xavfsizligi maqsadida bunday baxolash zaruriyati
mukkarar ravishda paydo bo’ladi. Agar oldimizga
shunday savolni qo’ysak: “Inson xayotini qutqarish
uchun qanchamablag’ sarflash kerak?” AQShda
xorijiy olimlarning ilmiy-tadqiqotlari bo’yicha
inson
xayoti 650 mingdan 7 mln. dollar atrofida baxolanadi.
Tavakkalni aniqlashni 4 xil uslubiy yondashishga
bo’lish mumkin:
1. Injenerlik - bu statistika, chastotalar xisobi,
xavfsizlikning extimoliy taxlili va xavf daraxtlarini
qurishga asoslanadi.
2.
Modelli - bu aloxida odamga, ijtimoiy va
kasbiyguruxlarga zararli omillarning ta’sir qilish
modelini qurishga asoslanadi.
Bu ikkita usul (metod) xisoblarga asoslanadi,
nayinki xamma vaqt xam ma’lumotlar yetarli
bo’lmaydi.
3.Tekshirishga asoslangan (ekspert)
bunda xar
xil
xodisalarning
extimolini
malakasi
oshgan
mutaxassis (ekspert)larni so’rash bilan aniqlanadi.
4. Ijtimoiy - aholini so’rashga asoslangan.
Yuqorida qayd qilingan usullar tavakkalning xar
xil tomonlarini ochib beradi. Shuning uchun ularni
kompleks xolda qo’llash zarurdir.
Ma’qul
bo’lgan
tavakkal
konsepsiyasi.
An’anaviy texnika xavfsizligi qat’iy ravishda
xavfsizlikni ta’minlash va xech qanday talofatlarga
yo’l
qo’ymaslikka
asoslanadi.
Tajribalarning
ko’rsatishicha
bunday
konsepsiya
texnosfera
qonunlariga mos kelmaydi. Mutloq (absolyut)
xavfsizlikni talab qilish insonlar uchun o’zining
insonparvarligidan sotib olingan fojiaga aylanishi
mumkin, shuning uchun
ishlayotgan sistemalarda
nolinchi darajadagi tavakkalni ta’minlash mumkin
emas.
Xozirgi
dunyo
mutloq
xavfsizlik
konsepsiyasidan yuz o’giradi va ma’qul bo’lgan
(ruxsat qilingan) tavakkalga keladi. Ma’qul bo’lgan
tavakkalning mazmuni xozirgi davr vaqtida jamiyatga
ma’qul bo’lgan xavfsizlikga intilishdir. Ma’qul
bo’lgan tavakkal o’zida texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy
va siyosiy jixatlarni mujassamlashtiradi va xavfsizlik
darajasi bilan ularni amalga oshirish imkoniyatlari
urtasida
ayrim
baxslarni
keltirib
chiqaradi.
Xammadan oldin shuni nazarda tutish kerakki, texnik
sistemalarning xavfsizligini oshirishda iqtisodiy
imkoniyatlar chegaralangandir.
Xavfsizlikni oshirish
uchun juda ko’p mablag’lar sarf qilib, ijtimoiy soxaga
katta zarar keltirish mumkin, masalan, tibbiy
yordamni yomonlashtirish. Xarajatlarning oshishi
bilan texnik tavakkal kamaymoqda,
ammo ijtimoiy
tavakkal oshib ketmoqda. Texnik va ijtimoiy soxalar
o’rtasidagi ma’lum bir nisbatda jamiy tavakkal
minimumga egadir. Shu kunda jamiyat tinchligini
ta’minlash uchun, bu xolatni tavakkalni tanlashda
albatta extiborga olish muximdir.
Ayrim
davlatlarda,
masalan
Gollandiyada,
ma’qul bo’lgan tavakkal qonuniy tartibda belgilangan.
Bir yilda inson ulish yakka
tavakkalining maksimal
mumkin bo’lgan darajasi 10
-6
ga teng xisoblanadi.
Xisobga olinmaydigan darajada eng kichik bo’lgan
ulishning yakka tavakkali bir yilda 10
-8
ga teng. Agar
biogesenoza turlarining 5% zararlanadigan bo’lsa,
ekosistema uchun maksimal ma’qul bo’lgan tavakkal
xisoblanadi. Ma’qul bo’lgan tavakkal konsepsiyasi
xali bizning mamlakatimizda o’rganilmagan. Nayinki
ayrim mutaxassislar buni o’rganishni muammoga
nisbatan noinsonparvarlik tarzda yondashish deb
qarab, uni tanqid ostiga olmoqda. Xaqiqatda 2-3
tartibli ma’qul bo’lgan tavakkallar “qattiq” faktlarga
asoslanadi. Binobarin ma’qul bo’lgan tavakkalni
o’rganish va uni fanga
kiritish insonlarni ximoya
qilishda birdan-bir to’gri yul xisoblanadi.
