ORGANIK CHIQINDILARNI QAYTA ISHLASH IMKONIYATLARI
M.R.Maxmatkulova, Z.F.Ismoilov
Samarqand davlat Universiteti, makhmatkulova.madina@.ru
Hozirgi kunda dunyo aholisi sonining keskin ortib borishi
organik chiqindilarni
qayta ishlash va ular tarkibidagi monomerlardan xalq xo’jaligida foydalanishning yangi
usullarini, nazariy - amaliy jihatlarini o’rganish dolzarb masalalaridan biri bo’lib
hisoblanadi. “AGROMIR JUICE” MCHJ QK kabi mamlakatimizdagi korxonalar va
qishloq xo’jaligida hosil bo’ladigan chiqindilarni mikroorganizmlar yordamida
biotexnologik usullar vositasida qayta ishlash asosida texnik spirt – bioetanol olish
imkoni yechimini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Meva va sabzavotlarga ishlov
berish jarayonida hosil bo’lgan organik chiqindilarni
qayta ishlash usullari mexanik,
fizik-kimyoviy, biologik va kombinirlangan turlarga bo’linadi [1, 2].
Selluloza va gemiselluloza saqlovchi mahsulotlar ozuqa spirti olish uchun
yaroqsiz, shuning uchun ulardan texnik spirt olishda foydalaniladi. Spirtli ichimliklar
tayyorlash uchun o’simlik substratlari – mono-, di-, oligosaxarid va polisaxaridlardan
(kraxmal,
selluloza, ba’zida gemiselluloza) foydalaniladi. O’simlik hujayrasining
o’rtacha 80-85 foizini suv; qolgan quruq qismining og’irligiga nisbatan 95-96 foizini
organik moddalar tashkil etadi. Bunday organik moddalardan
murakkab uglevodlarni
kimyoviy gidrolizlanishi natijasida oddiy uglevodlar hosil bo’ladi. Saxaroza
o’simliklarda eng ko’p uchraydigan uglevoddir. Polisaxaridlarni oldindan parchalashga
(gidroliz) jarayoni tegishli fermentlar yordamida (kraxmal – amilazalar; selluloza va
gemiselluloza esa selulolitik fermentlar) kamdan kam
hollarda kimyoviy gidroliz-
konsentrlangan noorganik kislotalar (sulfat yoki xlorid kislotalar) ishtirokida amalga
oshiriladi. Polimerlarni kislotalar yordamida parchalash odatda texnik maqsadlar uchun
ishlatiladi [1, 3].
Uglevod saqlovchi chiqindilarni biotexnologik qayta ishash texnologiyalarida
asosan polisaxaridlar parchalangandan so’ng hosil bo’lgan shakar eritmasiga achitqi
zamburug’i yordamida ishlov beriladi. Odatda
bu maqsadda saxaromisetlar
(Sacharomyces sp.) ishlatiladi. Saxaromisetlarning boshqa avlodga mansub bo’lgan
achitqi zamburug’lariga nisbatan etil spirtiga chidamliroq ekanligi o’rganilgan. Bijg’ish
jarayoni tugaganda aralashmada 14-16% gacha etil spirti to’planadi. Bijg’ib turgan
muhitda etil spirtining bu miqdori achitqi zamburug’ining o’sishini to’xtatadi. Bu vaqtga
kelib muhitning kislotaliligi ko’tarilib boradi. Bunga sabab saxaromisetlar tomonidan
sintez bo’ladigan organik kislotalarning miqdorini oshishidir [2].
Meva sharbatlari ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilaridan
oqilona foydalanish usullarini o`rganish uchun – ularning organik tarkibi,
jumladan
uglevodlarni sifat va miqdor jihatdan tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois,
biz organik chiqindilarni biotexnologik qayta ishlash imkoniyatlarini o’rganishda
obyekti sifatida “AGROMIR JUICE” MCHJ QK chiqindilarini tanlab oldik va ularning
uglevodlar tarkibini aniqlashni maqsad qilib oldik.
Korxonadan olingan organik chiqindilarning uglevodlar tarkibini aniqlashga
qaratilgan tajribalar O’zRFA Akademik S.Yu Yunusov nomidagi O’simlik moddalari
kimyosi institutining “Yuqori molekulali o’simlik moddalari kimyosi” laboratoriyasida
Kochetkova (1988) usulida olib borildi. Natijalar 1-jadvalda keltirilgan.
Korxonadagi meva qoldiqlari tarkibidagi uglevodlar miqdori
(% hisobida)
1-jadval
Namunalar
nomi
Namlik
%
Uglevodlar, %
umumiy
monosaxarid
boshqa
shakarlar
(tetroza,
pentoza,
geksoza)
kraxmal
Olma
qoldig’i
14
12,2
10,1
1,3
0,8
Uzum
qoldig’i
18
20,5
18,3
2,2
-
1-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki,
organik chiqindilar
tarkibidagi kraxmal
olma qoldig’i tarkibida 0,8% ni, uzum qoldig’i tarkibida kraxmal yo’qligi aniqlandi.
Oligosaxaridlar miqdori olma qoldig’ida - 1,3% , uzum qoldig’ida - 2,2% ekanligi
o`rganildi.
Monosaxaridlar uzum qoldig’ida 18,3% ni, olma qoldig’ida esa 10,1%ni
tashkil qildi. Umimiy holda uglevodlarning eng yuqori ko’rsatgichi uzum qoldig’ida
20,5%ni, olma qoldig’ida esa bu ko’rsatgich 12,2%ni tashkil etishi aniqlandi.
Qoldiqlarning uglevodlar tarkibi boshqa chiqindilar uglevodlar tarkibidan yaxshiroq
ko’rsatgichga ega. Shu bois, meva sharbat ishlab chiqaradigan korxonalarning organik
chiqindilardan spirt ajratib olish imkoniyati mavjud deb hisoblaymiz.
Adabiyotlar
1. Березов Т.Т, Коровкин Б.Ф «Биологическая химия», М., «Медицина», 1990
2. Buriyev X.CH,
Rizaev R, «Meva-uzum mahsulotlari biokimyosi va texnologiyasi»,
T., «Mehnat», 1996.
3. R.Oripov va boshqalar, «Qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash
texnologiyasi», T., «Mehnat», 1991.
