|
HAÝWANLAR DÜNÝASINIŇ SISTEMATIKASY WE DÖREÝŞ TARYHY
|
| bet | 2/6 | | Sana | 13.06.2024 | | Hajmi | 477,5 Kb. | | #263467 |
Bog'liq Bagul TOMdan kurs işi HAÝWANLAR DÜNÝASINIŇ SISTEMATIKASY WE DÖREÝŞ TARYHY
Haýwanlaryň sistematikasy - sistematikanyň bir bölümi. Ilkinji haýwan sistematikasyny Aristotel (4-nji asyr) tarapyndan işlenip düzülipdir. Bu haýwanlaryň 252 görnüşidir suratlandyrýar we 2 uly topara bölýär: ganly (häzirki oňurgaly haýwanlar) we (gansyz oňurgasyzlar) we 8 kiçi topara bölünýärler. Aristotelden soňky 2 müň ýyl soň haýwanlaryň sistematikasynda hiç hili üýtgeşiklik bolmady diýen ýaly. Diňe Iňlis biology J.Reý (1693) sistematikanyň esasy bölümi bolan görnüşler düşünjesini hödürleýär. Şwesiýaly alym K. Linnaeus haýwanat dünýäsiniň häzirki zaman ulgamyny döretdi. Oňa "Tebigat ulgamy" diýip bileris we işinde (1735) 4200-den gowrak görnüşi (şol sanda oňurgaly haýwanlaryň 1222 görnüşi we oňurgasyzlaryň 1936 görnüşi) suratlandyrdy. K. Linnaeus haýwanlary özara kategoriýalara böldi: görnüşler, jyns, kategoriýa we synp, görnüşler 2 at: jyns we görnüşleriň ady bilen atlandyrmak (ikilik nomenklatura) teklip edildi. Emma Linnaus döreden ulgamy kämil däldi. Mysal üçin, ýönekeý haýwanlar, ýaltalar, zoofitler - haýwan-ösümlik topary birleşdirildi. Fransuz alymlary J.Kuýer we J. Lamark K. Linnaeus ulgamyny kämilleşdirdiler. J. Lamark "Oňurgasyzlar ulgamy" (1801) we "Zoologiýa filosofiýasy" (1809) eserlerinde haýwanlary oňurgasyz we oňurgaly haýwanlara, oňurgasyzlary infusoriýa, poliplere, şöhlelere, gurçuklara, mör-möjeklere, arahnidler, gabyklar, annelidler, millipedler we molýusklar synplara bölünýär. J.Kuwier “Haýwanlar dünýäsi we klassifikasiýasy” (1817) atly haýwanlary 4 esasy şaha böldi. Soňrak Fransuz zoology A. Bleýnwil (1825) bu şahalara görnüşiň adyny (radiasiýa, artropodlar, mollýusklar, oňurgaly haýwanlar) berdi. (1826) gözenek görnüşini şöhle görnüşinden hasam kämilleşdirdi we tapawutlandyrdy. Nemes zoology K. Siebold şöhleleriň görnüşini 3 sany garaşsyz bölege böldi: iň ýönekeý haýwanlar, zoofitler gurçuklary görnüşlere bölýär. Zoofitleriň şöhlelerini we gurçuklardaky annelidleri öz içine alýar. Beýleki annelidler artropodlar hökmünde bölünýärdi. Nemes alymy
K. Foxt (1825) gurçuklaryň görnüşlerini tekiz, tegelek we halkaly görnüşlere böldi.
Bu toparlary iňlis anatomisti E.Raý Lankester (1877) ýazdy adyny tutmagy teklip edýär. Nemes zoology K. Klaus (1874) haýwanlary 9 görnüşe böldi. Bu ulgam uzak wagtlap saklanyp galypdyr. Wagtyň geçmegi bilen diňe alymlar görnüşleriniň sany däl-de, olaryň düzümi düşünjesi üýtgedi gitdi. Mysal üçin, phylum oňurgaly haýwanlar (soňraky akordatlar) gabyk (19-njy asyryň ahyryna çenli mollýusklaryň bir görnüşi hasaplanýar) we içege dem alýanlary öz içine alýardy.
Haýwanat dünýäsi öwrenilende diňe täze görnüşler, görnüşler, maşgalalar däl, eýsem has köp zatlar has ýokary taksonomiki derejeli toparlar (kategoriýa, synp, hatda görnüş) hem tapyldy. Mysal üçin, 1955-nji ýylda rus alymy A. W. Iwanow pogonoforanyň görnüşini tapdy. Haýwan Dünýä adatça 2 kiçi dünýä bölünýär: bir öýjükli we köp öýjükli; köp öýjükli we hakyky köp öýjüklä bölünýär. Porozoanlar parazoa, beýleki ähli görnüşler hakyky köp öýjükli görnüşlere degişlidir. Hakyky köp öýjükli, öz gezeginde şöhlelendirilýär (boşluga meňzeş, tarak ýaly) we ikitaraplaýyn simmetrik we esasy agz bölekleri (gurçuklar, molýusklar, eksiuridler, artropodlar, sipunkulidler, çadyrlar) we ikinji derejeli agzlar; Ol (chalakhordali, ignaterili, chordali) bölünýär. Käbir zoologlar fagositellalaryň toparyny parazoa we hakyky köp öýjükli organizmlere deň derejede teklip edýärler. Iň soňky topar iň esasy öýjükli - tabaga meňzeş görnüşi öz içine alýar. Dürli haýwanlar ulgam 10-dan 33-e çenli görnüşleriň sanyny we hatda ondanam köp görkezýär. Zoologlaryň köpüsi tarapyndan maslahat berilýän we bilim edebiýatynda hödürlenýän sistematika esasan bir öýjükli ýerasty dünýä 5 görnüşi: sarkomastigofora, mikrosporidiýa, sporali we infusoriýa bölünýär. Galan haýwanlar gurçuklar, ýaltalar, taraklar, tekiz gurçuklar, tegelek gurçuklar, nemertinalar, gyrgyçlar, gurçuklar, mollýuskalara, artropodlara, otsyz, mollýuskalara, pogonoforalara we akordlara bölünýär. Haýwanat dünýäsi öwrenilende köp sanly täze görnüş tapylýar. Ýer ýüzünde 1,5 million haýwan bar. (käbir habarlara görä takmynan 3.0-3,5 million görnüş belli.
Häzirki wagtda haýwanat dünýäsi organiki dünýä ulgamynda uly bölüm 1,5 milliard ýyl ozal haýwanlar. Haýwanlaryň iň gadymy galyndylarynyň ýaşy 0,8
milliard ýyldan geçmeýär. Kembrian döwrüniň başynda (570-490 million ýyl ozal)
daşarky mineral skelet bilen (gabykly ýa-da çitin) deňiz oňurgasyzlaryň köp topary (trilobitler, artropodlar, mollýusklar, arheosiýatlar) ösüpdir. Kambrianyň ahyrynda daşarky süňkleri bolan oňurgasyzlar (tegelek agzynyň irki ata-babalary) geldi çykdy Siluriýada (Mesihden 445-400 million ýyl öň) haýwanlar ösümlikler bilen deňdir ýerüsti ýerlerini eýelemäge başlaýar.
Uglerod döwründe (345-280 million ýyl ozal) gury ýerde oňurgasyzlardan mör-möjekler, bazal gurluşly oňurgaly haýwanlardan süýrenijiler gezelençler we suw we ýerüsti, Mezozoý Trias, urura we Kretos (230-66 million ýyl ozal) süýrenijiler agdyklyk etdi Dinozawrlar Triassyň (230-195 million ýyl ozal) we bu döwrüň ahyrynda süýdemdirijilerde ýüze çykypdyr. Ýura döwrüniň ahyryndan guşlar ( 195-136 million ýyl ozal) belli. Orta asyr döwrüniň ahyryna (136-66 million ýyl ozal) deňiz oňurgasyzlaryň köpüsi, deňiz we ýerüsti süýrenijiler, şol sanda dinozawrlar ýok bolýarlar; guşlar we süýdemdirijiler bilen çalşylýar Haýwanlar heterotofiki organizmler, ýagny taýýar organiki maddalar bilen iýmitlenýär. Haýwanlarda işjeň alyş-çalyş sebäpli ösüşi çäklidir. Ewolýusiýa wagtynda dürli organlar işleýär ulgamy: muskul, iýmit siňdiriş, dem alyş, gan aýlanyş, jyns we nerw ulgamlary emele gelmegi haýwanlara mahsus häsiýetleriň biridir. Haýwan öýjükleri gaty sellýuloza gabygy bolan ösümliklerden tapawutlanýar. Şeýle-de bolsa, haýwanlar bilen ösümlikleriň arasyndaky tapawut degişlidir. Mysal üçin, bir öýjükli haýwanlarda myşsalar, nerwler we beýleki ulgamlar ýok; Köp öýjükli haýwanlaryň arasynda oturýanlaram köp (mysal üçin, foraminifera, ýalta, mshankas, ascidian, polychaete gurçuk). Käbir organizmleriň iýmitlenmegi fotosintez we herekete görä, şol bir wagtyň özünde haýwanlara we ösümliklere hem ulanylyp bilner. Muny metabolik prosesiň umumylygy, nesil we üýtgeşiklik kanunlarynyň meňzeşligi we beýleki faktorlar subut edýär.
Haýwanlar öýjük gurluşyna görä, olar bir öýjüge (bir öýjükli) we köp öýjükli bölünýärler. Bir öýjükli organizmlerde bir öýjük janly organizmiň ähli aýratynlyklaryna diýen ýaly eýe. Aýrymlary köp öýjükli plastinka meňzeýär beden birnäçe funksiýany ýerine ýetirýän az hereketli öýjüklerden durýar
(hereket, örtmek, iýmitlenmek).
Biziň ýer planetamyzda ýaşaýan haýwanlar köpdürli bolup, olaryň ylma 2 mln golaý görnüşi belli. Haýwanlaryň şunça köp görnüşleri meňzeşlikleriniň we garyndaşlyklarynyň esasynda olaryň özleriniň tebigy sistemasyna jemlenilipdir.
Haýwanlaryň sistematikasynda ýakyn görnüşler uruglara, uruglar maşgalalara, maşgalalar otrýadlara, otrýadlar klaslara, klaslar bolsa tiplere birleşdirilen.
Oňurgasyz haýwanlar dünýäsi ilki iki sany uly topara: Bir öýjüklilere (Protozoa) we köp öýjüklilere (Metazoa) bölünýär.
Bir öýjüklileriň sistematikasynda aşakdaky 5 sany tip bar:
nji tip. SARKOMASTIGOFORLAR (SARCOMASTIGOPHORA)
nji tip. Sporowikler (Sporozoa)
nji tip. Knidosporidiýalar (Cnigosporidia) 4-nji tip. Mikrosporidiýalar (Microsporidia)
5-nji tip. Kirpikliler ýa-da Infuzoriýalar (Ciliophora ýa-da infusoria) Köp öýjüklileriň sistematikasynda 17 sany tip bar:
nji tip. Plastinka şekilliler (Placozoa)
nji tip. Gubkalar (Spongia ýa-da Porifera)
nji tip. Boşiçegeýalylar (Coelenterata ýa-da Cnidaria) 4-nji tip. Grebnewikler (Ctenophora)
5-nji tip. Ýasy gurçuklar (Plathelminthes ýa-da Plathodes) 6-njy tip. Nemertinler (Nemertini)
7-nji tip. Ilkinji boşlukly gurçuklar Tegelek gurçuklar (Nemathelminthes) 8-nji tip. Skrebnler (Acanthocephala)
9-njy tip. Halkaly gurçuklar (Annelida) 10-njy tip. Bogunaýaklylar (Arthropoda) 11-nji tip. Onihoforlar (Onichophora)
12-nji tip. Molýuskalar (Mollusca) 13-nji tip. Şupalseler (Tentaculata)
14-nji tip. Bedeniňňeliler (Deriňňeliler) (Echiondermata) 15-nji tip. Ýarymhordalylar (Hemichordata)
njy tip. Pogonoforlar (Pogonophora)
nji tip. Şetinka äňliler (Chaetognata)
Sistematikada esasy we goşmaça taksonlar bolýarlar. Şu ýerde haýwanlaryň sistematikasyna girýän iň uly topardan (taksondan)-tipden iň kiçi toparagörnüşe çenli olaryň atlaryny türkmençe we latynça ýazyp göreliň: Tip-Typus, Klas-Classis, Otrýad-Ordo, Maşgala-Familia, UrugUenus, Görnüş-Species. Haýwanlar dünýäsiniň wekilleriniň uly iki topara, ýagny oňurgasyzlara (1-22 tipler) we oňurgalylara-hordalylara (23 tip) bölünýändiklerini hem bellemek gerek.
|
| |
