42
texnologiyasini takomillashtirish jarayonalaring kamayishiga kompleks ta’sir
ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish,
buyumlarni
tayyorlashga ketadigan mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradi.
Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirish hamda qo’llanilayotgan texnikadan
foydalanishni hisobiga ishlab chiqarish harajatlarini anchagina kamaytirishga
erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida o’tgan va jonli
mehnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan o’tgan mehnatni
tejash xuddi shu miqdordagi xom - ashyo va materiallardan ko’proq mahsulot ishlab
chiqarish imkonini beradi.
Jonli mehnat sarfini tejash mahsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi,
ya’ni har bir ishchiga hisoblanaganda ko’proq mahsulot
ishlab chiqarishga imkon
yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilg’or
texnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish asosida mehnat
unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga olib
keladi.
Moddiy va pul mablag’larini sarflashda kat’iy iqtisodiy tejashga rioya qilish
katta ahamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga doir sarflarini kamaytirish,
material shuningdek ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal foydalanish. Brak
natijasida ruy beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik
darajasini
oshirish, ish xaqi fondini ratsional sarflash tsex va umumzavod
harajatlarini kamaytirish - bularning barchasi u yoki bu darajasida mahsulotning
arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi.
Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish harajatlarini kamaishiga
olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yoqilg’i va energiya etkazib berishning
uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turtib qolishlariga oy oxirida
xaybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz harajatlarga olib keladi. Korxona
itisodiyotga xaddan tashqari normativdan ortiqcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy
ta’sir ko’rsatadi. Zapas ko’payib ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy
axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi.
43
Ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga
mehnatni tashkil etishda
takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Har qanday texnikadan xatto yangisidan xam
ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, maksimal ravishda foydalanish
mumkin emas. Shuning uchun texnologik jarayonlarni mexanizatsiya va
avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta e’tibor
berish kerak.
Mahsulot tannarxini pasaytirishda hisobotning roli kattadir. Xisob olib borish
yoqilg’i
va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga
yordam beradi, harajatlarni kamaytirish va korxona jamgarmasini oshirish imkonini
beradi. Jamoaning kuchini yetishtiriladigan mahsulotning tannarxini pasaytirishga
qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan harajatlarni to’g’ri rejalashtirish va
hisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha harajatlarning sababini
ochib tashlash uchun bu harajatlarni doimi tahlil qilib turish kerak. Ishlab chiqarish
harajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini tahlil
qilish ishlab chiqarish
rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarni takomillashtirilishi uchun
muxim ahamiyatga ega. Lekin tahlil faqatgina tannarxning pasaytirish rejasini
bajarilishiga qo’yilgan baho bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish harajatlarini
yanada kamaytirish uchun taxliliy va texnikaviy harakatlarni xam ko’rishi kerak.
Mahsulot ishlab chiqarishni tahlil qilishda ishchilarning faol ishtirok etishlari
uni pasaytirishning muxim yo’lidir.
Xarajatlar korxonaga bog’liq bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi. Masalan;
resurs narxi, har xil xizmat xaqining tebranishi korxona xohishidan qat’iy nazar
harajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami kengaysa, resurslar sarfi
qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni
tejovchi texnologiya joriy
etilganda harajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha harajatlar mehnat unumdorligiga
nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Mehnatni unumining ortishi ham moddiy
ham mehnat sarfini qisqartiradi, bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit va
mehnat unumdorligi harajatlari pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi.
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning
asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero mahsulot
baxosi tarkibining asosiy
44
elementlari bu harajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik qisqarib borsa,
shunga mos foyda oshib boradi.
Mahsulot tannarxi deb anashu mahsulotni ishab chiqarish uchun qilingan
xarajatlarni puldagi ifodasiga aytiladi.
Tannarx obyektlariga olib borish usuliga qarab, u bevosita(to’g’ri) va
bilvosita(egri) xarajatlarga bo’linadi.
