51
III. BOB. KOMPANIYALARNI RAQAMLASHTIRISH VA ULARNING
TRANSFORMATSIYASI
3.1 Raqamlashtirish tushunchalari va ularga yondashuvlar.
3.2 Biznes modellar va raqamlashtirish.
3.3 Raqamli transformatsiya amalga oshirish bosqichlari.
3.1. Raqamlashtirish tushunchalari va ularga yondashuvlar.
Ushbu bo'limda “raqamli” tushunchasi va raqamli transformatsiyaning
qisqacha kelib chiqishini ko’rib chiqamiz. Bundan tashqari, biz elektronlashtirish va
raqamlashtirish o'rtasidagi farqni o'rganamiz. Va nihoyat, biznes jarayonlarini qayta
qurish va raqamli transformatsiyalar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni ko'rib
chiqamiz hamda raqamli transformatsiyaning kelajagiga nazar tashlaymiz.
“Raqamli”
tushunchasi
nima?
Biznes
modellarining
raqamli
transformatsiyasini o'rganishdan oldin, raqamli transformatsiyadagi "raqamli"
termini nimani anglatishini aniq tushunish kerak. "Raqamli" ning bir nechta ta'riflari
mavjud, ammo biz mashhur McKinsey kompaniyasi tomonidan keltirilgan ta'rif
bilan cheklanamiz, ushbu ta’rifga ko’ra raqamli atamasi tor ma’noda istalgan biror
bir jarayonni, keng ma’noda kompaniyalar o'z bizneslarini qanday yuritishlarini
anglatadi. McKinsey-ning "raqamli" ta'rifi uchta asosiy qismga bo'linishi mumkin:
• biznes olamining yangi jabhalarida qiymat yaratish
• mijozlar bilan munosabatlarda bevosita ta'sir ko'rsatadigan jarayonlarni
optimallashtirish
• biznes yuritishning butun bir tizimi ishlashini ta’minlovchi salohiyat yaratish
Yana bir mashhur Capgemini kompaniyasi raqamli transformatsiyaga
"korxonalar faoliyati samaradorligini yoki imkoniyatlarini tubdan yaxshilash uchun
texnologiyadan foydalanish" deb ta’rif berganlar. Ushbu ta'rif terminning keng
52
ma'nosini ochib bersada, raqamli transformatsiyaga erishish uchun muhim tarkibiy
qismlarni o'z ichiga olmagan. Raqamli transformatsiyaning har qanday ta'rifida
raqamli transformatsiyaga olib keladigan zarur elementlarni keltirish muhim, chunki
bu tarkibiy qismlarsiz haqiqiy raqamli transformatsiyani amalga oshirib bo’lmaydi.
Texnologiyalarni biznes jarayonlariga tadbiq etish - bu biznesni
raqamlashtirishning kichik bir qismidir. Texnologiyalar mijozlar, biznesning o'zi va
boshqa muhim manfaatdor tomonlar uchun qo'shimcha qiymat yaratishi kerak.
"Raqamli transformatsiyalar muvaffaqiyatli bo’lishi uchun yetakchi kompaniyalar
ikkita qo'shimcha jarayonlarga e'tibor qaratishlari talab etiladi: xaridorlar bir-birlari
bilan o'zaro munosabatlarga kirishishlarini ta’minlovchi qiymat taklifi berishlari va
ushbu biznes jarayonlarini raqamli texnologiyalar yordamida o'zgartirish".
Raqamli transformatsiyaning tarixi. Raqamli transformatsiya so’ngi yillarda
eng ko’p muhokamada bo'lmoqda, ammo raqamli mahsulotlar, xizmatlar va
vositalar haqida g'oyalar 1990 va 2000 yillarda allaqachon keng tarqalgan edi.
Masalan, chakana savdo sanoatida ommaviy axborot vositalarining reklama
kampaniyalari 1990 va 2000-yillarda yuqori savdo ko'rsatkichlariga erishish uchun
muhim raqamli kanallar deb hisoblanardi, garchi xaridlar hali ham oflayn
do'konlarida, ko'pincha naqd pul bilan amalga oshirilgan bo'lsa ham. 2000 yildan
2015 yilgacha aqlli qurilmalar va ijtimoiy media platformalarining o'sishi
mijozlarning korxonalar bilan aloqa qilish usullarini hamda mijozlarning javob olish
muddati va multi-kanallarning paydo bo’lishi bilan izohlanadi. Korxonalar endi o'z
mijozlari bilan individual ravishda va ko'pincha real vaqt rejimida raqamli aloqa
qilish imkoniyatiga ega ekanliklarini tushuna boshladilar. PayPal kabi tobora o'sib
borayotgan raqamli to'lov tizimlari onlayn tijorat va veb-savdo imkoniyatlarini
yanada kengaytirishga hissa qo'shdi. Hozirgi kunda mobil qurilmalarga katta e’tibor
qaratilmoqda, chunki mobil texnologiyalar orqali katta hajmdagi shaxsiylashtirilgan
mijozlar ma'lumotlari asosida qiymat yaratish imkoniyati mavjud. Korxonalar ushbu
shaxsiylashtirilgan ma'lumotlardan foydalanib, o'z mahsulotlarini, aloqa vositalari
va o'zaro aloqalarini mijozlarning ehtiyojlariga mos ravishda yaxshiroq moslashtira
olmoqdalar.
53
Elektron nusxalashga qarshi raqamlashtirish. Amaliyotda "electron
nusxalash" va "raqamlashtirish" atamalari ikkalasi ham qo'llaniladi, ammo ularni
qo’llashda xatolikka yo’l qo’ymaslik kerak. Biznes modellarining raqamli
o'zgarishiga o'tishdan oldin ushbu atamalar orasidagi farqni tushunish katta
ahamiyatga ega.
Elektron nusxalash nima? "Elektron nusxalash" ning bir nechta turli xil
ta'riflari mavjud, ular kontekstga qarab farqlanadi. Elektron nusxalash atamasi bilan
eng keng tarqalgan ta’riflardan biri analogdan raqamliga o'tishdir. Turli sohalardagi
tadqiqotchilar elektron nusxalashni analog yoki fizik artefaktning ba'zi turlarini
raqamli artefaktga aylantirish sifatida izohlaydilar. Bunga bir (oson) misol suratga
olish va uni raqamli fotosuratga aylantirish bo'lishi mumkin.
Boshqa ta’rifda elektron nusxalash moddiy (ya'ni sensorlar) va nomoddiy (ya'ni
biznes jarayonlar) o'rtasidagi vositachilikning innovatsion jarayoni deb izohlanadi.
Bundan tashqari, ayrim soha mutaxassislari elektron nusxalashga qo'shimcha
ta'riflarni ham taklif qilishdi. Masalan, Cisco elektron nusxalashni "Biznes natijalar
uchun odamlar, jarayonlar, ma'lumotlar va narsalarning o’zaro bog’lanishi orqali
aqliy va amaliy bilimlar yaratish" deb ta'riflagan. Ushbu ta'rif ma'lumotlar va
jarayonlarning ahamiyatliligini ko'rsatib beradi, shuningdek, yangi olingan
bilimlarga ham urg’u beradi. Boshqa bir soha mutaxassisi Gamter elektron
nusxalashni quyidagicha ta'riflaydi: "Maqsad - bu amalga oshirilayotgan yoki taklif
qilinayotgan narsalarni takomillashtirish emas, balki yangi qiymat yaratish va
mijozlarga yetkazishdir".
Ushbu ta’riflarni umumlashtirib, elektron nusxalashni yangi shakllangan
bilimlarni egallash va manfaatdor tomonlar uchun yangi qiymat yaratish maqsadida
ushbu artefaktlarni biznes jarayonlariga tatbiq etish maqsadida analog yoki jismoniy
artefaktlarni raqamli ravishda foydalanish deb ta’riflaymiz.
Raqamlashtirish nima? "Raqamlilashtirish" atamasi birinchi marta 1971
yilda Shimoliy Amerikada nashr etilgan maqolada qo’llanilgan. Robert Machal
kompyuter yordamida olib boriladigan tadqiqotlarning imkoniyat va cheklovlaridan
kelib chiqqan holda "jamiyatni raqamlashtirish" haqida fikr bildirgan. Raqamli
54
biznes bo'yicha konsalting kompaniyasi - I-SCOOP raqamlashtirishning ta'rifini
quyidagicha keltiradi. “Raqamlilashtirish atamasi daromad olish, biznesni
takomillashtirish, biznes jarayonlarini almashtirish / o'zgartirish (faqatgina electron
nusxalash emas) va raqamli biznes uchun muhit yaratish maqsadida raqamli
texnologiyalar va ma'lumotlardan (elektronlashtirilgan va tabiiy raqamli bo’lgan)
foydalanishni anglatadi va shu bilan birga raqamli axborot raqamlashtirishning
asosida turadi”.
Ta’riflarni umumlashtirgan holda raqamlashtirishni operatsiyalarga, qo'shilgan
qiymat va elektron nusxalash orqali olingan yangi bilimlar asosidagi biznes
modellarga konstruktiv o’zgartirishlar kiritish deb izohlaymiz. Keyingi bo’limlarda
biz biznes modellarini raqamlashtirishga va oxir-oqibat ushbu modellarning raqamli
o'zgarishiga e'tibor qaratamiz.
Biznes jarayonlarini qayta qurishga qarshi raqamli transformatsiya
Ba'zi tadqiqotchilar va amaliyotchilar Biznes jarayonlarini qayta qurish
(Business Process Reengineering, BPR) va raqamli transformatsiya o'rtasida ba'zi
o'xshashliklarni keltirib o’tishgan. BRP xarajatlarni kamaytirish hamda mahsulot va
xizmatlarni yaxshilash uchun biznes bilan bog'liq jarayonlarni qayta ko'rib chiqish,
ularni qayta tuzishdir.
BPR va raqamli transformatsiya o'rtasida ba'zi o'xshashliklar mavjud bo'lsa-da,
ikkala yondashuv o'rtasida farqlar ham mavjud. BPRning asosiy yo'nalishi
qoidalarga asoslangan jarayonlarni avtomatlashtirishga qaratilgan. Qoidalarga
asoslangan jarayonlar texnologiya tomonidan avtomatlashtirilgan aniq tayinlangan
jarayonlar deb ta'riflanadi. BPRdagi kabi qoidalarga asoslangan jarayonlarga e'tibor
berish o'rniga, raqamli transformatsiyaning asosiy maqsadi yangi ma'lumotlarni
olish va ushbu ma'lumotlardan eski, qoidalarga asoslangan jarayonlarni qayta
tafakkur qilish uchun foydalanishdir.
Ma'lumotlarga asoslangan yondashuv yangi bilimlarga ega bo'lish va o'z
navbatida biznesning innovatsion modellari va operatsiyalarini qayta tasavvur qilish
imkoniyatini beradi. Misol uchun Airbnb o'z e'tiborini jarayonlardan ma'lumotlarga
qaratdi. Airbnb o'zining jismoniy aktivlariga ega emas (masalan,
55
mehmonxonalarga). Ma'lumotlarga asoslangan dunyoda mehmonxonalar sanoati
misolida eski, qoidalarga asoslangan jarayonlarni butunlay qayta tafakkur qilish
mumkinligiga misol. Bunda, kerakli manzillarda mehmonxonalarga alternativ
tarzda xonadon egalari o’z xonadonlarini mijozlar uchun taklif etib, yangi qiymat
yaratadilar.
Raqamli transformatsiyaning katta farqi shuki, xodimlar yangi nou-xaularni
qanday talqin qilishi va ulardan qaror qabul qilish jarayonini yaxshilash uchun
foydalana olishidir. Barcha yangi ma'lumotlar manbalari ushbu ma'lumotlar asosida
yangi shakllangan bilim manbalarini yaratadi. Avtomatlashtirishning maqsadi
bo'lgan jarayonlarni yanada samarali yoki tezroq qilish o'rniga, raqamli
transformatsiya biznes egalaridan eski jarayonlarni qayta ko'rib chiqishni va yangi
jarayonlar va qarorlarni qayta tafakkur qilishni talab qiladi.
Raqamli transformatsiyani kelajakda nima kutmoqda? Mutaxassislar
raqamli transformatsiya har qanday umumiy biznes strategiyasining ajralmas va
uzluksiz qismi bo'lishi kerakligini ta’kidlashadi. Ko'pgina kompaniyalar raqamli
transformatsiya strategiyasini amalga oshirish maqsadida yangi raqamli bo'limlarni
yaratmoqdalar va bir nechta turli bo'limlarda raqamli texnologiyalar mutaxassislarni
yollamoqdalar. Bilimlar bozorining global provayderi bo'lgan International Data
Corporation (IDC) 2018 yilga kelib Internet buyumlari (IB) qurilmalari soni ikki
baravarga ko'payishini taxmin qildi. Shu sababli, mobil ilovalarni ishlab chiqish
yaqin orada pasayib ketishini kutmaslik kerak bo’ladi. Eng muhimi, IDC raqamli
transformatsiya (RT) makroiqtisodiy miqyosga va ta'sirga erishishini bashorat
qilmoqda. "Keyingi uch-to'rt yil ichida RT sa'y-harakatlari aksariyat korxonalar
uchun endi "loyihalar", "tashabbuslar" yoki "maxsus biznes bo'linmalar" bo'lib
qolmaydi. Har bir korxona, uning yoshi va sohasidan qat'i nazar, uning rahbarlari va
xodimlari fikrlash tarzi tabiiy ravishda raqamli texnologiyalarga asoslanadi.
Gartner kompaniyasi shuningdek, raqamli transformatsiyaning hozirgi va
yaqin kelajakdagi ta'sirini e’tirof etgan. Masalan, Gartnerning ta'kidlashicha, 2021
yilga kelib, har kunlik shaxsiy aloqa va faoliyatning 20 foiziga raqamli gigantlardan
56
kamida bittasi kiradi. Yettita raqamli gigantlar bular: Google, Apple, Amazon,
Baidu, Facebook, Alibaba va Tencent edi.
3.2. Biznes modellar va raqamlashtirish.
Ushbu bo’limda biznes modellarining raqamli transformatsiyasi va uni tashkil
etuvchi qismlarning ta'riflari keltiriladi. Unda raqamli transformatsiya sohasidagi
mavjud yondashuvlar, shuningdek, biznes model tushunchasi va ularni
transformatsiyadagi roli kabi mavzular yoritiladi. Va nihoyat, biznes modellarining
raqamli transformatsiyasi va rivojlanish bosqichlari ochib beriladi.
Raqamli transformatsiyaga ta’riflar. Hozirda raqamli transformatsiya
atamasi uchun yagona qabul qilingan ta'rif mavjud emas. Bundan tashqari, electron
nusxalash, raqamlashtirish va raqamli davr atamalari ko'pincha bir-birining o'rnida
ishlatiladi. Raqamli transformatsiyaga tegishli tanlangan ta'riflar 3.1-jadvalda
keltirilgan.
Ko’pincha raqamli transformatsiya kontseptsiyasi aniq belgilanmaydi, ammo
raqamlashtirishning muhimligi ta'kidlanadi. Raqamlilashtirish biznes va
jamiyatning barcha sohalarini bog’lovchi tarmoq deb hisoblanadi. Bundan tashqari,
raqamlashtirish - bu katta ma'lumotlar (big data) va analitikaga oid ma'lumotlarni
to'plash, tahlil qilish va qo’llash qobiliyatidir.
Raqamli biznes transformatsiyasi atamasi biznesni qayta tafakkur qilish,
jarayonlarni raqamlashtirish va qiymat zanjirlari bo'yicha munosabatlarni
kengaytirishni o'z ichiga oladi. Ular kompaniyani boshqarishdagi masalalar va
qiymat zanjirining barcha bo’g’inlarida axborot texnologiyalarining to'liq
imkoniyatlaridan
foydalanish
muammolarini
e’tirof
etiladi.
Raqamli
transformatsiyaning bir necha o'lchovlari dolzarb hisoblanadi.
Mutaxassislar raqamli transformatsiyada texnologiyaning rolini samaradorlikni
oshirishda va kompaniya qamrovini kengaytirishda muhim deb hisoblaydilar.
3.1-jadval
57
"Raqamli transformatsiya" atamasining tanlangan ta'riflari
8
Mualliflar
Ta'rif
BMWi
Raqamlashtirish biznes va jamiyatning barcha sohalarini bog’lovchi tarmoq
sifatida qaralishi bilan birga, tegishli ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va
ulardan foydalanish qobiliyatini ham anglatadi. O'zgarishlar afzallik va
imkoniyatlarni keltirib chiqaradi, ammo ular butunlay yangi muammolarni ham
keltirib chiqarishi mumkin.
Bowersox va
boshq.
Raqamli biznes transformatsiyasi - bu operatsiyalarni raqamlashtirish va
ta'minot zanjiri bilan aloqalarni qayta shakllantirish orqali biznesni yangidan
tashkil etish jarayoni. Raqamli biznes transformatsiyasining asosiy vazifasi - bu
butun ta'minot zanjiri bo'ylab axborot texnologiyalarining to'liq salohiyatidan
foydalangan holda kompaniyani yangi bosqichga olib chiqishdir.
Westerman
va boshq.
“Raqamli transformatsiya (DT) - korxonalarning faoliyati yoki ish faoliyatini
tubdan yaxshilash uchun texnologiyadan foydalanish - butun dunyo bo'ylab
kompaniyalar uchun dolzarb mavzuga aylanmoqda. Barcha sohalardagi
rahbarlar analitik, mobillik, ijtimoiy tarmoqlar va aqlli o'rnatilgan qurilmalar
kabi raqamli yutuqlardan foydalanadilar va mijozlar bilan munosabatlarni, ichki
jarayonlarni va qiymat takliflarini o'zgartirish uchun ERP kabi an'anaviy
texnologiyalardan foydalanishni takomillashtirmoqdalar»
Mazzone
"Raqamli transformatsiya - bu strategik va taktik jihatdan kompaniya, biznes
modeli, g'oyalarni qo’llash jarayoni yoki metodologiyasining oldindan
belgilangan va doimiy ravishda amalga oshirilayotgan evolyutsiyasidir"
PwC
Raqamli transformatsiya butun ishbilarmonlik dunyosida Internetga asoslangan
yangi texnologiyalarni yaratish orqali butun jamiyat uchun tub ta'sir
ko'rsatadigan o'zgarishlarni tavsiflaydi
8
58
Bouee va
Schaible
Biz raqamli transformatsiyani iqtisodiyotda barcha sohalarining izchil tarmog’i
sifatida tushunamiz va ishtirokchilarni raqamli iqtisodiyotning yangi
haqiqatlariga moslashtirishini bilamiz. Tarmoq tizimidagi qarorlar ma'lumotlar
almashinuvi, ularning tahlili, variantlarni hisoblash va baholash, shuningdek
jarayonlarni boshlash hamda oqibatlarni o’rganishni o’z ichiga oladi.
Texnologiyalar quyidagi ko’rsatkichlarni hal qilishga xizmat qiladi: operatsion
jarayonlar, mijozlar tajribasi va biznes modellari (Westerman va boshq. 2011).
Mazzone raqamli transformatsiyani strategik va taktik jihatdan
kompaniyaning, biznes modelining, g'oyasining, jarayonini yoki usulning ongli va
doimiy ravishda rivojlanib borishi deb ta'riflaydi. Ushbu ta'rif shuni ko'rsatadiki,
raqamli transformatsiya turli o'lchamlarga ham tegishli bo'lishi mumkin.
PwC raqamli transformatsiyani butun jamiyatga ta'sir ko'rsatadigan, Internetga
asoslangan yangi texnologiyalardan foydalanish orqali korporativ dunyoning
o'zgarishi deb ta'riflaydi. Ushbu ta'rifda yangi texnologiyalardan foydalanish
birinchi o'rinda turishi ta’kidlanadi.
Bouee va Schaible ushbu tendentsiyani barcha iqtisodiy sohalarning tarmog’i
va ishtirokchilarning raqamli iqtisodiyotning yangi haqqiqatlariga moslashuvi deb
tushunadilar. Buning uchun ma'lumotlar almashinuvi va ularni tahlil qilish,
variantlarni hisoblash va baholash, shuningdek, harakatlarni boshlash hamda
oqibatlarni keltirib chiqarishni o'z ichiga olgan tarmoq tizimlari to'g'risida qarorlar
qabul qilinadi.
Biznes modelalrni raqamlashtirish bu kompaniyadig biznes jarayonlarni
raqamli transformatsiyasi orqali amalga oshadi. Raqamlashtirishni maqsad qilgan
kompaniyalar raqamli biznesga o'tishda quyidagi yo’nalish va omillarga e’tibor
qaratgan xolda raqamlashtirishni amalaga oshirilishi kerak:
• Qo’shimcha reallikga ega mahsulotlar va xizmatlarni yaratish;
• Moddiy aktivlarga egalik huquqidan raqamli aktivlarni boshqarishga o'tish;
• Yangi innovatsion yechimlar va raqamli texnologiyalarning paydo bo'lishi;
• Kompaniya chegaralarini o'zgartirish va yangi ekotizimni shakllantirish;
59
• Biznesning global ahamiyati ortishi va yangi qiymat zanjirlarini paydo
bo’lishi.
Buning natijasida kopmaniyalar moddiy va virtual muhit o'rtasidagi
chegaralarni olib tashlashlari, yangi bozor imkoniyatlari va savdo kanallarining
paydo bo’lishiga erishishlari mumkin bo’ladi.
Biznes modellarning o’zgarishlarini ko’plab tarmoqlarda kuzatish mumkin.
Quyidagi misollarda kompaniyalar yangi muhit va talablarga qanday
moslashganliklari yoki yangi talablarni qanday yaratganliklarini ko’rish mumkin:
• Xiaomi (Xitoy maishiy texnika ishlab chiqaruvchi kompaniyasi) ilmiy-
tadqiqot ishlariga katta mablag 'sarflash o'rniga, kerakli telefon yaxshilanishlarini
aniqlash uchun kraudsoursing manbaidan foydalanadi.
• Telstra (Avstraliyaning eng yirik telekommunikatsiya va media kompaniyasi)
mijozlarga xizmat ko'rsatishni kraudsoursga o'tkazib, xarajatlarni kamaytiradi va
mijozlar ehtiyojini qondiradi. Mijozlar bir-birlari bilan mustaqil va bepul aloqada
bo'lib, oddiy muammolarni hal qilishadi
• Buyuk Britaniyada moda poyabzallarini Magento (onlayn-do'konlarni
boshqarish tizimi) yordamida Dropshipping asosida biznes modellar ishlamoqda.
Yuqoridagi misollar kabi biznes modelining raqamlashtirish uchun nima qilish
kerak? Raqamlashitirish jarayonlarini quyidagilarni qamrab olishi kerak:
• biznesni tubdan tafakkur qilish (mijozlarning yangi afzalliklari, yangi foyda
manbalari)
• Faoliyat turlari (yangi mahsulotlar yoki xizmatlar)
• Mijozlarni tanlash (mijozlarning yangi segmentlari)
• differentsiatsiya manbai (yangi qiymatlar yaratish)
• ishlab chiqarish tizimi (yangi ishlab chiqarish tizimi, xizmatlarni taklif
qilishning yangi usullari)
• Tashkiliy tuzilma (yangi tashkiliy tuzilma)
• bozorga kirish mexanizmi (mahsulot yoki xizmatni tarqatishning yangi
usullari)
60
Bunda raqamalashitirish mutlaqo yangi mahsulot yoki xizmatning taklifi
bo'lishi shart emas, asosiysi bu qiymatni taklif qilishning yangi usuli bo’lishi kerak
Tadqiqotlarga ko’ra, kompaniyalarda raqamlashitish jarayonlariga eng yuqori
menejment ma’sul bo’lishi uning samarali amalga oshishiga xizmat qiladi.
Kompaniyalarda, raqamlashtirish strategiyasiga kim ma’sul bo’lishi kerak? Bunda
kompaniyaning qaysi Tarmoqga tegishligi, kompaniya hajmi, tashkiliy tuzilmasi va
individual biznes xususiyatlariga bog'liqligni hisobga olish kerak. Ko’p xollarda
kompaniyalarda ma’sullar quyidagi tur rahbarlar hisoblanadi:
• Axborot texnologiyalari, raqamlashtirish bo'limlari boshliqlari yoki bosh
axborot direktori (CIO)
• Boshqaruvning turli darajasidagi menejerlar
• Raqamli texnologiyalar direktor, raqamli bosh direktor (CDO)
McKinsey kompaniyasiga ko’ra, eng katta muvaffaqiyatga Raqamli
texnologiyalarni yuqori darajagi ijrochi rahbar boshqarganda, ayniqsa raqamli
texnologiyalar eng katta ta'sir ko'rsatadigan sohalarda ishlaydigan rahbar
boshqarganda yuqori natijadorlikka erishiladi, deb ta'kidlaydi.
3.3. Raqamli transformatsiya amalga oshirish bosqichlari.
Raqamli transformatsiya barcha qo'shilgan qiymat zanjiri bo’g’inlari va yangi
texnologiyalarni qo'llash bo'yicha biznes hamda mijozlar kabi ishtirokchilar
tarmog'ini o'z ichiga oladi. Raqamli transformatsiya ma'lumotlarni ko’chirib olish
va almashish, ularni tahlil qilish va amaldagi ma'lumotlarga aylantirishni o'z ichiga
oluvchi ko'nikmalarni talab qiladi. Ushbu ma'lumotlar qarorlarni qabul qilish va
faoliyatni boshlash uchun imkoniyatlarini hisoblash hamda baholash uchun
ishlatilishi kerak, bu kompaniyaning faoliyati va imkoniyatlarini oshiradi. Raqamli
transformatsiya kompaniyalar, biznes modellari, jarayonlar, munosabatlar,
mahsulotlar va boshqalarni o'z ichiga oladi.
61
Quyida raqamli transformatsiya piramidasini keltirilgan bo’lib unda 3 ta
darajada strategik, funksional va operatsion darajalarda transformatsiyani amalga
oshirish jarayonlari ko’rsatilgan.
3.1. Raqamli transformatsiya piramidasi
9
Muvaffaqiyatli raqamli transformatsiya dasturi tizimli yondashuv talab etadi.
Bu transformatsiya tashabbusni amalga oshirish faqatgina strategiya, operatsiyalar
yoki texnologiya orqali bo’lmaydi, balki kamida ikkita elementni kompleks tabiq
etish korporativ transformatsiyani ta'minlaydi.
Ushbu tendentsiyani to'liq tushuish uchun avval "biznes modeli" atamasini
aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Biznes-model kompaniyaning mijozlar va hamkorlarga qanday foyda berishini
mantiqiy tavsiflovchi asosiy tushunchadir. Biznes model kompaniya tomonidan
taqdim etiladigan qiymatlar yana kompaniyaga daromad shaklida qanday qaytib
kelishi haqidagi savolga javob beradi. Yaratilgan qiymat raqobatchilardan ajralib
9
https://www.thedigitaltransformationpeople.com/channels/the-case-for-digital-transformation/digital-
transformation-pyramid-business-driven-approach-corporate-initiatives/
Biznes
model
Ichki muhit
Tashqi muhit
Strategiya
Funktsional
sohalar
Texnologiyalar
ERP
Robotlashtirish (RPA)
Sun’iy intellekt (AI)
Blokcheyn
Optik tanib olish
(OCR/ICR)
Internet buyumlari
(IoT)
VR/AR
CRM
APIs
Chat- botlar
Big Data
Bashoratli tahlil
Strategik
maqsadlarni
aniqlash
va raqamli
transformatsiya
natijalarini baholash
Jarayonlar orqali
raqamli
transformatsiya
maqsadlariga erishish
Raqamli
texnologiyalarni joriy
etish orqali
jarayonlarni
optimallashtirish
62
turishga, mijozlar bilan munosabatlarni mustahkamlashga va raqobatdosh ustunlikni
shakllantirishga imkon beradi. Biznes modeli quyidagi o'lchov va elementlarni o'z
ichiga oladi:
-
Mijozlar bo’yicha o'lchovlar mijozlar segmentlarini, mijozlar kanallarini va
mijozlar bilan munosabatlarni o'z ichiga oladi.
-
Manfaat o'lchovi mahsulotlarni, xizmatlarni va qiymatlarni o'z ichiga oladi.
-
Qo'shimcha qiymat o'lchovi resurslar, ko'nikmalar va jarayonlarni o'z ichiga
oladi.
-
Hamkorlik o'lchovi hamkorlarni, hamkorlik kanallarini va hamkorlik
munosabatlarini o'z ichiga oladi.
-
Moliyaviy o'lchov daromadlar va xarajatlarni o'z ichiga oladi
Biznes model elementlarini o'zaro bir-birini to’ldiradigan tarzda birlashtirish
uni yaxshi tahlil qilish imkoniytini beradi. Shuni e’tiborga olish kerakki, biznes
modelni yaxshi tafakkur qilish orqali raqobatchilardan anchagina o’zib ketish
mumkin.
uqorida keltirilgan ta’riflar va Business Model Innovatsiyasi ta'rifiga asoslanib
biz biznes modellarning raqamli transformatsiyasini quyidagicha aniqlaymiz:
Biznes modellarining raqamli transformatsiyasi alohida biznes modellari
elementlarning, to’la biznes modeliga, qo'shilgan qiymat zanjirlariga, shuningdek,
qo'shilgan qiymat tarmog'idagi turli xil ishtirokchilarning munosabatlariga
qaratilgan bo’lishi mumkin.
Raqamli transformatsiyani biznes modelining 2 xil yondashuvi asosida amalga
oshirish mumkin: bosqichma-bosqich va tubdan o'zgartirish. Yangilik darajasi
bo'yicha bu birinchi navbatda mijozga yo’naltirilgan bo’ladi, bu yangilik o’z
navbatida u o'z biznesiga, hamkorlariga, sohaga va raqobatchilariga ta'sir qilishi
mumkin.
Biznes-modellarning raqamli transformatsiyasi doirasida yangi dasturlar yoki
xizmatlarni yaratish uchun yangi texnologiyalar yoki vositalar (masalan, katta
ma'lumotlar, blockchain) ishlatiladi. Ushbu dastur/xizmatlar imkoniyatlarni hisob-
kitob qilish va baholash uchun kerak bo'ladigan ma'lumotlarni yig'ish va almashish,
63
tahlil qilish ko'nikmalarini talab qiladi. Variantlar keyinchalik biznes model hisob-
kitob va baholashga asoslangan yangi jarayonlarni boshlash uchun ishlatiladi.
Biznes modellarining raqamli transformatsiyasi mantiqiy va vaqtinchalik bir-
biri bilan bog'liq bo'lgan, vazifalar va qarorlar ketma-ketligini o'z ichiga olgan
yondashuvga asoslanadi. Bu to'rtta o’lchov turi maqsadga ta'sir qiladi: vaqt, moliya,
makon va sifat.
3.1-jadaval
Biznes modellari ta'riflari va tarkibiy qismlarining raqamli
transformatsiyasi
10
Maqsad o'lchamlari: Qaysi maqsad o'lchovlari transformatsiyani boshlaydi:
■
Vaqt: masalan. tezroq xizmatlarni yetkazib berish, tezroq ishlab chiqarish
■
Moliya: masalan. xarajatlarni tejash, daromadni oshirish
■
Joy: masalan. networking, avtomatlashtirish
■
Sifat: masalan. mahsulot sifati, munosabatlar sifati, jarayon sifati.
Jarayon bo’yicha transformatsiya qanday amalga oshiriladi:
■
Mantiqiy va vaqtinchalik bir-biri bilan bog'liq bo'lgan vazifalar va qarorlar ketma-
ketligi
■
Yangi ilovalar / xizmatlarni yaratish uchun texnologiyalar / vositalar / yaratuvchilar
■
Olingan ma'lumotlar va ma'lumotlar almashinuvi, shu jumladan tahlillar va
transformatsiya uchun hisob-kitoblar.
Transformatsiya darajasi:
transformatsiya qanchalik intensiv
■ Qo'shimcha (yengil)
■ Radikal (fundamental)
Ma'lumot birligi: Transformatsiya kim
uchun yangilik
■ Xaridorlar
■ O'z biznesimiz
Ob'ektlar: Nima transformatsiya bo’ladi
■ Alohida elementlar (masalan, jarayonlar, mijozlar bilan munosabatlar, mahsulotlar)
■ Butun biznes modeli
10
B.W. Wirtz, 2019. Digital business models. Springer International Publishing.
64
■ Qiymat zanjirlari
■ Qiymat yaratish tarmoqlari
Kompaniyalar uchun raqamli transformatsiya strategiyasini amalga oshirish
uchun dastlab uni Amalga oshirish siyosatini yaratish, birinchi o'rindagi ishlar va
asosiy bajaruvchilarni aniqlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Odatda transfortsiya
siyosati quyidagi qismlardan tashkil topadi:
Raqamli transformatsiya yo'nalishlarini tahlil qilish va aniqlash
Raqamli transformatsiya bo'yicha yo'l xaritasi
Raqamli transformatsiya yo'nalishlari
Raqamli transformatsiya vositalari
Amalga oshirish va rahbarlik
Byudjet va moliyalashtirish manbalari
1. Tahlil
• Raqamli transformatsiya strategiyasi yo'naltirilgan manfaatdor tomonlarning
ehtiyojlari va ustuvorliklarini belgilash: iste'molchilar, aktsiyadorlar, xodimlar,
menejerlar, sheriklar
• Sanoat tahlili: 5 ta Porter kuchlar, 6 ta Grant kuchlari
• Asosiy qiymatni aniqlash uchun ichki faoliyat va sotuvlar tahlili
• tashqi raqamli imkoniyatlarni tahlil qilish (texnologiyalar va sheriklar)
• mijozlar tajribasini tarkibiy tuzish (xaridorlar tajribasini xaritalash)
• Raqamli qiymat zanjirini tahlil qilish
• raqamlashtirish uchun vazifalar va vositalarning ta'rifi
2. Raqamli transformatsiya rejasi
• Raqamli maqsadlar va maqsadlarga erishish uchun reja tuzing
65
• Asosiy g'oya / Missiya / Vision
• Kreativ qiymat taklifi
• Raqamli transformatsiya modeli
• Raqamlashtirishning muammolari
3. Raqamli transformatsiya yo'nalishlari
• Operatsion va boshqaruv ish jarayonlarini avtomatlashtirish
• BigData va prognozli tahlil asosida qarorlar qabul qilish
• Mijozlar, etkazib beruvchilar va xodimlar bilan aloqa o'rnatish
• mahsulotlar, biznes modellari va operatsion modellaridagi innovatsiyalar
• Risk va kiberxavfsizlikni boshqarish
• korporativ madaniyatni yaratish
4. Raqamli transformatsiya vositalari. Bunda raqamlashtirishning asosiy
yo'nalishlari bo'yicha kompaniyaning yondashuvini shakllantirish talab etiladi.
Misol: Marketing va sotish
• Marketing kanallarining ta'rifi
• Har bir kanalning maqsadi, vazifalari, asosiy faoliyati va xatarlari
• Veb-saytlarni ishlab chiqish
• Onlayn kontentni yaratish va yangilash
• Onlayn reklama / SEM / SEO
• CRM tizimini tanlash va amalga oshirish
• Ijtimoiy tarmoqlar
• Mobil ilovalar
• ERP tizimi
66
• Raqamli platforma
5. Amalga oshirish va liderlik
• rejangizni birinchi o'ringa qo'yish kerak
• eng muhim va dolzarb vazifalarni aniqlang
• zarur resurslarni jalb qilish
• Jadvallar va byudjetlarni yaratish
• ustuvor loyihalarni ajratib ko'rsatish
• Loyiha guruhlarini shakllantirish
• Natijalarni o'lchab, KPI-ni o'rnating
• Rejalarning bajarilishi to'g'risida hisobotlar tayyorlash
• Tuzatish ishlarini tayyorlash va amalga oshirish
6. Byudjet va moliyalashtirish manbalari
Ichki o'zini o'zi moliyalashtirish: raqamli daromad manbalari
zaxira mablag'lari
kraudfunding
Boshqa loyihalardan jalb etish
Inverstorlar kapitallari
Kredit va boshqa manbalar
Raqamli strategiyani belgilashdan oldin, dastaval kompaniyaning bugungi
holatini to’g’ri tushunishimiz, tegishli tarmoqdagi mavqei, noyob afzalliklari va
imkoniyatlari haqida aniq tushunchaga ega bo'lishimiz kerak. Quyidagi 3.2-rasmda
raqamli trasnformatsiya strategiyasining bosqichlari va haritasi ifodalangan.
67
3.2.-rasm. Raqamli strategiya bosqichlari
11
Bu uchta asosiy printsipga asoslanadi: eng foydali tashabbuslar to'plamiga
e’tiborni qaratish, kichikroq tashabbuslar bilan yutuqlarga erishish va tashabbuslarni
mijozlar tajribasi, mahsulot va xizmatlar, operatsiyalar kabi bir necha yo'llarga
yo'naltirishni o’z ichiga oladi.
Yuqorilardan shunday xulosalar qilish mumkin:
Raqamlashtirish va raqamli transformatsiyalar bo'yicha strategiyalar
kompaniyaning strategik boshqaruv tizimiga kiritilishi kerak;
Raqamli transformatsiya strategiyasini ishlab chiqishda strategik tahlil va
rejalashtirish vositalari qo'llaniladi;
Raqamli transformatsiya modellari bir qator ichki va tashqi omillarga bog'liq
Raqamli transformatsiyani raqamli aktivlarga sarmoya sifatida qarash
mumkin;
Raqamli va raqamli transformatsiyalar loyihalarini baholash pul mablag'lari
oqimini belgilash asosida ham, moliyaviy bo'lmagan ko'rsatkichlar asosida ham
amalga oshirilishi mumkin.
11
https://www.bain.com/insights/accelerating-digitalization-in-chemicals-five-questions-for-ceos/
1-bosqich
3-bosqich
2-bosqich
Raqamli maqsad
kompaniyaizning
raqamli
maqsadlari
to'g'risida aniq
Raqamli harakat
boshlanish nuqtasi
Bugungi
raqamli
rivojlanish
ko’rsatkichlari
Raqamli
maqsadga
erishish nuqtasi
Sohangizning
kelajakdagi
istiqbolini
anglash
Qadamlar
Raqamli evolyutsiyaning aniq, ketma-
ket bosqichlari kompaniya
funktsiyalari bo'yicha bosqichlar
shaklida tashkil etilgan
68
Nazorat savollari
1.
Biznes modellarining raqamli transformatsiyasi deganda nimani
tushunasiz?
2.
Elektron nusxalash va raqamlashtirish atamalarining farqi nimada?
3.
Biznes jarayonlarini qayta qurish deganda nimani tushunasiz?
4.
Raqamli transformatsiyani amalga oshirishning qanday bosqichlari
mavjud?
| 