakat qilishlari kyerak. 
Shuningdyek, davlat kanallari orqali kyelayotgan invyestitsiyalarning bir qismini qishloq xo’jaligiga 
yo’naltirish ham foydadan xoli emas. 
O’tish davrida qishloq xo’jalik korxonalaridan olinayotgan soliqlar tizimi ham 
takomillashtirilmoqda. 1999 yilgacha ular daromad, yer, suv, mulk, aktsiz va boshqa turdagi 
soliqlarni,to`lovlarni to’lar edilar. 1999 yilning 1 yanvaridan boshlab korxonalardan yagona yer 
solig`i olinmoqda. Uning miqdori yer unumdorligiga(yerning klasslar bo`yicha ball bonityetiga) 
qarab byelgilanadi. Lyekin yagona yer solig`i miqdorini (stavkasini) aniqlash tartibini xo’jaliklar 
bilmaydilar. Ular tuman soliq inspyektsiyalari tomonidan byerilgan stavkalar bo’yicha soliq 
summasini aniqlab, byelgilangan muddatlarda mahalliy byudjyetga o’tkazadilar.
Yagona yer solig`ining joriy etilishi xo’jaliklar uchun ancha qulaylik tug`dirdi. Chunki 10 ta 
soliq turi bo’yicha hisob-kitob qilgandan ko`ra, yagona soliqni hisoblash ancha yengil. Yagona yer 
solig`ining joriy etilishi bilan xo`jaliklar tomonidan byudjyetga to’lanayotgan summa qisqargani 
yo`q, balki anchaga oshdi. Bu hol xo’jaliklarni ancha o’ylantirmoqda. Ularda mablag` yetishmasligi 
syezilmoqda. Shuning uchun uning stavkalarini ko’rib chiqish hozirgi vaqtda xo’jaliklar uchun eng 
muhim masala hisoblanadi. Chunki so’nggi yillarda tuproq unumdorligining pasayish tyendyentsiyasi 
kuzatilmoqda. Ryespublika miqyosida tuproqning ball bonityeti 1995-2004 yillar mobaynida 8 ballga 
psaygan. 1992 yildan qishloq xo’jalik korxonalari yetishtirayotgan barcha mahsulotlarini erkin sotish 
imkoniyatlariga ega bo’la boshladilar.Bu tarmoqda baholar islohoti amalga oshirilayotganligidan 
dalolat byeradi. 
Hozirgi davrda xo’jaliklar yetishtirayotgan mahsulotlarini bir qancha turdagi narxlarda 
sotmoqdalar. Jumladan: 
shirkatlar davlat ehtiyojiga kyerak bo’lgan paxta, bug`doy, sholining ryejalashtirilgan 
hosilga nisbatan 30 foizini, fyermyerlar esa 50 foizini davlat xarid narxlarida; 
yetishtirilgan hoslining davlat buyurmalaridan ortig`ini mahsulotlarni oluvchilar bilan 
tuzilgan shartnomalarda ko’rsatilgan kyelishilgan baholarda (ularni shartnoma baholari ham dyeb 
atashadi); 
erkin sotiladigan mahsulotlarni erkin baholarda birja narxlarida sotmoqdalar; 
xo’jalik ichida istye'mol qilinadigan yoki foydalaniladigan mahsulotlarni esa ularning 
tannarxlarida yoki erkin narxlarda o’tkazmoqdalar. 
Bular bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob byermaydi. Shuning uchun uni kyelajakda 
yanada takomillashtirish talab etiladi. 

Download 8,59 Mb.