138
-
xamvyag ehtiyoji va tayushf etilgan
toya asosvda yangi korxona tashsil etshpga tayyor bo‘lgan tadbirkor;
-
bunday korxonalarni moliyalashtirish uchun tavakkalchilik ka- pitali.
Venchurli moliyapapggirish ikkiga asosiy shakllarda amalga oshi-' riladi - yangi korxonalar aksiyalarini sotib
olshp yoki turli xil kre- dvtyaarni ajratish vositasi yordamida.
Venchurli kapital degayada faqatgina yirik korxonalar mablagla- ' rnni emas, bapki banklar, davlat, sugurta,
pensiya va boshqa jamg‘arma- l^r mablaglarini ham tavakkalchiligi yukrri bo‘lgan sohalarga kiri- tshp tushuniladi.
Investitsiyalanshing boshha shaxllaridan farqli ravshssa, ushbu shakl bir qator o‘ziga xos xususiyaglarga ega:
-
investorning kompaniya kapitalidagi to‘gridan-to‘gri yoki vosi- tali pay ipggiroki;
-
uzoq muddatga mablag bershp;
-
investorning molijshpgirilayoptan korxona boshqaruvidagi fassh ishtiroki.
Tavakkalchepik kapitalining rivojlanish darajasi yuqori bo‘lgan AQShda uning asosiy sohalari sifatida biznes
rivojlanishining boshlang‘ich bosqichlari e'tirof etiladi, venchur investitsiyalarining 39,2% ularning zimmasvga to‘gri
keladi [9].
Venchur korxonalarninG turlari quyidagicha bo‘lshpi mumkin:
-
xususiy tavakkalchilikgaega biznes;
-
yirik korporatsiyalarning ichki tavakkaltalnkga ega loyihala-
ri.
Uz navbagada tavakkalchilikga ega bnznes xo‘jalik yuriguvchi sub- yektlarning ikyugga asosiy euriga
ajratshpshsh mumkin:
Birinchi turi - mustaqkl kichik innovatsiyaviy korxonalar.
Ikkinchituri - ularga kashggal taqdim etuvchi moliya muassasalari.
Kichyus innovatsiyaviy korxonalarga, fan va texnikaning yansh yutuqlarini moddiy manfaatdorilik bilan joriy
etishga intilgan shshmpar, muhandislar, kashfiyotchilar tomonidan asos solinadi. Bun- day korxonalarning boshlangich
kapitali bo‘lib asoschining shaxsiy mablag‘lari xizmat qilishi mumkin. Shaxsiy mablag‘lar yetmagan taq- dirda,
tavakkalchilikli kapital taqsim etishga tayyor bo‘lgan ixgisos- lashgan moliyaviy kompaniyalarga murojaat qilshp lozim
bo‘ladi-j AQShdagi buvday moliyaviy kompaniyalar soni XX-asrning 80- yillarida 500 tadan ko‘prok, edi.
Tavakkalchilikli tadbnrkorlikning o‘ziga xosliga shundaki, mab- lag‘lar qaytarilmaydigan va foizsiz asosda
berilgan holda, kredit- lashdash kafolat ta'minoti ham talab qshshnmaydi. Venchur korxonaga berilgan resurslar
shartnoma amal qshshsh mudsati davomida qayga- rilmaydi. Kiritilgan mablaglarni qaytarish va foyda olish korxona
qimmatli qog‘ozlari bozorga chiqarilgandan so‘ng amalga oshiriladi.
Foyda kattaligi tavaxkalchvlikli investorning ulushi bo‘lgan korxona aksiyalarining bozordagi qiymati va loyixaga
kiritilgan mablag‘lar ayirmasiga teng bo‘ladi. Investorning aksiya ulushi imzo- langan shartnomada aks ettirilgan bo‘ladi,
va u 80%gacha bo‘lishi mum- kvn. Mohiyatan moliyaviy muassasa novator-korxona egalaridan bnriga aylanadi, tavdim
etilgan mablag‘lar esa korxona ustav foqsiga bo‘lgan badaldek qabul qilinadi.
O‘zbekiston iqgasodiyoti uchun venchur tadbirkorlikning istiq- bolli turlaridan hisoblanadi.
Benchur kapigal qo‘yilmalarning asosiy rag‘bataantiruvchi omshsh bo‘lib ularning, muvaffaqiyagga erishganda
albatta, yuqori daromad- liligi xizmat qiladi. Amerika venchur korxonalarining o‘rtacha daro- madlilik darajasi yiliga
20%ni tashkil etadi, va bu ko‘rsatkich umu- miy iqgisodiyot bo‘yicha 3 barobar yuqori.
Tavakkalchilikni pasaygirish uchun moliyalashgirishning pshik sxemalari ishlab chiqiladi. Kapital qo‘yilmalar
kuyidagi ikkita qoidadan kelib chiqqan holda vaqg oralig‘iga bo‘linadi:
1.
Har bir yangi qo‘yilma, uvdan oldingi qo‘yilma o‘zini oqpagan taqsirdagina amalga opshrvladi. Bu degani
eksplerent mahsulotni yaratshp yoki tijoratlashgirshssa qatsdaydir natijalarga erishdi.
2.
Har bir yangi qo‘yilsh oldingidan ko‘proq va eksplerent uchun foydali shartlarda amalga oshvriladi.
Eksplerentlar - bozorning yangi segmentlarini yaratshp yoki esxi segmentlarini radikal o‘zgartirishga
ixtisosdashgan korxonalar. Ular yangi mahsulotlarni bozorda ilgari surish bidan shu1ulpanadi.
Ilmiy-texnik ishlanmalar ustuvorlikga ega. Aodo, innovatsiyaviy biznes bu faqatgina shsh-fan yoki kashfiyotchilik
bilan shu!ud;>8NIP1 degani emas.
g
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsiyaviy korxonalar, lo1iha- ning texnik tomoni muallifi bo‘lgan muhandis,
va tatsshshshy
yanshlikni amalga oshirish imkonshggiga ega bo‘lmagan menejer, yangi g‘oyaga kirishgan holda o‘z ish joyyani tashlab
yansh korxonaga asos soladi va mustaksl tadbirkor sifatida o‘z g‘oyala- rini amalga oshiradi. ■
139
Zamonaviy garb iqgisodiyotida venchur va eskplerent korxonalar ilmiy-texnik siljishlar uchun sharoit yaratadi.
Eksplereng korxonalar venchur korxonalar kabi o‘lchami bo‘yicha katta emas.
Bozorda ehtiyoj sezilgan yangi mahsulot yaratilgandan keyin, eks- plerent korxona oldqda ishlab chiqarish hajmi
muammosi kelib yaiqa- di. Buning uchun eksplerenglar yirik korxona bilan alyans tashkil etadi. Eksplerent o‘z
innovatsiyaviy maqsulotini ommaviy tarzda mus- taqil shplab chiqara olmaydi. Ishlab chiqarishni ommaviy yo‘lga
qo‘ymaslik esa turli xil o‘xshash mahsulotlar paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin Iirik va kuchli korxona bilan ittifoq
hosil qilish esa, foydali sharoit va qaysidir ma'noda o‘z mustaqilligini saqpash imkoniyagini beradi. Buvday hamkorni
tanlash iste'mol xususiyatla- ryadan kelib chiqishi lozim.
ozorning tor seshentiga yo‘naltirilganda - patient-korxonalar tashkid etiladi.
Patient-krrxonalar bozorning tor segmentiga ishlagan holda, ular moda, reklama va boshqa vositalar ta'sirida
shakllangan ehtiyoj- larni qond^radi. Ular mahsulot ishlab chiqarish o‘sishi hamda kashfi- yotchshgak faolligi pasayishi
bosqichlarida faoliyat ko‘rsatadilar. Ushbu korxonalardash mahsulot sifati va hajmlariga bo‘lgan talab- lar bozorlarni
egallash muammolari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda ish- lanmalarni amalga oshirish yoki to‘xtatish, litsenziyalarni sotish
yoki xarid qilish to‘g‘risida qaror qabul qilish ehgayoji tugiladi. Pati- yent-korxonalar foydali. Shu bilan birga inqirozga
olib kelishi mumkin bo‘lgan noto‘gri qaror qabul qilinishi xavfi ham mavjud. Bunday korxonalarda, ularning faoliyagi
xavfsizligini ta'minlovchi inyuvpsiyaviy menejer lavozimi knritilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi^
Innovatsnyavny menejernnng asosiy
maksadi - korxona hayotiy fmlivpdagi shyajshiidshsh pasaygnrish va
