XIII BOB. XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING
PUL OQIMLARI TAHLILI
13.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag‘lari
harakatini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot
manbalari
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiya qilish sharoitida iqti-
sodiyot tarmoqlarida ko‘p ukladli iqtisodiyot negizlarini yaratish muhim
masala hisoblanadi. Respublikamiz hukumati iqtisodiyot tarmoqlarini
isloh qilishga, ularning shaklan va mazmunan yangi tuzilmasini
yaratishga asosiy e’tiborni qaratmoqda. Bu borada Respublikamiz
Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrni ilgari surganlar: «Iqtisodiyo-
timizda asosiy va yetakchi tarmoqlarda, xususan, qishloq xo‘jaligida
tuzilmaviy o‘zgarishlarni amalga oshiribgina, biz mahsulotlarimiz
eksporti ko‘payishiga, to‘lov balansida ijobiy qoldiqni ta’minlashga va
shu yo‘l bilan iqtisodiy mustaqilligimizni kafolatlashga erisha olamiz».
1
Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
o‘zining ma’no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq
qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning to-
bora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni
paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashu-
viga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeyini
mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Biroq o‘z o‘rnida ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiyotiga integratsi-
yalashuv va globallashuvning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma’lum
ziddiyatli jihatlari ham mavjud. Jumladan, turli mamlakatlardagi
iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi, dunyo mamlakatlari
o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan tafovutning, ekologik
tahdidlarning kuchayib borishi, turli mamlakatlarda aholi soni
o‘zgarishining keskin farqlanishi kabi holatlar jahon xo‘jaligining yaxlit
1
Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to‘g‘risida. –T.:
«O‘zbekiston». 2005-y. 317-b.
478
tizim sifatida barqaror rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Shuningdek,
mazkur jarayonlarning yana bir xususiyatli jihati – jahonning bir
mamlakatida ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar
ravishda boshqa mamlakatlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazishi hisoblanadi.
Mamlakatimizda ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror iqtisodiyotni
amalga oshirish borasidagi keng ko‘lamli islohotlar bugungi kunda,
ayniqsa, hozirda hukm surayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi
davrida, o‘zining natijalari bilan naqadar samarali va to‘g‘ri ekanligi o‘z
tasdig‘ini topmoqda. Xususan, qisqa muddat ichida iqtisodiyotda chuqur
tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirildi, aholi daromadlarining o‘sishi
ta’minlandi, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlari
kuchaydi, qishloq xo‘jaligi isloh qilindi, kichik biznes va xususiy tadbir-
korlik sohasi barqaror rivojlantirilmoqda, moliya-bank tizimi mustah-
kamlandi va hokazo. Bularning barchasi O‘zbekistonning jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga qarshi turishining asosiy omillari sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
Shunga ko‘ra, biz mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining
joriy va istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahon moliyaviy
inqirozi oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olishimiz,
iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtayi
nazaridan shakllantirishimiz va ularni izchil amalga oshirishimiz taqozo
etiladi.
Globallashuv jarayonlarining kengayishi jahon mamlakatlari
o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning yanada takomillashuviga olib
keladi. Jumladan, globallashuv natijasida transmilliy korporatsiyalar,
ularning turli ko‘rinishdagi xalqaro birlashmalari faoliyatining tarkib
topishi va kengayishi, xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi va mehnat
taqsimotining nisbatan yuqori darajaga o‘tishi, xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar faoliyatining yanada kuchayishi ro‘y beradi.
Umuman olganda, globallashuv jarayonlari jahon xo‘jaligining
yaxlit iqtisodiy tizim sifatida rivojlanishida sifat bosqichi hisoblanib,
yangi imkoniyatlarni ochib beradi.
Biroq globallashuv jarayonini mutlaqlashtirish va unga bir tomon-
lama qarash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki mazkur jarayon o‘zining ijobiy
jihatlari bilan bir qatorda ziddiyatli tomonlariga ham ega. Jahonning bir
mamlakatida ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar
ravishda boshqa mamlakatlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazishi ana
shulardan biri hisoblanib, bugungi kunda ro‘y berayotgan moliyaviy
479
inqiroz ham aynan shu ma’noda globallashuv jarayonlarining oqibati
hisoblanadi.
Shunga ko‘ra, Prezidentimiz o‘z asarlarini bugungi kunning eng
dolzarb muammosi – bu 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy inqiro-
zi, uning ta’siri va salbiy oqibatlari, yuzaga kelayotgan vaziyatdan
chiqish yo‘llarini izlashdan iborat ekanligidan boshlab, jahon moliyaviy
inqirozining mazmun-mohiyati, kelib chiqish sabablariga batafsil
to‘xtalib o‘tdilar.
Shu o‘rinda, jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelishida asosiy
sabab – moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi
mutanosiblikning keskin buzilishi hisoblanishini ta’kidlash lozim. Pul
muomalasi qonunlaridan ma’lumki, iqtisodiyot sog‘lom va barqaror
amal qilishi uchun muomalaga chiqarilayotgan pul massasi bilan tovar
va xizmatlar ishlab chiqarish real hajmi o‘rtasida muayyan nisbatga
amal qilinishi lozim. Biroq milliy iqtisodiyotlarning baynalmilallashuvi
va globallashuv jarayonlari pul muomalasining amal qilishiga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazib, dastlab ayrim mamlakatlar, masalan, AQSHda, keyin-
chalik ko‘plab mamlakatlarda mazkur qonunga rioya qilishning
zaiflashuviga, keyin esa uni umuman e’tiborga olmaslikka qadar olib
keldi. Jumladan, o‘tgan asrning 70-yillariga qadar amal qilib kelgan
jahon valuta tizimlari pullarning oltin yoki tovar mazmunini ta’minlash
orqali iqtisodiy munosabatlarning barqarorligiga zamin yaratdi. Biroq
jahon amaliyotida 1976-yildan boshqariladigan, suzib yuruvchi valuta
tizimiga o‘tgach, pulning oltin mazmuni yo‘qolib, asosan AQSH dollari
yetakchi valutaga aylangach, uning muomalaga chiqarilishini nazorat
qilib bo‘lmay qoldi. Keyingi yillarda globallashuv jarayonining
jadallashuvi ta’sirida xalqaro iqtisodiy aloqalarda qat’iy valutaga
bo‘lgan talabning yanada kuchayishi AQSH tomonidan hech qanday
tovar bilan ta’minlanmagan pullarning muomalaga chiqarilish jarayonini
yanada tezlatib yubordi. Ma’lumotlarga ko‘ra, muomaladagi pul massasi
(naqd, kredit pullar va turli to‘lov vositalari)ning tovar va xizmatlar
ishlab chiqarish real hajmidan deyarli 10 baravar, agar pulning aylanish
tezligini ham hisobga olinsa, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdo-
ridan, ya’ni pulga bo‘lgan talabdan bir necha o‘n baravar ko‘payib
ketganligini anglatadi.
Shu bilan bir qatorda, asosan yetakchi rivojlangan mamlakatlarda
kuzatilgan quyidagi salbiy holatlar ham moliyaviy inqirozning vujudga
kelishiga asosiy sabablardan hisoblanadi:
480
– noratsional pul-kredit siyosatini, hamda qayta moliyalash
stavkasini surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida
qarzga yashashning odatga va kundalik holatga aylanishi;
– moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav mablag‘lari
o‘rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi;
– qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta
xulosalar berilishi;
– moliyaviy audit va professional etika tamoyillarining buzilishi va
soxta audit xulosalari taqdim etilishi;
– moliyaviy rag‘batlantirish uslubi sifat ko‘rsatkichlariga emas,
balki miqdoriy ko‘rsatkichlarga asoslanganligi;
– yuqori riskli va murakkab hosilaviy qimmatbaho qog‘ozlarning
vujudga kelishi va hokazo.
Jahonning ko‘plab mamlakatlarini qamrab olgan moliyaviy inqiroz
ko‘lami kengayotganiga qaramay, O‘zbekiston bank tizimi ishonchliligi
va barqaror rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga
qaramligi yo‘qligi va tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta’siriga
berilmaslik xususiyatlari bilan ajralib turdi.
Moliyaviy inqiroz dunyoni bir muddat vahimaga solib qo‘ygani
rost. Ushbu bo‘hronning o‘tgan galgilaridan farqi – uning ko‘lami global
miqyosda o‘tgan davrlardagidan ko‘ra yanada kengroq sarhadlarni
qamrab oldi. Bu albatta, globallashuv jarayonining «ehsoni». O‘zbekis-
ton ham dunyo hamjamiyatining ajralmas qismi hisoblanar ekan,
jahonda yuz berayotgan moliyaviy inqiroz mamlakatimiz iqtisodiyotiga
ta’sir o‘tkazmay qolmaydi.
Bu borada Prezidentimizning
| 