ÖZBEGISTANYŇ HAÝWANAT DÜNÝÄSI
Özbegistanyň haýwanat dünýäsi dürli-dürli we Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlary ýaly subtropiki sebite mahsus görnüşlere eýe. Süýdemdirijileriň 6 toparyna degişli 100 görnüş bar: mör-möjekler ( 6 görnüş), towuklar (19 görnüş), towuklar (2 görnüş), gemrijiler (42 görnüş), ýyrtyjy haýwanlar (23 görnüş) we hatda tohumsyzlar (8 görnüş). Iň seýrek we seýrek süýdemdirijileriň 24 görnüşi, şahly geçi, aýy, gaplaň, gyrgyç, manul, jeren, algor, kuşýak, gök şeker, olakouzan, Üstýurt goýunlary, Buhara goýunlary, çamaýlar, Özbegistan Respublikasynyň “Gyzyl kitabyna” (2003) girizildi.
Özbegistanda 24 görnüşe degişli guşlaryň 410 töweregi görnüşi bar , olaryň
184 görnüşi garynja maşgalasyna degişlidir. Guşlaryň 24 görnüşi, şol sanda birleşdiriji, egrilen birleşdiriji, ak doňuz, gara doňuz, gyzyl goz, ak guş, guş, kiçijik guş, mermer ördek, mallard, birleşdiriji, gyrgy bürgüdi, çöl bürgüdi.
Süýrenijileriň 58 görnüşi, şol sanda pyşbaganyň 1 görnüşi ( çöl pyşbagasy ) bar. Molýusklar maşgalasynyň 58 görnüşi (haizizyklar-38, ýylanlar-20) bar. Ýylanlaryň 5 görnüşi: kapça ýylan, galkan ýylan, gara ýylan, gara ýylan, çöl gara ýylan zäherli hasaplanýar. Süýrenijileriň 16 görnüşi, şol sanda kentog gurbagasy, ekkemar, serwi keýigi we serwi keýigi respublikanyň “Gyzyl kitabyna” girizildi.
Suw we gury ýerde gurbagalaryň 3 görnüşi bar: ýaşyl gurbaga (Turan gurbagasynyň we Aziýa dag gurbagasynyň kiçi görnüşleri), köl gurbagasy we Danatin gurbagasy.
Ýurduň suw howdanlarynda balyklaryň 106 görnüşi bar. 2 uly topara bölünýärler. Birinji topara uzak wagtlap derýalarda we akymlarda ýaşaýan ýerli balyklar girýär ( Amudarya gül balygy, şirmohi, Türküstan moýlowdori, zohora balygy, lakka we ş.m.), ikinji topara esasan suw howdanlarynda aklimatizasiýa edilen balyklar girýär ( gyzgyn- suw gül balygy, peliad, ak amur, ada moibalig), gündogar ak balyk, kümüş topukly balyk, umumy gümürtik, ak slaýt, ýylan kellesi we ş.m.) Adanyň pyşyrdyk balygy, ada pişigi, Amudarya karpy, (uly belgi burny),
Amudarya daş pişigi (kiçijik belgi burny), filburun (Syr Darýa belgi burny) we beýlekiler ýaly 18 görnüş bar.
Mör-möjekler dürli-dürli, 16,000-den gowrak görnüşi bar. Mör-möjekleriň 40 töweregi görnüşi belli. Olaryň arasynda stil (300-den gowrak görnüş), tekiz ganatly guşlar ( 330-350 şire görnüşi, 600-700 agaç ýasaýjy görnüşi ), ganatly guşlar (takmynan 1500 görnüş), gaty ganatly guşlar (2000 töweregi görnüş) bar, ganatly guşlar (takmynan 1500 görnüş), dipteranlar (3500-4000 görnüş) we sikadalar (600- 700 görnüş) giňden ýaýrandyr.
Respublikanyň haýwanat dünýäsinde takmynan 10 görnüş, çorbanyň 20 görnüşi, falangyň 20 görnüşi, örümçiniň birnäçe ýüz görnüşi bar. Arahnidleriň arasynda garynjalar esasanam dürli-dürli. Suw howdanlarynda 20-den gowrak görnüş paýlanýar. Düwürtikleriň 100-den gowrak görnüşi adamlara we haýwanlara parazitdir. Bir öýjükli organizmler hem dürli-dürli. Suw howdanlarynda pseudopodlar, gidrangeýa we infusoriýa köp. Süýji suw howdanlarynda tegelek gurçuklar (120-den gowrak görnüş) bar.
Gyzylgum goraghanasy Amudaryýanyň orta akymynda, derýanyň iki kenarynda, Buhara sebitinde ýerleşýär. Türkmenistan bilen serhetleşýär. Meýdany 10311 ga, şol sanda 5338 ga tokaý meýdany, 800 ga çägeli çöl, 1883 ga bag. Derýanyň kenaryndan günbatardan günorta-gündogara 30 km we gündogardan günbatara 3 km uzap gidýär. Onuň wezipesi goraghananyň çägindäki ösümlik we haýwanat dünýäsini öwrenmek, ylmy gözlegler we ş.m. Goraghananyň baglary we çägeli çöllerden ybarat. Howa ýiti kontinental, gurak howa, temperaturanyň üýtgemegi we pes ýagyş bilen häsiýetlendirilýär. Ygalyň köp bölegi (85-87%) gyşda we ýazda düşýär. Iň ýokary temperatura tomusda 41-44 C° , gyşda 20-21 C°. Toprak çägeli, gyrymsy, alýuwial çemenlik, otluk görnüşlerinden durýar. Goraghananyň çäginde ösümlikleriň 15 görnüşi ösýär: turangi, gamyş, ýorunja, linden, saksowul, şeker, çerkez, efemer, Bobrowyň astragali, Korolkowyň şiraçi, ksiligum ýorgan, Özbegistanyň Gyzyl kitabyna girizildi. Goraghananyň haýwanat dünýäsi baý we dürli-dürli. Oňurgaly haýwanlaryň 359 görnüşi, suw howdanlarynda balyklaryň 27 görnüşi, suw we ýerüsti haýwanlaryň 2 görnüşi, süýrenijileriň 28 görnüşi, guşlaryň 267 görnüşi we süýdemdirijileriň 35 görnüşi bar. Buhara keýigi ( khongul ), jeren, barhan pişigi, bürgüt (Özbegistanyň Gyzyl kitabyna girýär), çiýabori, ýabany doňuz ( doňuz ), çöl pişigi, tilki, Amuderýa düýeguş, kepderi, gara garga, günorta we agaç bülbülleri tapylýar. Buhara sugunlary ýörite goralýar.
Ylmy we amaly ähmiýetli gözleg işleri goraghanada ösümlik we haýwanat dünýäsini goramak, köpeltmek we öwrenmek boýunça alnyp barylýar.
|
