Korxona moliyaviy salohiyati holatini ifodalovchi ko‘rsat-

571
 
 
 
 
XVI BOB. XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING 
TASHQI IQTISODIY FAOLIYATI TAHLILI 
 
 
16.1. Tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yishning iqtisodiy 
va huquqiy negizlari va uni O‘zbekiston Respublikasida 
rivojlantirish istiqbollari 
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish iqtisodiy 
harakatda asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida olinadi. Negaki, tashqi 
iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanish va jahon bozorining aktiv 
ishtirokchisiga aylanish korxonalar faoliyatining muhim va samarali 
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu jihatdan, tashqi iqtisodiy 
faoliyatni yo‘lga qo‘yish va uning rivojlanish istiqbollarini belgilashga 
davlat dasturini tuzib chiqishda va bu borada iqtisodiy va huquqiy 
negizlarni belgilashga muhim ahamiyat qaratiladi. 
Mamlakatni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishni tashqi iqtisodiy 
faoliyatsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu esa, o‘z navbatida faoliyatning 
turli sohalarida xorij bilan aloqada va hamkorlikda bo‘lishni, mahsulot, 
ish va xizmatlar bo‘yicha jahon bozori arenasiga chiqish va unda muqim 
o‘rin egallashning imkon shartlarini belgilab olishni ham talab etadi. 
Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o‘sdi, eksport 
qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning 
natijasida xomashyo bo‘lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan 
ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 
milliard 120 million dollardan oshdi. 
2012-yilda mamlakatimizning yuqori sur’atlar bilan barqaror 
o‘sishini ta’kidlar ekanmiz, buning boisi va omilini avvalambor 
iqtisodiyotimizga yo‘naltirilgan kapital mablag‘lar, investitsiyalar tobora 
o‘sib borayotganida, bu ko‘rsatkich yalpi ichki mahsulotga nisbatan 22,9 
foizni tashkil etganida, deb hisoblashimiz zarur. 
2012-yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million dollar 
miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi 
ko‘rsatkich 2011 yilga nisbatan 14 foizga o‘sdi. Jami investitsiyalarning 

572
22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan ortig‘ini xorijiy inves-
titsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan ko‘prog‘i to‘g‘ridan to‘g‘ri 
xorijiy investitsiyalardir. 
E’tiborga sazovor tomoni shuki, jami investitsiyalarning qariyb 74 
foizi ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilashga qaratilgan 
dastur va loyihalarni amalga oshirishga yo‘naltirildi. 
Hozirgi kunda respublikamizda xorij bilan iqtisodiy aloqalarning 
rivojini va istiqbolini ijobiy baholash mumkin. Mustaqillik yillarida turli 
mulk shaklidagi 3500 dan ortiq qo‘shma va hamkorlikdagi korxonalar 
tashkil etildi. Bugungi kunda ularning 2000 dan ortig‘i faol ish olib 
bormoqda. 
Ushbu korxonalar asosan respublikaning ichki iste’moliga qaratil-
gan. Lekin iqtisodiy imkoniyatlarning va huquqiy mezonlarning imkon 
shartlaridan to‘la foydalana olayotganimiz yo‘q. Negaki, tashkil etilgan 
va ro‘yxatga olingan mavjud 3500 dan ortiq qo‘shma korxonalarning 40 
foizidan ortig‘i hali to‘la ishga tushirilganicha yo‘q yoki amalda 
umuman faoliyat olib bormayapti. Ularning ayrimlari qayta rasmiy-
lashtirish va faoliyat shaklini o‘zgartirish harakatida bo‘lsa, ayrimlari 
hali o‘z faoliyatlarini yo‘lga qo‘ya olganlari yo‘q. 
Respublikamiz tashqi iqtisodiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish yuzasidan 
to‘la iqtisodiy asosga ega. Lekin bu iqtisodiy asosda maqsadli va 
kelajakni ko‘zlab foydalana olayotganimiz yo‘q. Negaki, respublika-
mizda tashkil etilayotgan asosiy qo‘shma korxonalarni to‘la quvvat 
darajasida ishlata olmayapmiz. 
Avvalo, iqtisodiy imkoniyatlar, deganda qo‘shma va hamkorlikdagi 
faoliyatni yo‘lga qo‘yishning moliyaviy, moddiy va mehnat resurslariga 
to‘la egalik, moliyaviy imkoniyat, respublika har qanday foydali va 
maqsadli loyiha uchun mablag‘lar topa olishi (shu jumladan, korxonalar 
ham) tushuniladi. Ular faoliyatini yo‘lga qo‘yishda avvalo, davlat bosh 
hamkor va kafolat subyekti sifatida maydonga chiqadi. Respublikamizga 
manfaati tegadigan har qanday maqsadli loyiha biz uchun maqbul va 
foydali sanaladi. Shu jihatdan, biz chet ellik hamkorlarga tabiiy 
qazilmalarni, xomashyolarimizni qayta ishlashga, og‘ir sanoatni 
rivojlantirishga birgalikda hamkorlik qilishga izn berdik. 
Ma’lumki, Respublikamiz agrar-industrial mamlakat hisoblanadi. 
Unda bevosita sanoatda qayta ishlanadigan o‘ta muhim va qimmatli 
mahsulotlar yaratiladi. Mustaqil respublikamiz oltin qazib olish bo‘yicha 
dunyoda 5-o‘rinda, paxta xomashyosi bo‘yicha 3-o‘rinda turadi. Paxta 

573
bo‘yicha yillik yalpi hosili 3.0 - 3.4 mln tonnani tashkil etadi. Bundan 
bevosita tola shaklida 1.2-1.5 mln tonna tola ajratiladi. Bugungi kunda 
qayta ishlangan paxta tolasining asosiy qismi chet elga sotilmoqda. 
Respublikani iqtisodiy rivojlantirish istiqbollarida paxtani xomashyo 
sifatida sotish emas, balki uni sekin-asta tayyor mahsulotlar sifatida 
sotishga o‘tish shartlari belgilangan. 
Qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq bo‘lgan qorako‘l teri va pillaning 
sotilishida ham bevosita shu jihatlarni ko‘rish mumkin. Yaratilgan 
asosiy mahsulot natural shaklda chet elga sotilmoqda. Uni qayta ishlash 
va jahon andozalaridagi mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoni bo‘lma-
yapti. Buning albatta obyektiv va subyektiv sabablarini sanab o‘tish 
mumkin. 
Respublikamiz zaminida mavjud bo‘lgan tabiiy resurslar bo‘yicha 
shuni ta’kidlash lozim. Mavjud alyuminiy zaxiralari, qimmatbaho tosh-
lar va metallar zaxiralari, tabiy gaz va ma’danli rudalarning mavjudligi 
ham bizni tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yishimizda moddiy, 
iqtisodiy asos sifatida olinishi mumkin. 
Mehnat resurslari bo‘yicha. Respublikamizda hozirda mehnat qilish 
layoqatiga ega bo‘lgan 8 mln ga yaqin aholi mavjud. Ularning ham 
asosiy qismi qishloq xo‘jaligida band. Mavjud mehnat resurslarining 
deyarli 60 foizga yaqini qishloq xo‘jaligi va unga xizmat ko‘rsatuvchi 
sohalarda band. 
Mehnat resurslarining nisbiy ortiqchaligi nihoyatda yuqori. Bu esa 
ulardan samarali foydalanishga katta ta’sir o‘tkazmoqda. 
Mehnat resurslarining nisbiy ortiqchaligi shuni xarakterlaydiki, 
Respublikamizda xalq xo‘jaligida keragidan ortiqcha bandlik mavjud. 
Bu bandlik esa ularning sifatiga va qayta tiklanishiga faol ta’sir 
etmoqda.
Mavjud mehnat resurslarining ortiqchaligi esa ularga to‘lanadigan 
mehnat haqining yoki ishchi kuchining bozor qiymatini nihoyatda 
tushirib yuborgan. Tashqi iqtisodiy faoliyatda esa mehnat resurslarining 
arzonligi muhim faktor sifatida olinadi. 
Huquqiy negizlar bo‘yicha ham albatta, ibratli ishlar amalga 
oshirildi va amalga oshirilmoqda. Jumladan, Respublika Oliy Majlisi 
tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan qator huquqiy 
aktlar qabul qilingan. Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risidagi qonunning 
qabul qilinishi va uning xalqaro huquqiy normalarga mosligini alohida 
ta’kidlash lozim. Ushbu qonunda korxonalarning tashqi iqtisodiy 

574
faoliyat bilan shug‘ullanish shartlari, holati va tartibi belgilangan. Shu 
bilan birga, har bir korxona albatta mustaqil tashqi iqtisodiy faoliyat 
bilan qonun chegarasida shug‘ullanishi mumkin. 
Respublikamiz hukumati tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatni 
rag‘batlantirish va rivojlantirish maqsadida belgilangan chora-tadbirlar 
maqsadi ham, avvalo respublikamizning tashqi savdo aylanmasini 
yaxshilashga, unda ijobiy saldoga erishishga qaratilgan. 
Respublikamiz Prezidenti tomonidan tashqi faoliyatni rivojlantirish 
chora-tadbirlari bo‘yicha farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qaror-
larining maqsadi ham shunga qaratilgan. Shuningdek, soliq qonunchiligi 
bo‘yicha ham tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlarga imti-
yozli soliq stavkalarini qo‘llash, mahsulotlarning nazoratdagi qatorlari 
bo‘yicha imtiyoz shartlari va ko‘plab imtiyozlarning belgilanishi ham 
tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yishda qo‘l kelmoqda. 
Respublika tashqi iqtisodiy faoliyatini yo‘lga qo‘yishning bosh 
shartlaridan biri sifatida bevosita mamlakatimizdagi osoyishtalikni ham 
olishimiz mumkin. 
Albatta, tashqi iqtisodiy faoliyatda bo‘lish va hamkorlikni yo‘lga 
qo‘yish tavakkalchilik hissi bilan emas, balki oldindan puxta o‘ylangan 
holda amalga oshiriladi. Bu borada albatta, xalqaro biznes tili bo‘lgan 
buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga alohida ahamiyat beriladi. 
Buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarini faqat chuqur tahliliy 
yechimlar asosidagina o‘qish va o‘rganish mumkin. Shu jihatdan tashqi 
iqtisodiy harakatni belgilashda va yo‘lga qo‘yishda tahlil bizning asosiy 
amaliy qurolimiz sifatida qaraladi. 

Download 2,53 Mb.