Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot texnologiyalari Universiteti
Qarshi filiali Telekommunikatsiya va Kasbiy ta’lim fakulteti
Telekommunikatsiya texnologiyalari yo’nalishi
TT_11-22 guruh talabasi Ziyadova Shahnozaning
Fizika 2 fanidan tayyorlagan
5-MUSTAQIL ISHI
1-Mavzu: Quyosh fotoelektrik elementlari va modullari
Ma’lumki, hоzirgi zаmоn mutахаssisi qаysi sоhаdа ishlаmаsin, uning
оldidа o‘zining sоhаsigа tеgishli yangiliklаrdаn хаbаrdоr bo‘lib turish vа o‘z
bilim sаviyasini dоimiy rаvishdа оshirib bоrish tаlаbi qo‘yilаdi. Buning uchun u
ilmiy, ilmiy mеtоdik jurnаllаrdа e’lоn qilingаn mаqоlаlаr bilаn tаnishib bоrmоg‘i
lоzim. Bu ishni ахbоrоt tехnоlоgiyalаri muhitidа оlib bоrish ishni аnchа
yеngillаshtirаdi vа tеzlаshtirаdi. Fizik jarayonlarni kompyuter yordamida
tasvirlash (modellashtirish) o‘quvchilarning fizika faniga bo‘lgan qiziqishlarini
orttirishda hamda fizikaviy xodisa va qonuniyatlarni chuqurroq anglab
yetishlarida muxim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, modellashtirishning o‘ziga
xos muxim tomonlari shundaki, unda turli xil fizik qurilma va asboblar tayyorlash
shart emas, xodisalarni jonli va tabiiy ko‘rinishda tasvirlash, tajribani oz fursat
ichida istalgan marta takrorlash, kuzatish qiyin bo‘lgan va umuman kuzatish
mumkin bo‘lmagan jarayonlarni ham namoyish eta olish mumkinligidadir.
Ushbu ishda Quyosh elemetlarini modellashtirishga oid mualliflar
tomonidan yaratilgan dasturlar haqida so’z boradi. “Fotoelektrik modul” dasturi
Quyosh elemenlarini ketma-ket va parallel ulashning turli kombinatsiyalarini
tanlash orqali kerakli chiqish parametrlariga ega bo’lgan fotoelektrik modullar
olishga mo’ljallangan. Foydalanuvchi dasturni ishga tushirib, Quyosh
elementining yuzasi, to’yinish toki va qisqa tutashuv toki ma’lum bo’lganda,
ketma-ket va paralel ulanuvchi elementlar sonini tanlashi, uning elektr sxemasi,
volt-amper xarakteristikasi va chiqish parametrlarini olishi mumkin. Dastur
Quyosh elementlari va fotoelektrik modullar to’g’risida tasavurlar hosil qilishga
hamda xulosalar chiqarishga imkon bеradi. “Kremniyli quyosh elementlarida
to'g'ri piramidali tekstura hosil qilishning geometrik asoslari” dasturi kremniyli
quyosh elementlari sirtida piramida shaklidagi teksturalar hosil qilishning
geometrik asoslarini o’rganish uchun mo’ljallangan. Foydalanuvchi mustaqil
3
ravishda dasturni ishga tushirishi, piramida shaklidagi teksturalarga tushayaotgan
yorug’lik qaytish koeffisientining piramida asos burchgiga va yorug’likning
to’lqin uzunligiga bog’liqlik grafiklarini chizib ko’rishi, piramidalarning
paramertlarini optimal tanlab, mustaqil xulosalar chiqarishi mumkin. Taqiqlangan
zonasi kengligini aniqlash uchun mo’ljallangam. Foydalanuvchi mustaqil
ravishda dasturni ishga tushirishi, ro’yhatdan eng ko’p qollaniladigan yarim
o’tkazgichlarni tanlashi, so’ngra ularga mos modelni tanlashi, taqiqlangan zona
kengligining temperaturaga va kiritmalar konsentratsiyasiga bog’liqlik
grafiklarini chizishi, ixtiyoriy temperatura va kiritmalar konsentratsiyasida
taqiqlangan zona kengligini hisoblab ko’rishi, qanday yarimo’tkazgich uchun
qaysi model tajibaga eng yaqin ekanligi haqida xulosalar chiqarishi mumkin.
Shunday qilib, fizika o‘qitishda va ilmiy tadqiqotlar olib borishda yangi turdagi
o‘quv qo‘llanmalari hamda axborot texnologiyalaridan foydalanish talabalarning
nazariy bilimini mustahkamlash, amaliy malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish
mazmuni va sifatiga samarali ijobiy ta’sir etishi to‘g‘risida xulosa qilishimizga
asos borligini ko‘rsatdi.
Quyosh
fotoelektrik
tizimlari
(QFT)
muomalada
sodda,
harakatlanuvchi mexanizmlarga ega emas, lekin elementlarning o’zi murakkab
integral sxemalarga o’xshash YaO’ qurilmalarga boydir. Bu tizimlar
galvanik batareyalardan ishlaydigan ko’p asboblarda ishlatiladi. Sodda
qurilmalarda QFTini bevosita ishlatsa bo’ladi. Aksariyat qurilma va asboblarda
o’zgaruvchan tok ishlatiladi, shu sababli QFTi o’zgarmas manbasini invertor
qurilmasi orqali o’zgaruvchan tokka aylantiriladi. Yaqin o’n yillarda insoniyat
fotoelektrik tizimlar bilan bevosita tanishadi. Masalan Yuqorida qayd qilganimiz-
dek, FElar tannarxi kamaygan sari ular bozorining bir nechta potensial xaridorlari
paydo bo’ladi. Masalan, qurilish materiallari ichida FElar ishlatila boshlaydi, ular
binolarda ventilyasiyani amalga oshiradi va binolarni yoritadi. Iste‘mol va uy-
ro’zg’or buyumlari fotoelektrik komponentlar bilan to’ldiriladi, ularning sifati
yaxshilanadi. FElar keng ko’lamda kommunal xo’jalik korxonalarida qo’llanila
boshlaydi. Sodda fotoelektrik tizimlar(FET)ga quyidagilarni kirgizish mumkin: -
quyosh nasoslari – fotoelektrik nasos qurilmalari dizel va qo’l nasoslari alternativi
bo’ladi. Ular suvni eng kerak paytda, ya‘ni kunduzi etkazib beradi. Kichkina
nasosni bir kishi ikki soat ichida maxsus anjomlarsiz bir o’zi o’rnata oladi; -
akkumulyatorli FETlar - akkumulyator quyosh generatoridan zaryadlanadi,
energiyani o’zida to’playdi va ixtiyoriy vaqtda uni ishlatsa bo’ladi. Xatto eng
noqulay sharoitlarda va uzoqda joylashgan manzilllarda ham zarur qurilmalarni
akkumulyatorlarda saqlanayotgan energiya bilan ta‘minlasa bo’ladi. Butun
dunyoda
akkumulyatorlar
bilan
ta‘minlangan
FETlar
yoritish
asboblarini, sensorlarni, ovoz yozib oluvchi qurilmalarni, uy jihozlarini,
telefonlarni, televizorlarni, elektr asboblarini elektr quvvati bilan ma‘minlaydi. -
generatorli FETlar elektr quvvati uzluksiz ishlatilishi lozim bo’lganda yoki bu
quvvat fotobatareyanikidan ko’proq kerak paytida FETni generator effektiv
ravishda to’ldiradi. Kunduz kunlari FETlar ehtiyojga kerak ta‘minot-
ni qoplaydi va akkumulyatorni zaryadlaydi.
Akkumulyator razryadlanganda generator ishga tushadi va akkumulyatorni
zaryadlay boshlaydi, akkumulyator to’la zaryadlanib bo’lgach, generator ishini
to’xtatadi. Generator sutkaning ixtiyoriy vaqtida ishlashi mumkin. U uzluksiz
elektr ta‘minotining muhim elementi bo’lib xizmat qiladi. FETlar shovqinsiz
ishlaydi, atmosferaga zararli chiqitlarni chiqarmaydi, ularni ishlatish ko’p mehnat
talab qilmaydi. FElar va generatorlarni birgalikda ishlatish umumiy FETning
tannarxini kamaytiradi. Lekin zahira qurilma bo’lmasa, FE modullar va
akkumulyatorlar tunda ta‘minotni etkazib berishlari uchun yetarli darajada kat-
ta bo’lishlari kerak. tarmoqqa ulangan FETlar, markazlashgan elektr ta‘minotida
FETlar yuklamaning ma‘lum bir qismini qoplashi mumkin. Bu vaqtda
akkumulyatorlar ishlatilmaydi. Er yuzida minglab iste‘molchilar shunday tizimlar
bilan ta‘milanganlar. FElar eneriyasi bevosita ist‘molchilarga etkazib berilishi
mumkin yoki tarmoqqa berilishi mumkin. Agar iste‘molchiga kechki paytlar
ko’proq energiya kerak bo’lsa, u tarmoqqa murojaat qiladi, bu murojaat
avtomatik ravishda qoniqtiriladi. FET iste‘molchi ehtiyojidan ko’p energi-
ya ishlab chiqarsa, ortiqcha energiya tarmoqqa o’tkaziladi (sotiladi). Shunday
5
qilib, kommunal tarmoq FET uchun zahira xizmatini o’taydi, akkumulyator esa
avtonom qurilma uchun zahira vazifasini o’taganidek.
Sanoat FE qurilmalari
Bu qurilmalar qazib olinadigan yonilg’ilarni ishlatmaydi, ekologik toza ,
shovqinsiz ishlaydi. Lekin ular kommunal tarmoqlar arsenaliga dinamik ravishda
kirishib ketmagan, chunki FETlardan olinayotgan elektr energiyasi an‘anaviy
manbalardan olinayotgan energiyadan qimmat, buning ustiga ular kunduzgi
vaqtlarda ishlaydi xolos., ist‘molchi ob-havoga bog’liq bo’lib qoladi. - avtonom
iste‘molchilar (kosmik kemalar, elektromobillar va h.za)da FETlar vazifasi
birinchi o’rinda turadi. Quyidagi rasmda ―Speys SHattl kosmik kemasining
elektr ta‘minot qurilmasi keltirilgan.
2-Mavzu: Ultratovush va uning qo’llanilishi.
Reja:
1.Ultratovush nima?
2.Ultratovushning fan amaliyotda tutgan o’rni haqida ma’lumot.
3.Ultratovushdan turli sohalarda foydalanish.
4.Ultratovush manbalari haqida ma’lumot.
5.Xulosa.
To’xtovsiz harakatlanib turgan yoki turg’un holatdan prеdmеt
(tеbranayotgan qo’ng’iroq yoki tor, sakratilayotgan koptok, uchayotgan qush,
qulayotgan daraxt) o’z atrofiga prujinaday siqiq to’lqinlar yoki tеbranishlar
tarqatadi, ular havo orqali bizning qulog’imizga yеtib kеladi va biz ularni tovush
tarzida qabul qilamiz. Inson yuqori chastotali tovushlarni, ya'ni ultratovushlarni
yaxshi ajrata olmaydi. Biroq ayrim hayvonlar bu tovushlarni ham yuzaga
kеltiradi, ham qabul qiladi.
Inson idroki sеkundiga 16 dan tortib 20 000 tеbranishgacha bo’lgan
chastotali tarang —siqiq to’lqinlarni qabul qiladi.
Bu raqamlarning birinchisi — 16 raqami quyi chastotali tovushlarni,
ikkinchisi — 20 000 raqami — yuqori chastotali tovushlarni anglatadi. Chastotasi
20 000 tеbranishdan oshgan tovushlar ultratovushlar dеb ataladi va ularni inson
quloqlari eshitmaydi. Lеkin dеlfinlar, baliqlarning ayrim turlari va ba'zi bir
hashoratlar ularni favqulodda tovushlar tarzida qabul qiladi.
Ularning eshitish organlari shunday qurilgan. Ultratovushli lokatsiya
signallarini ko’rshapalaklar ham tarqatadi.
Prеdmеtlardan aks — sado bo’lib qaytgan bu to’lqinlar ular tomonidan bir
yo’nalishday qabul qilinadi: ya'ni bu hududga qarab uchish mumkin, narigi
tomonga mumkin emas, chunki u tomonda dеvor bor qabilida. Darvoqе bizning
eshitish imkoniyatlarimiz bilan ko’rshapalaklarning eshitish qobiliyati taqoslab
7
ko’rilsa, ular bizdan 5 — 6 baravar yaxshiro, aniqroq eshita olishi ma'lum bo’ladi.
Chunki ko’rshapalaklarning eng yuqori qabul qilishi chastotasi — sеkundiga 120
000 tеbranishni tashkil etadi!
Ultratovush - chastotasi 1520103 Gs dan 10’ Gs gacha boʻlgan elastik
tebranishlar va toʻlqinlar. U.ni past chastotali (1,5 104 Gs), oʻrta chastotali
(105—107 Gs) va yuqori chastotali (107—10’ Gs) U.ga boʻlish mumkin.
U. tebranishlarni hosil qilishda maʼlum fizik hodisalarga asoslanib yasalgan U.
nurlatkichlari qurilmalaridan foydalaniladi. Mexanik nurlatkichlarda U.
tebranishlar gaz yoki suyuqlik oqimining mexanik energiyasi hisobiga sodir
boʻladi. Elektromagnit nurlatkichlarning magnitostriksiya va pyezoelektr
hodisalariga asoslangan turlari keng tarqalgan. U suv osti kemalarini izlashda,
dengiz (okean) chuqurligini aniklashda, texnologik jarayonlarni tezlatishda, qiyin
kechadigan baʼzi kimyoviy reaksiyalarni roʻyobga chiqarishda, massa
almashinish, kristall oʻstirish, elektroliz kabi jarayonlarni tezlatishda,
moddalarning fizik xususiyatlarini oʻrganishda, materiallar sifatini tekshirishda
(qarang Defektoskopiya), moddalarga ishlov berishda, diagnostika va davolashda
keng qoʻllaniladi.
2.Ultratovushning fan amaliyotda tutgan o’rni haqida ma’lumot.
Ultratovush tekshiruvining turli xil xususiyatlaridan foydalanishda uni
qo'llashning ko'plab sohalari mavjud. Ushbu sohalarni o'zboshimchalik bilan uch
yo'nalishga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi ultratovush to'lqinlari orqali turli
xil ma'lumotlarni olish bilan bog'liq. Ikkinchi yo'nalish - bu uning moddaga faol
ta'siri. Uchinchisi signallarni uzatish va qayta ishlash bilan bog'liq. Har bir
holatda ma'lum bir KM ishlatiladi. Biz faqatgina uning qo'llanilishini aniqlagan
ko'plab sohalar haqida gaplashamiz. So'nggi yillarda ultratovush ilmiy
tadqiqotlarda tobora muhim rol o'ynay boshladi. Akustik oqim va ultrasonik
kavitatsiya sohasida eksperimental va nazariy tadqiqotlar muvaffaqiyatli olib
borildi, bu esa olimlarga rivojlanishiga imkon berdi. texnologik
jarayonlarsuyuqlik fazasida ultratovushga duch kelganda yuzaga keladi. Fizika
kabi bilim sohasidagi turli hodisalarni o'rganish uchun kuchli usul. Ultratovush,
masalan, yarimo'tkazgichlar va qattiq jismlar fizikasida qo'llaniladi. Bugungi
kunda kimyoning "ultrasonik kimyo" deb nomlangan alohida sohasi
shakllanmoqda. Uning qo'llanilishi ko'plab kimyoviy-texnologik jarayonlarni
tezlashtirishga imkon beradi. Molekulyar akustika ham vujudga keldi -
akustikaning materiya bilan o'zaro ta'sirini o'rganadigan yangi sohasi paydo bo'ldi
Ultratovushni qo'llashning yangi yo'nalishlari paydo bo'ldi: golografiya,
introskopiya, akustoelektronika, ultratovushli o'zgarishlar o'lchami, kvant
akustikasi.
Ushbu sohadagi eksperimental va nazariy ishlardan tashqari, bugungi
kunda juda ko'p amaliy ishlar amalga oshirildi. Maxsus va universal ultratovushli
mashinalar, yuqori statik bosim ostida ishlaydigan qurilmalar va boshqalar ishlab
chiqilgan, ishlab chiqarish liniyalariga kiritilgan ultratovushli avtomatik
qurilmalar ishlab chiqarishga joriy etildi, bu esa mehnat unumdorligini sezilarli
darajada oshirishi mumkin.
3.Ultratovushdan foydalanish.
Ultratovush tekshiruvining turli xil xususiyatlaridan foydalanishda uni
qo'llashning ko'plab sohalari mavjud. Ushbu sohalarni o'zboshimchalik bilan uch
yo'nalishga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi ultratovush to'lqinlari orqali turli
xil ma'lumotlarni olish bilan bog'liq. Ikkinchi yo'nalish - bu uning moddaga faol
ta'siri. Uchinchisi signallarni uzatish va qayta ishlash bilan bog'liq. Har bir
holatda ma'lum bir KM ishlatiladi. Biz faqatgina uning qo'llanilishini aniqlagan
ko'plab sohalar haqida gaplashamiz.
Tibbiyotda ultratovush tekshiruvidan foydalanish
Tashxis qo'yish maqsadida keng qo'llanilishidan tashqari (ultratovush
tekshiruviga qarang), ultratovush tibbiyotda terapevtik agent sifatida ishlatiladi.
Ultratovush quyidagi ta'sirga ega:
yallig'lanishga qarshi, so'rilishi mumkin
analjezik, antispazmodik
kavitatsiyani terining o'tkazuvchanligini oshirish
9
Fonoforez - bu qo'shma usul bo'lib, uning yordamida to'qimalarga
ultratovush va terapevtik moddalar ta'sir ko'rsatadi (dorilar ham, tabiiy kelib
chiqishi ham). Ultratovush ta'sirida moddalarning o'tkazilishi epidermis va teri
bezlari, hujayra membranalari va tomir devorlarining mayda molekulyar
og'irlikdagi moddalar, ayniqsa, bisofit minerallari ionlari uchun o'tkazuvchanlik
darajasining ortishi bilan bog'liq. Dori vositalari va tabiiy moddalar fonoorezining
qulayligi:
ultratovush orqali yuborilganda terapevtik modda yo'q qilinmaydi
ultratovush va terapevtik moddalar ta'sirining sinergizmi
Bixofitning fonoforeziga ko'rsatmalar: osteoartroz, osteoxondroz, artrit,
bursit, epikondilit, kaltsaneal tizma, mushak-skelet tizimining shikastlanishidan
keyingi holat; Nevrit, neyropatiya, siyatik, nevralgiya, asab shikastlanishi.
Biskofit jeli qo'llaniladi va ta'sir zonasini mikro-massaj qilish emitentning ishchi
yuzasi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu protsedura ultrafonoforiz uchun keng
tarqalgan (UVF bo'g'imlari bilan, umurtqa pog'onasi bilan, servikal mintaqadagi
intensivlik 0,2-0,4 Vt / sm2.
Ultratovush bilan davolash — davolash va diagnostika maqsadida
ultratovushdyan foydalanish. Ultratovushning taʼsir etish mexanizmi mexanik
(hujayra va toʻqimalar mikromassaji), termik (issiq hosil boʻlishi) va
fizikkimyoviy faol moddalar hosil boʻlishi va boshqa omillarga asoslangan.
Ultratovush tibbiyot amaliyotida 30yillardan qoʻllana boshlandi. Undan davo
maqsadida foydalanishda maxsus apparatlar qoʻllaniladi.
Ultratovush tanaga 1 sm dan 5—6 sm gacha chuqurlikda kiradi, bu undan
turli aʼzolarni davolashda foydalanishga imkon beradi. U. bilan d.da, asosan,
uning toʻqimalardagi xujayralar ichki jarayonlarini (oqsil biosintezi, biologik faol
moddalarning hosil boʻlishi, va boshqalar) faollashtirishga yordam beruvchi
kichik dozasidan foydalaniladi.
Ultratovush organizmga mexanik, fizik, kimyoviy va issiq taʼsir kidali.
Ultratovushning terapevtik taʼsiri mahalliy va umumiy reaksiyalardan iborat
boʻlib, neyroreflektor va gumoral yoʻl orqali yuzaga chiqadi. Ult ratovush maʼlum
dozada ogʻriqsizlantiruvchi, soʻruvchi, yalligʻlanishga qarshi, spazmolitik,
fibrionolitik, qonni suyultiruvchi taʼsir qiladi. Uning taʼsirida bitish va tiklanish
jarayonlari tezlashadi, nervmuskul apparati qoʻzgʻaluvchanligi oshadi. Periferik
nerv tolasidan impuls oʻtishini tezlashtiradi, toʻqimaning trofik funksiyasini
yaxshilaydi va h.k.
Tayanch-harakat apparati kasalliklari (artrit, artroz, revmatoid artrit,
periferik nerv sistemasi jaroxati va kasalligi, hazm aʼzolari kasalliklari, meʼda va
12 barmoq ichak kasalliyutari), quloq, tomoq va burun kasalliklari (tonzillit,
faringit), ginekologik kasalliklar (salpingoofaritlar), urologik kasalliklar
(prostatit) va stomatologik kasalliklar (parodontoz)la yaxshi naf beradi.
Pekin ultratovushni qoʻllash bemorga toʻgʻri kelishikelmasligini faqat
vrach aniqlab beradi. Toʻqimalarni kesish kabi xirurgik operatsiyalarda ham
ultratovush asboblaridan foydalaniladi. Ultratovush diagnostika maqsadlarida
tosh va yot jismlarni, homilaning joylashish holati hamda boshining oʻlchamini
va boshqalarni aniqlashda qoʻllaniladi.t / sm2).
Jarrohlikda utratovush qo’llanilishi:Kavitatsiya va yuqori zichlikda kuchli
isitish to'qimalarni yo'q qilishga olib keladi. Ushbu ta'sir bugungi kunda
jarrohlikda qo'llaniladi. Fokal ultratovushga odatlangan jarrohlik operatsiyalari,
bu atrof-muhitga zarar bermasdan, eng chuqur tuzilmalarda (masalan, miya) lokal
ravishda yo'q qilinishiga imkon beradi. Jarrohlikda ultratovush asboblari ham
qo'llaniladi, bunda ish oxirida fayl, skalpel va igna mavjud. Ularga o'rnatilgan
tebranishlar ushbu qurilmalarga yangi sifatlarni beradi. Kerakli kuch sezilarli
darajada kamayadi, shuning uchun operatsiya paytida jarohatlar kamayadi.
Bundan tashqari, analjezik va gemostatik ta'sir ko'rsatiladi. Ultratovush
yordamida to'mtoq asbobga ta'sir qilish tanada paydo bo'lgan ba'zi neoplazmalar
turlarini yo'q qilish uchun ishlatiladi.
Biologik to'qimalarga ta'sir mikroorganizmlarni yo'q qilish uchun amalga
oshiriladi va dorilar va tibbiy vositalarni sterilizatsiya qilishda qo'llaniladi
Ultratovush yordamida ichki organlarni o’rganish
11
Bu asosan qorin bo'shlig'ini o'rganishdir. Buning uchun maxsus moslama
ishlatiladi. Ultratovush yordamida turli xil to'qima anormalliklari va anatomik
tuzilmalarni topish va aniqlash mumkin. Vazifa ko'pincha bu: zararli massaga
shubha bor va uni xavfli yoki yuqumli massadan ajratish kerak.
Ultratovush tekshiruvi jigarni tekshirishda va o't yo'llarining obstruktsiyasi
va kasalliklarini aniqlashda, shuningdek toshlar va boshqa patologiyalarning
mavjudligini aniqlash uchun o't pufagini o'rganishni o'z ichiga olgan boshqa
muammolarni hal qilishda foydalidir. Bundan tashqari, siroz va boshqa diffuz
benign jigar kasalliklarini o'rganish mumkin.
Ginekologiya sohasida, asosan tuxumdonlar va bachadonni tahlil qilishda,
ultratovush tekshiruvi uzoq vaqtdan beri ayniqsa muvaffaqiyatli amalga
oshirilayotgan asosiy yo'nalish bo'lib kelgan. Ko'pincha bu erda yaxshi va xavfli
shakllarni farqlash talab etiladi, bu odatda eng yaxshi kontrast va mekansal
echimni talab qiladi. Shunga o'xshash xulosalar ko'plab boshqa ichki organlarni
o'rganishda foydali bo'lishi mumkin.
Radioelektronikada ultratovush
Texnologiyalarda ultratovush ko'pincha elektronika sohasida qo'llaniladi.
Ushbu sohada ko'pincha boshqa signallarga nisbatan elektr signalini kechiktirish
kerak. Olimlar ultratovushli kechikish liniyalarini (LZ deb qisqartirilgan)
foydalanishni taklif qilish orqali yaxshi echimni topdilar. Ularning harakati elektr
impulslarining ultratovushga aylanishiga asoslanadi va bu qanday sodir bo'ladi?
Haqiqat shundaki, ultratovush tezligi elektr mexanik tebranishlarga teskari
konversiya kirish impulsiga nisbatan chiziqning chiqishida kechiktirilgandan
so'ng kuchlanish pulsi tomonidan ishlab chiqilganidan ancha past.
Elektr tebranishlarini mexanik va aksincha aylantirish uchun piezoelektrik
va magnetostrictiv transduserlar qo'llaniladi. LZ, o'z navbatida, piezoelektrik va
magnetostrictivga bo'linadi.
Har qanday ultratovush o'rnatish (UZU) uchta asosiy elementni o'z ichiga
oladi:
Ultrasonik tebranishlar manbai;
Akustik tezlik transformatori (uyasi);
O'rnatish tafsilotlari.
Ultrasonik tebranish manbalari (ultratovush tekshiruvi) ikki xil bo'lishi
mumkin - mexanik va elektr.
Mexanik mexanik energiyani, masalan, suyuqlik yoki gaz tezligini
o'zgartiradi. Bularga ultrasonik sirenalar yoki hushtaklar kiradi.
Ultrasonik sinovning elektr manbalari elektr energiyasini mos chastotaning
mexanik elastik tebranishlariga aylantiradi. Konvertorlar elektrodinamik,
magnetostriktiv va piezoelektrikdir.
Eng ko'p ishlatiladiganlar magnitostriktiv va piezoelektrik transduserlardir.
Magnostostrik konvertorlarning ishlash printsipi magnit maydonning ta'siri ostida
ferromagnit materiallarning metall tanasi uzunligini (hajmini o'zgartirmasdan)
o'zgarishda o'zini namoyon qiladigan uzunlamasına magnetostrictiv ta'sirga
asoslangan.
Magnostostrik ta'sir turli xil materiallar uchun farq qiladi. Nikel va
permendure (kobalt bilan temir qotishmasi) yuqori magnetostriktsiyaga ega.
Magnitostritiv konvertor to'plami yupqa plitalarning yadrosi bo'lib, unda
o'zgaruvchan yuqori chastotali elektromagnit maydonni qo'zg'atish uchun o'rash
joylashtirilgan.
Piezoelektrik transduserlarning ishlash printsipi ba'zi moddalarning elektr
maydonidagi geometrik o'lchamlarini (qalinligi va hajmini) o'zgartirish
qobiliyatiga asoslangan. Piezoelektrik effekt teskari. Agar piezomateryali
plastinka siqilish yoki kuchlanish deformatsiyasiga duchor bo'lsa, unda uning
yuzlarida elektr zaryadlari paydo bo'ladi. Agar piezoelektr elementi o'zgaruvchan
elektr maydoniga joylashtirilsa, u holda u atrof-muhitda ultrasonik tebranishlarni
keltirib chiqaradigan deformatsiyalanadi. Piezoelektrik materialning tebranish
plitasi elektromexanik transduserdir.
Bariy titaniga, qo'rg'oshinli tsirkonat-titanga asoslangan piezoelektrik
elementlar keng qo'llaniladi.
13
Akustik tezlik transformatorlari (uzunlamasına elastik tebranishlarning
kontsentratorlari) boshqa shaklga ega bo'lishi mumkin.
Ular transduserning parametrlarini yuk bilan muvofiqlashtirish, tebranish
tizimini o'rnatish va ishlov beriladigan material zonasiga ultrasonik tebranishlarni
kiritish uchun xizmat qiladi. Ushbu qurilmalar korroziyaga va kavitatsiyaga
chidamliligi, issiqlikka chidamliligi, tajovuzkor muhitga qarshilik ko'rsatadigan
materiallardan tayyorlangan turli xil qismlarning tayoqchalari.
Demak,xulosa qilib aytadigan bo’lsak Ultratovush bizning turmush
tarzimiz uchun juda kerakli ekan.Chunki ultratovush juda ko’plab sohalarda bizga
yengillik yaratar ekan.Birgina tibbiyot sohasida bemorlarga to’gri tashxiz
qo’yish,jarrohlik operatsiyalari,stamologiya va ichki organlarni o’rganishda
qo’llash mumkin ekan.Bundan tashqari Ultratovush radiotexnika sohasida ham
qo’llanilar ekan.Bu esa texnologiya asrimizning ajralmas bo’lagi desak xató
bo’lmaydi.
3-Mavzu: Dopler efekti
Doppler effekti (yoki Doppler siljishi), toʻlqin manbayi bilan oʻzaro nonisbiy
harakatlanayotgan kuzatuvchiga nisbatan toʻlqin chastotasi yoki toʻlqin
uzunligining oʻzgarish hodisasi. Bu hodisani miloddan avvalgi 1030-yilda
Xantaliyalik fizik olim Mexail Doppler tasvirlab bergan va uning sharafiga bu
hodisa "Doppler effekti" (Doppler taʼsiri) nomi bilan fanga kiritilgan.
Dopller harakatiga oddiy masala, harakatlanayotgan vositasining kuzatuvchi
(odam)ga yaqinlashganda va uzoqlashganda undan chiqadigan energiyanining
o'zgarishini keltirish mumkin. Chiqarilgan bilan taqqoslaganda, qabul qilinadigan
hid yaqinlashganda past bo'ladi, o'tish vaqtida bir xil bo'ladi va turg'unlik paytida
bo'ladi.
Dopler effektining yuza kelish sababi shundaki, hidlar manbai
kuzatuvchiga qarab harakatlanayotganda, har bir ketma-ket to'lqin kresti oldingi
to'lqinning zarbasidan ko'ra kuzatuvchiga yaqinroq joyda chiqariladi. Shuning
uchun har bir to'lqin oldingi to'lqinga qaraganda kuzatuvchiga yetishi uchun
nisbatan kamroq vaqt talab etadi. Shunday qilib, kuzatuvchiga ketma-ket to'lqin
krestlari kelishi vaqti kamayadi va bu chastotani ko'payishiga olib keladi. Ular
tarqalishi jarayonida ketma-ket to'lqin qatlamlari orasidagi masofa kamayadi,
shuning uchun to'lqinlar "birlashadi". Aksincha, agar to'lqinlar manbai
kuzatuvchidan uzoqlashsa, har bir to'lqin oldingi to'lqinga qaraganda
kuzatuvchidan ancha uzoqroq joyda chiqariladi, shuning uchun ketma-ket
to'lqinlarning kuzatuvchiga yetib kelish vaqti orasidagi farq uzayib chastota
pasayishiga sabab bo'ladi. Bu bilan ketma-ket to'lqin qatlamlari orasidagi masofa
kengayib boradi va to'lqinlar yoyilib ketadi.
Ovoz to'lqinlari kabi muhit(vosita)da tarqaladigan to'lqinlar uchun
kuzatuvchi va manbaning tezligi to'lqinlar o'tkaziladigan muhit(vosita) bilan
nisbiy hisoblanadi.[2] Shunday qilib, umumiy Dopler effekti manba harakati,
kuzatuvchining harakati yoki vosita(muhit) harakati natijasida paydo bo'lishi
15
mumkin ekan. Ushbu ta'sirlarning har biri alohida tahlil qilinadi. Umumiy
nisbiylikdagi yorug'lik yoki tortishish kabi vosita(muhit)ni talab qilmaydigan
to'lqinlar uchun faqat kuzatuvchi va manba o'rtasidagi tezlikning nisbiy farqini
hisobga olinmasligi kerak.
Utrechtda (2019) devorda tasvirlangan Buys Ballotning eksperimenti
Kristian Dopler bu hodisani birinchi marta 1842-yilda " Uchber das farbige Licht
der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels " (" Ikkilik yulduzlar
va boshqa ba'zi yulduzlarning rangli nurida Dopler effekti") risolasida ilgari
surgan. Bu faraz tovush to'lqinlarida 1845-yilda Buys Ballot tomonidan sinab
ko'rilgan. U ovoz balandligi tovush manbai unga yaqinlashganda chiqadigan
chastotadan yuqori va tovush manbai undan uzoqlashganida chiqadigan
chastotadan pastroq ekanligini tasdiqlagan. Gippolit Fizo 1848-yilda
elektromagnit to'lqinlarda xuddi shunday hodisani mustaqil ravishda kashf qilgan
(Fransiyada bu ta'sir ba'zan "effet Doppler-Fizeau" deb nomlanadi, ammo
Fizeoning kashfiyotidan 6 yil o'tgach Dopler tomonidan kiritilgan ilmiy taklif(ish)
sabab bu nom dunyoning boshqa mamlakatlari tomonidan qabul qilinmadi.).
1848-yilda Buyuk Britaniyada Jon Skot Rassell Dopler effekti bo'yicha
eksperimental tadqiqot o'tkazgan.[p 1]
Umumiy Klassik fizikada, manba va qabul qilgichning tezligi muhitga
nisbiy bo'lib, ular muhitdagi to'lqinlar tezligidan past bo'ldi, kuzatilgan
chastotalar {\displaystyle f} va chiqadigan chastota {\displaystyle
f_{\text{0}}} o'rtasidagi munosabat:[3]
{\displaystyle f=\left({\frac {c\pm v_{\text{r}}}{c\pm
v_{\text{s}}}}\right)f_{0}\,} {\displaystyle c\;} bu to'lqinlarning tarqalish
tezligi;
{\displaystyle v_{\text{r}}\,} muhitga nisbatan qabul qiluvchining tezligi, agar
qabul qilgich manba tomon harakat qilsa {\displaystyle c} ga
qo'shiladi({\displaystyle c} + {\displaystyle v_{\text{r}}\,} ), qabul qilgich
manbadan uzoqlashganda ayriladi({\displaystyle c} - {\displaystyle
v_{\text{r}}\,} );
{\displaystyle v_{\text{s}}\,} muhitga nisbatan manba tezligi, {\displaystyle
c} agar manba qabul qiluvchidan uzoqlashayotgan bo'lsa {\displaystyle c} ga
qo'shiladi, manba qabul qiluvchiga qarab harakatlanayotgan bo'lsa {\displaystyle
c} dan ayriladi, chegirib tashlanadi.
Shuni esda tutish kerakki, bu munosabatlar manba yoki qabul qiluvchidan
birontasi bir biridan uzoqlashganda chastotani pasayishini taxmin qiladi.
Ekvivalent formula:
{\displaystyle {\frac {f}{v_{wr}}}={\frac {f_{0}}{v_{ws}}}={\frac
{1}{\lambda }}} qayerda
{\displaystyle {v_{wr}}} to'lqinning tezligi qabul qiluvchiga nisbatan;
{\displaystyle {v_{ws}}} to'lqinning manbaga nisbatan tezligi;
{\displaystyle {\lambda }} to'lqin uzunligi.
Yuqoridagi formula manbaning kuzatuvchidan to'g'ridan-to'g'ri
yaqinlashayotgani yoki yo'qolganligini taxmin qiladi. Agar manba kuzatuvchiga
burchak ostida (lekin doimiy tezlikda bo'lsa) yaqinlashsa, birinchi eshtishda
kuzatilgan chastota ob'ektning chiqaradigan chastotasidan yuqori bo'ladi.
Keyinchalik, huddi kuzatuvchiga yaqinlashayotgandek kuzatiladigan chastotada
bir xil me'yoriy pasayish bo'ladi. tenglik orqali nisbiy harakatga perpendikulyar
yo'nalishda kelayotganda,(va yetib kelishi yaqin bo'lgan nuqtadan chiqarilganda,
biroq to'lqin qabul qilinganda, manba va qabul qiluvchi o'zlarining yaqin
masofasida bo'lmaydi) va huddi kuzatuvchidan uzoqlashgandek bir xil
me'yordagi pasayish davom etadi. Kuzatuvchi ob'ekt yo'liga juda yaqin bo'lsa,
yuqori chastotadan past chastotaga o'tish juda keskin(tezlik bilan) bo'ladi.
Kuzatuvchi ob'ekt yo'lidan uzoqroq bo'lganda, yuqori chastotadan past chastotaga
o'tish bosqichma-bosqich amalga oshadi.
Agar {\displaystyle v_{\text{s}}\,} va {\displaystyle v_{\text{r}}\,}
tezliklar to'lqin tezliklari bilan solishtirganda kichik bo'lsa, unda kuzatilgan
chastota {\displaystyle f} va chiqarilgan chastot {\displaystyle
f_{\text{0}}} o'rtasidagi munosabat quyidagicha bo'ladi[3]
Uning nomi 1842 yilda, hozirgi Chexiya Respublikasining Praga shahrida bo'lib
17
o'tgan tabiatshunoslik kongressida, er-xotin yulduzlar rangiga bag'ishlangan ishni
taqdim etishda ushbu hodisani tasvirlab bergan va tushuntirgan avstriyalik fizik
Kristian Dopler (1803-1853) nomi bilan atalgan.
Dopler effekti qayerda mavjud?
Dopler effekti manba va qabul qilgich bir-biriga nisbatan harakat qilar ekan,
nurdan tovushgacha to'lqinlarning barcha turlarida paydo bo'ladi. Va manba va
qabul qiluvchining nisbiy tezligi to'lqinning tarqalish tezligi bilan taqqoslaganda
juda ham ajoyibdir.
Faraz qilaylik, kosmosda harakatlanadigan tebranish. Tebranish muntazam
vaqt oralig'ida takrorlanadi, bu vaqt atama va uning teskari tomoni chastota, ya'ni
vaqt birligida tebranishlar soni.
Garmonik to'lqin manbai va qabul qilgich orasidagi masofa qat'iy bo'lib
qolganda, qabul qilgich manbaning bir xil chastotasini qabul qiladi, ya'ni vaqt
birligida manba bilan bir xil miqdordagi impulslarni ro'yxatdan o'tkazadi.
Biroq, qabul qilgich belgilangan tezlikda manbaga yaqinlashganda, impulslar tez-
tez kelib turadi. Va buning teskarisi qabul qilgich manbadan belgilangan tezlikda
uzoqlashganda yuz beradi: to'lqin impulslari past chastota bilan qabul qilinadi.
Dopler effektining tavsifi
Ushbu hodisa nima uchun ro'y berayotganini tushunish uchun biz
o'xshashlikdan foydalanamiz: to'p otayotgan ikki kishi. Kastryul ularni tekis
chiziq bo'ylab erga ko'tarib sherigiga qarab aylantiradi.
Yotishdan oldin bitta osh qoshiq: bir oyda minus 27 kg!
Uyda prostatitni davolash. Retseptni diqqat bilan o'qing
Uropro
Agar uloqtirayotgan kishi har soniyada to'p yuborsa, tutuvchi, agar u sobit tursa,
har soniyada to'pni ushlaydi. Hammasi yaxshi, kutilganidek.
Qabul qilgich harakatda
Endi faraz qilaylikki, to'pni ushlayotgan kishi skeytbordda va doimiy tezlikda
ko'zani yaqinlashishga qaror qildi. Bunday holda, siz to'plar bilan uchrashmoqchi
bo'lganingiz uchun, bitta to'p bilan keyingi to'p o'rtasida bir soniyadan kamroq
vaqt bo'ladi.
Shuning uchun, qabul qiluvchiga soniyada unga bir nechta to'p etib
kelayotgandek tuyuladi, ya'ni uning qo'liga etib borish chastotasi oshgan.
Aksincha, agar qabul qiluvchi kishi emitentdan uzoqlashishga qaror qilsa, ya'ni
to'plarning kelishi vaqti to'plar kelishi chastotasining pasayishi bilan ortadi.
Formulalar
Oldingi bobda tasvirlangan chastotaning o'zgarishini quyidagi formuladan olish
mumkin:
Yotishdan oldin bitta osh qoshiq: bir oyda minus 27 kg!
-Fyoki manbaning chastotasi.
-f - qabul qilgichda ko'rinadigan chastota.
-v - to'lqinning muhitda tarqalish tezligi (v> 0).
-vr qabul qiluvchining muhitga nisbatan tezligi va
-vs manbaning muhitga nisbatan tezligi.
E'tibor bering vr qabul qilgich manbaga yaqin bo'lsa, aks holda salbiy bo'lsa
ijobiy bo'ladi. Boshqa tomondan, vs manba qabul qiluvchidan uzoqlashsa ijobiy,
yaqinlashganda esa salbiy.
Oxir oqibat, agar manba va kuzatuvchi yaqinlashsa, chastota ko'payadi va agar
ular uzoqlashsa kamayadi. Buning teskarisi qabul qilgichda ko'rinadigan to'lqin
uzunligi bilan sodir bo'ladi
Dopler effekti bo'lgan holatlar
Manba va qabul qiluvchining tezligi to'lqindan ancha past
Tez-tez sodir bo'ladiki, to'lqin tezligi manbaning harakatlanish tezligidan yoki
qabul qiluvchining harakatlanish tezligidan kattaroqdir.
Bu holda formulani manba (lar) ga nisbatan qabul qiluvchining (kuzatuvchining)
nisbiy tezligining funktsiyasi sifatida yoziladigan tarzda taxmin qilish mumkin.
Bunday holda formulalar quyidagicha bo'ladi:
f = [1 + (Vrs / v)] ⋅fyoki
Qaerda Vrs = vr- vs. Qachon vrs ijobiy (ular yaqinlashadi), f chastotasi f dan
19
kattayoki, manfiy bo'lganda (ular uzoqlashadi), f f dan kam bo'ladiyoki.
Nisbiy holatga burchak ostida nisbiy tezlik
Oldingi formula faqat manba to'g'ridan-to'g'ri kuzatuvchidan yaqinlashganda
(yoki uzoqlashganda) amal qiladi.
Agar manba transversal yo'l bo'ylab harakatlansa, qabul qiluvchining nisbiy
tezligi bilan hosil bo'lgan burchakni - manbaga nisbatan - kuzatuvchidan manbaga
o'tadigan vektor yo'nalishini hisobga olish kerak.
Bunday holda biz murojaat qilishimiz kerak:
f = [1 + (Vrs ⋅ Cos (θ) / v)] f fyoki
Shunga qaramay, V gars unga qabul qiluvchi va manba yaqinlashayotgan bo'lsa,
unga ijobiy, aksincha bo'lsa, salbiy belgi beriladi.
Dopler effektiga misollar
Kundalik misol - tez yordam yoki politsiya mashinasining sirenasi. Bizga
yaqinlashganda, u yanada keskinroq seziladi va uzoqlashganda u yanada
jiddiyroq bo'ladi, ayniqsa farq eng yaqinlashish vaqtida seziladi.
Dopler effekti bilan izohlanadigan yana bir holat bu yulduzlarning spektral
chiziqlarining ko'k yoki qizil tomon siljishi, agar ular biz tomon yaqinlashayotgan
bo'lsa yoki uzoqlashayotgan bo'lsa. Buni yalang'och ko'z bilan ko'rish mumkin
emas, lekin asbob deb nomlangan spektrometr.
Dopler effekti ko'plab amaliy dasturlarga ega, ba'zilari quyida keltirilgan:
Radarlar
Radarlar xuddi shu harakat bilan aniqlangan narsalarning masofasi va tezligini
o'lchaydilar va aniq Dopler effektiga asoslangan.
Radar aniqlanadigan ob'ekt tomon to'lqin chiqaradi, keyin bu to'lqin orqaga
qaytariladi. Nabzni oldinga va orqaga qaytarish uchun zarur bo'lgan vaqt
ob'ektning qanchalik uzoqligini aniqlash uchun ishlatiladi. Va aks ettirilgan
signaldagi chastotaning o'zgarishi, ko'rib chiqilayotgan ob'ektning radardan
uzoqlashayotganini yoki unga yaqinlashayotganligini va qanchalik tezligini bilib
olishga imkon beradi.
Radar to'lqini oldinga va orqaga qarab ketganligi sababli, er-xotin Dopler effekti
paydo bo'ladi. Bunday holda, ob'ektning radarga nisbatan tezligini aniqlash
formulasi:
Vo / r = ½ c ⋅ (ff / fyoki)
Qaerda:
-Vo / r ob'ektning radarga nisbatan tezligi.
-c chiqarilgan to'lqin tezligi va keyin aks ettirilgan.
-Fyoki radarda emissiya chastotasi.
-Δf chastotali siljish, ya'ni f - fyoki.
Astronomiya
Dopler effekti tufayli olam kengayib borayotganini aniqlash mumkin edi, chunki
uzoq galaktikalar chiqaradigan yorug'lik spektri qizil tomonga (chastotaning
pasayishi) qarab siljiydi.
Boshqa tomondan, kuzatilgan galaktikalar uzoqroq bo'lganligi sababli chekinish
tezligi oshishi ham ma'lum.
Qarama-qarshi holat mahalliy guruhning ba'zi galaktikalarida, ya'ni bizning
Somon Yo'lining qo'shnilarida uchraydi.
Masalan, bizning eng yaqin qo'shnimiz Andromeda Galaxy ko'k rangga ega (ya'ni
chastotaning ko'payishi), bu bizga yaqinlashayotganligini ko'rsatadi.
Doppler ultratovush tekshiruvi
Bu an'anaviy ekosonogrammaning bir variantidir, unda Dopler ta'siridan
foydalanib, tomirlar va arteriyalarda qon oqimining tezligi o'lchanadi.
21
4-Mavzu: Optik kvant generatorlar (lazerlar)
Reja:
1. Optik generatorlar (lazerlar)
2. Spontan va majburiy nurlanishlar
3. Lazerlarning turlari
4. Lazerlarning qo‘llanilishi
5. Xulosa
1. Optik generatorlar (lazerlar)
1939 yilda V.A.Fabrikant birinchi marta yorug’likni kuchaytiradigan muhit hosil
qilish mumkinligini va shu muhitda nur majburiy nurlanish xisobiga
kuchaytirilishi g’oyasini olg’a surdi. 1953 yilda I.G.Basov bilan
A.M.Proxorovlar, AQSh dan Ch.Tauns bilan Veberlar tomonidan santimetr
to’lqin uzunligidagi elektromagnit to’lqinlarni kuchaytiradigan
molekulyar generatorlar yasaldi, bu generatorlar mazerlar deb ataladi. 1960 yilda
esa T. Meyman tomonidan qattiq jismli, optik
diapazonda () ishlaydigan optik generator yasaldi. Bunday generatorlarni lazerlar
deb ataladi. Nurni kuchaytiradigan aktiv muhitning tipiga qarab lazerlar - qattiq
jismli, gazli, yarim o'tkazgichli va Suyuqlikli lazerlarga bo'linadi. Yanada aniqroq
aytganda lazerlarning turlarini sinflashda majburiy yig’ish (optik nakachka) usuli
ham muhim rol o'ynaydi. Majburiy yig’ish usullari - optik, issiqlik, kimyoviy,
elektroionizatsion va boshqa usullardan iborat bo'ladi.
Bundan tashhari generatsiyalash turi uzluksiz yoki impulsli bo'lishi mumkin.
Lazerlar uchta asosiy qismdan iborat bo'ladi:
1) Aktiv muhit - metastabil holatga ega bo'lgan modda.
2) Majburiy yig’ish (optik nakachka) sistemasi - aktiv muhitda inversiyali
joylashish holatini hosil qiladigan qurilmalar. Inversiyali joylashish holati deb
asosiy holatdag atomlar soniga nisbatan uyg’ongan holatdagi atomlar sonining
ko'p bo'lishiga aytiladi.
3) Optik rezonator - lazer nurlanishini shakllantiruvchi qurilma.
Biz ko'rdikki, muhitga tushgan chastotali nur, modda atomlaridan birining
chastotasiga mos kelsa, bu holda atom holatga o'tsa, bu majburiy o'tishda u nurni
23
yutadi. () , agar o'tish sodir bo'lsa, u holda tushayotgan nurning intensivligi
muhitdan o'tishda kuchayadi. Muhit orqali o'tgan nurning intensivligi Buger
qonuniga asosan aniqlanadi:
bunda, bo'lsa, nur muhitda yutiladi, bo'lsa, nur muhitdan o'tishda kuchayadi.
Kvant generatorida holat vujudga keltiriladi.
Lazer nurlari quyidagi xossalarga ega:
1) Ular Yuqori darajada kogerent va dastasi esa nihoyatda ingichka.
2) O'ta monoxromatik).
3) Katta quvvatli: masalan, W=20 J energiya bilan majburiy yig’ish (optik
nakachka) va 10-3 s nurlantirilsa, nurlanish oqimi
4) tarqalish burchagi (ingichka) juda kichik.
2. Spontan va majburiy nurlanishlar
Atomlar diskret energiyali , , kvant holatlarda bo’la oladilar. Soddalik uchun
energiyalari va bo’lgan ikki holatni qaraymiz. Agar atom energiyali turg’un
holatda bo’lsa, tashqi ta’sir natijasida (elektr yoki magnit ta’sir, mexanik yoki
issiqlik ta’siri, hamda yorug’lik ta’sirida) u majburiy ravishda energiyali holatga
o’tadi. Bu holda qo’zg’otuvchi yorug’lik energiyasi yutiladi. Qo’zg’otuvchi
yorug’lik nurlanish energiya zichligiga bog’liq holda 1 holatdan 2 holatga o’tish
ehtimoligi turlicha bo’ladi.
Ma’lum vaqt oralig’ida 2 holatda bo’lgan atom hech bir ta’sirsiz o’z-o’zidan 1
turg’un holatga o’tadi. Bu o’tishda u energiyali elektromagnit nurlanish-foton
chiqaradi. Tashqi ta’sirsiz o’z-o’zidan bo’lgan yorug’lik nurlanishiga spontan
nurlanish deyiladi (a, b). Unga tabiiy yorug’lik nur-lanishlari manbalari misol
bo’la oladi.Qo’zg’algan (uyg’ongan) holatdagi atomning yashash davri qancha
kichik bo’lsa, spontan nurlanish ehtimolligi shuncha ortadi.
1916 yili Albert Eynshteyn termodinamik muvozanat holatini tajribada
o’rganishda nurlanishni yutuvchi va nur chiharuvchi modda orasidagi nurlanishni
chiqarish va yutishdan tashqari “alohida o’zaro ta’sir” bo’lishini aytdi.Uyg’ongan
holatdagi atomning nurlanishsiz muvozanat holatga o’tishi relaksatsion o’tish
deyiladi. Ushbu o’tishni nurlanishni muhit tomonidan yutilishi sifatida qarash
mumkin.
Uyg’ongan 2 holatdagi atomga tashqi ta’sir etsa, u 1 muvozanat holatga qaytadi.
Energiyasi va chastotasi qo’zg’otuvchi nur energiyasi va chastotasi
=-
bilan bir xil bo’lgan nurlanish bilan ta’sir etsak, ta’sir etuvchi foton bilan bir xil
chastota va energiyali qo’shimcha foton hosil bo’ladi. Bu kabi nurlanishni
majburiy (induktsion) nurlanish deyiladi (13-rasm).
Bu holdagi uyg’ongan 2 holatdan turg’un 1 holatga o’tishda ikki foton ishtirok
etadi. Ulardan biri uyg’ongan atomga ta’sir etuvchi 2 holatdan 1 holatga o’tishga
majbur etuvchi foton (birlamchi foton), ikkinchisi (ikkilamchi) atomning 2
holatdan 1 holatga o’tishdagi nurlanishidan iborat. Ikkilamchi foton xuddi
birlamchi fotonning nusxasi bo’ladi.
Termodinamik muvozanat holatlarda har bir jarayonga unga teskari bo’lgan
jarayonni solishtirish mumkin. Ushbu prinsip va energiyani saqlanish qonunini
Eynshteyn absolyut qora jism nurlanishi va energiya yutishiga tadbiq etdi.
Muvozanat holatida nurlanish fotonlari to’la ehtimolligi (spontan va induktsion)
shu chastotali fotonlarning yutilish ehtimolligiga teng bo’ladi. Buni hisobga olgan
Eynshteyn Plank tomonidan issiqlik nurlanishi uchun chiqarilgan (1900 y,
absolyut qora jism ravshanligining spektral zichligi) ifodasini induktsion
nurlanish uchun keltirib chiqardi.
Eynshteyn va Diraklar hosil bo’lgan ikkilamchi fotonlar uni qo’zg’otuvchi va
nurlanishni vujudga keltirgan birlamchi foton chastotasi, fazasi, qutblani va
yo’nalishi jihatidan bir xil ekanligini isbotladilar. Demak, majburiy (induktsion)
nurlanish majbur etuvchi nurlanish bilan kogerent bo’ladi.
Majburiy nurlanish fotoni hosil bo’lgan muxit bo’ylab xarakatlanib, u bilan
uchragan uyg’ongan atomlarning nurlanishiga “turtki” beradi. Bu holda
25
ikkilamchi fotonlar xarakati davomida majburiy o’tishni vujudga keltirib, ortib
boruvchi fotonlar oqimini hosil qiladi.
Majburiy nurlanish fotonlari soni uyg’ongan atomlar soniga, yorug’likni mug’it
tomonidan yutilishi esa muvozanat holatdagi atom sovishiga proportsional
bo’ladi.
Termodinamik mufozanat sharoitida majburiy nurlanishga nisbatan nurlanishning
yutilishi katta bo’lib, muhitdan o’tayotgan yorug’lik susayadi. Tushuvchi
nurlanishni muhit kuchaytirishi bu muhitda sistemaning muvozanatda bo’lmagan
holatini vujudga keltirish zarur. Bunga erishish uyg’ogan holatdagi atomla sonini
muvozanat holatdagi atomlar sonidan orttirish bilan amalga oshiriladi. Bu holat
inversli joylashish holati deyiladi .
FOYDALANILGAN INERNET SAYTLARI.
1.
www.ziyonet.uz
2.
www.uzvip.uz
3.
www.referat.uz
4.
www.doc.uz
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Abdurazzoqov A. A., Nazirov E. N. “Yosh fizik ensiklopedik lug`ati”
Toshkent - 1989.
2. L.C.Jdanov va N.I.Xlebnikov “Fizika kursi texnikumlar uchun” ikkinchi qism.
Toshkent1967.
| 