91
bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich davlat rahbarligida o’tilayotgan
davrda ryespublikamiz
qishloq xo’jaligida moliya, kryedit, soliq hamda baholar islohoti qay tarzda amalga oshirilmoqda.
Bu o`rinda ta'kidlash kyerakki, qishloq xo’jalik yerlariga, yirik irrigatsiya-myelioratsiya
inshootlariga nisbatan davlat mulkchiligi saqlanib qolganligi tufayli yangi yerlarni komplyeks
o’zlashtirish, foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan
irrigatsiya va myelioratsiya tadbirlari, yirik irrigatsiya-myelioratsiya inshootlarini qurish, ta'mirlash
va ulardan foydalanish uchun davlat byudjyetidan mablag` ajratilmoqda.
Qishloq hududlarida
ekologik muhitni sog`lomlashtirish bilan bog`liq bo’lgan tadbirlarga ham, qishloq xo’jaligidagi
urug`chilik, syelyektsiya, naslchilik, vyetyerinariya sohalariga ham mablag`lar byudjyetdan
byerilmoqda. Bundan tashqari tarmoqdagi davlat tashkilotlarining faoliyatlari
ham byudjyetdan
ajratilayotgan mablag`lar evaziga moliyalashtirmoqda. Shirkat, fyermyer, mustaqil dyehqon
xo’jaliklari esa ishlab chiqarishi uchun talab etilgan mablag`larning asosiy qismini o’z hisoblaridan
sarflamoqdalar.
Ular ishlab chiqarish vositalarini o’z foydalari, amortizatsiya fondi hamda asosiy vositalarni
tugatishdan olayotgan mablag`lari hisobidan xarid qilmoqdalar. Bunday mablag`lar
yetishmagan
hollarda chyetdan vaqtincha bo’sh bo’lgan mablag`larni manfaatli ravishda jalb etishga harakat
qilmoqdalar.
Shuningdyek, bu jarayonda homiylarning ajratmalari, turli xildagi kryedit institutlarining
vaqtincha bo’sh bo’lgan mablag`lari, barcha invyestorlarning sarmoyalari jalb etilmoqda. Bunda
o’zaro manfaatlar e'tiborga olinmoqda. Qishloq xo’jalik korxonalari aktsionyerlik-tijorat banklaridan
asosiy vositalar uchun uzoq, aylanma vositalar uchun esa qisqa muddatli kryeditlar oladilar. Ularni
olishda kryedit stavkalarining foiz darajasiga hamda qaytarib byerish vaqtining boshlanishiga alohida
e'tibor byerishlari lozim. Lyekin hozirgi davrda qishloq xo’jalik korxonalari kam foyda olayotganligi,
ryentabyelligi pastligi uchun kryedit institutlari ularga juda ham oz miqdorda kryedit mablag`lari
byermoqdalar. Bu ularning talablarini mutlaqo qondira olmayapti. Shuning uchun qishloq xo’jalik
korxonalari banklardan kryedit olish uchun yetishtirayotgan
mahsulotlarini va oladigan
daromadlarini ham garovga qo’yishlari kyerak.
O’tish davrining hozirgi bosqichida davlat ehtiyojlari uchun talab etilmagan miqdordagi paxta,
g`alla, sholi mahsulotlari yetishtirishni davlat byudjyetidan maxsus fondlar orqali moliyalashtirish
amalga oshirilmoqda. Lyekin bu mablag` qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan
yoqilg`i, yonilg`i, minyeral o’g`itlar, ehtiyot qismlar sotib olish uchun sarflanmoqda. Qishloq xo’jalik
korxonalari bunday mablag`larning atigi 7 foizinigina ish haqi sifatida sarflashi mumkin. 93 foizi
yuqoridagi yo’nalishlar uchun sarflanadi. Bu borada xo’jaliklar uchun erkinlik byerilmagan. 2004
yilda qishloq xo`jaligida iqtisodiy munosabatlarni chuqurlashtirish maqsadida shirkat hamda
fyermyer xo`jaliklaridan yetishtirilayotgan mahsulotlarni davlat buyurtmalariga binoan sotib olishda
avval o`rnatilgan transhlar o`rniga ekspyerimyent tariqasida byevosita imtiyozli bank kryeditlarining
summasi sotib olinadigan mahsulotni yetishtirish uchun tyexnologik kartalarga binoan qilinadigan
xarajatar summasidan kam bo`lmasligi kyerak. Lyekin byevosita bank kryeditlari bo`yicha
byeriladigan mablag` yana avvalgi transhdagidyek minyeral o`g`itlarni, yoqilg`i va yog`lash
matyeriallarini hamda ehtiyoit qismlar sotib olish maqsad qilib qo`yilgan. Bunday tartib qishloq
xo`jalik korxonalariga olayotgan kryedit mablag`larini o`zlarini hohishlari bo`yicha erkin, mustaqil
sarflash imkoniyatini byermaydi. Shuning oqibatida olinayotgan kryedit mablag`lari doim ham
samara kyeltirmaydi. Chunki ko`pchilik hollarda qishloq xo`jalik korxonalari ishlab chiqarish yilning
dastlabki oylarida ko`proq mablag`ni yerni haydashga, uni ekishga tayyorlashga, ariiq - zovurlarning
tyexnik holatini yaxshilashga sarflashi lozim. Lyekin byevosita kryeditdagi mablag` ularni ta'minlash
qobiliyatiga ega emas. Ya'ni xarajatlar kryedit mablag`lari bilan ta'minlanmagan. Shunday holat
minyeral o`g`itlarni sarflash jarayonida ham sodir bo`lmoqda.
Shuning uchun byevosita
byerilayotgan kryedit mablag`larini sarflash erkinligi korxonalarga byerilishi maqsadga muvofiqdir.
2004 yilda ham davlat buyurtmalari bo`yicha sotib olingan paxta xom-ashyosining narxi bilan uning
chigit urug`i qishloq xo`jalik tyexnikalarining erkin narxlari o`rtasida nomutanosiblik saqlanib
92
qolgan. Masalan, paxta xom-ashyosining davlat xarid narxi 2004 yilda 15,4 foizga oshgan bo`lsa,
paxta ekilgan maydonga ishlov byeradigan kultivatorning narxi 33,7 foizga, yer haydaydigan TTZ –
60.11 va TTZ – 100.11 rusumli traktorlarning erkin narxi 22.1 – 26,3 foizga oshgan. Bunday hol
qishloq xo`jaligi korxonalarining iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatmoqda.
Kyelajakda bu jarayonni qisman bo’lsa ham takomillashtirish, ya'ni korxonalarga bunday
mablag`larni sarflashda erkinlik byerish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jaligiga ichki va tashqi
invyestitsiyalarni jalb etishga alohida e'tibor byerish lozim. Uning huquqiy asoslari yaratilgan.
Chunonchi, «Invyestitsion faoliyat to’g`risida», «Chyet el invyestitsiyalari to’g`risida»gi qonunlar
qabul qilingan. Dyemak, endilikda korxonalar hamkorlar qidirib topishga harakat qilishlari kyerak.
Shuningdyek, davlat kanallari orqali kyelayotgan invyestitsiyalarning bir qismini qishloq xo’jaligiga
yo’naltirish ham foydadan xoli emas.
O’tish davrida qishloq xo’jalik korxonalaridan olinayotgan soliqlar tizimi ham
takomillashtirilmoqda. 1999
yilgacha ular daromad, yer, suv, mulk, aktsiz va boshqa turdagi
soliqlarni,to`lovlarni to’lar edilar. 1999 yilning 1 yanvaridan boshlab korxonalardan yagona yer
solig`i olinmoqda. Uning miqdori yer unumdorligiga(yerning klasslar bo`yicha ball bonityetiga)
qarab byelgilanadi. Lyekin yagona yer solig`i miqdorini (stavkasini) aniqlash tartibini xo’jaliklar
bilmaydilar. Ular tuman soliq inspyektsiyalari tomonidan byerilgan stavkalar bo’yicha soliq
summasini aniqlab, byelgilangan muddatlarda mahalliy byudjyetga o’tkazadilar.
Yagona yer solig`ining joriy etilishi xo’jaliklar uchun ancha qulaylik tug`dirdi. Chunki 10 ta
soliq turi bo’yicha hisob-kitob qilgandan ko`ra, yagona soliqni hisoblash ancha yengil. Yagona yer
solig`ining joriy etilishi bilan xo`jaliklar tomonidan byudjyetga to’lanayotgan summa qisqargani
yo`q, balki anchaga oshdi. Bu hol xo’jaliklarni ancha o’ylantirmoqda. Ularda mablag` yetishmasligi
syezilmoqda. Shuning uchun uning stavkalarini ko’rib chiqish hozirgi vaqtda xo’jaliklar uchun eng
muhim masala hisoblanadi. Chunki so’nggi yillarda tuproq unumdorligining pasayish tyendyentsiyasi
kuzatilmoqda. Ryespublika miqyosida tuproqning ball bonityeti 1995-2004 yillar mobaynida 8 ballga
psaygan. 1992 yildan qishloq xo’jalik korxonalari yetishtirayotgan barcha mahsulotlarini erkin sotish
imkoniyatlariga ega bo’la boshladilar.Bu tarmoqda baholar islohoti amalga oshirilayotganligidan
dalolat byeradi.
Hozirgi davrda xo’jaliklar yetishtirayotgan mahsulotlarini bir
qancha turdagi narxlarda
sotmoqdalar. Jumladan:
shirkatlar davlat ehtiyojiga kyerak bo’lgan paxta, bug`doy, sholining ryejalashtirilgan
hosilga nisbatan 30 foizini, fyermyerlar esa 50 foizini davlat xarid narxlarida;
yetishtirilgan hoslining davlat buyurmalaridan ortig`ini mahsulotlarni oluvchilar bilan
tuzilgan shartnomalarda ko’rsatilgan kyelishilgan baholarda (ularni shartnoma baholari ham dyeb
atashadi);
erkin sotiladigan mahsulotlarni erkin baholarda birja narxlarida sotmoqdalar;
xo’jalik ichida istye'mol qilinadigan yoki foydalaniladigan mahsulotlarni esa ularning
tannarxlarida yoki erkin narxlarda o’tkazmoqdalar.
Bular bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob byermaydi. Shuning
uchun uni kyelajakda
yanada takomillashtirish talab etiladi.
