9-
Mavzu “O’zbekistonning buyuk arboblari” mavzusida o’yinli ta’lim
faoliyatini tashkil etish
206
El anga shafiqu mehribon bo‘lmas emish.
Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa,
Bulbulg‘a tikandek oshyon bo‘lmas emish.
Navoiyning mazkur ruboiysiga Boburning quyidagi to‘rtligi shakl va mazmun jihatidan g‘oyatda mos
keladi:
Yod etmas emish kishini g‘urbatta kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatta kishi.
Ko‘nglum bu g‘aribliqda shod o‘lmadi, oh,
G‘urbatta sevunmas emish, albatta, kishi.
Bobur Navoiydan birinchi navbatda badiiyatni, o‘z fikrini ruboiyda yuksak mahorat bilan ifoda etish
sirlarini o‘rgandi. Alisher Navoiy ruboiylaridan birida g‘ariblik tuyg‘usini mana bu shaklda ifoda etadi:
Munglug‘ boshim ostidog‘i toshimnimu dey?
Tosh ustidagi g‘arib boshimnimu dey?
Hasrat suyidin ko‘zimda yoshimnimu dey,
O‘lmakdin sa’broq maoshimnimu dey?
Bobur Navoiyning mazkur ruboiysiga payravlik qiladi va yozadi:
G‘urbat tuzi yopqon ruxi zardimnimu dey?
Yo hajr chiqorg‘on ohu sardimnimu dey?
Holing ne durur, bilurmisen dardimni,
Holing so‘raymu, yo‘qsa dirdimnimu dey?
Navoiy ruboiyda poetik fikrni savol-murojaat usulida bayon etadi. Natijada to‘rtlikdagi har bir misrani lirik
qahramonning iztirobli hislari to‘ldirib turganga o‘xshaydi. Navoiy ruboiyda his, fikr va manzarani
mahorat bilan bir-biriga uyg‘unlashtirgan. Bobur yaratgan to‘rtlik ham o‘ziga xos ruhi, ma’no tovlanishi
jihatidan orginal asar darajasiga yetgan. Bobur Navoiy ruboiylari ilhomida she’r yozganda biror vaqt ham
mana shu pozitsiyadan chekinmaydi. Ko‘pincha go‘yo ustozi bilan she’riy musobaqaga kirishganday, soz
pardalarini Navoiy chalgan ohanglarga qarab moslaganday bo‘lib ko‘rinadi. Masalan, quyidagi ruboiy
Navoiy qalamiga mansub:
Yuz mehnatu g‘am ko‘ngluma yetkurdi firoq,
Jonig‘a balovu dard o‘qin urdi firoq.
Jismimni fano o‘tig‘a kuydirdi firoq,
Chun kuydi, kulini ko‘kka sovurdi firoq.
Mana bunisini esa Bobur yozgan:
Andin berikim, qasdim uchun turdi firoq,
Yuz dardu alamni menga yetkurdi firoq.
Meni eshikingdin, netayin, surdi firoq,
Qil chora, yo‘q ersa meni o‘lturdi firoq.
Bu roboiylarning har ikkalasi ham firoq azoblari haqida aytilgan ajoyib firoqnomalardir. Ularning har biri
o‘zicha go‘zal va orginal asarlardir. Navoiy kuylagan “firoq” mazmuni ko‘proq an’anaviy xarakterga ega
bo‘lsa, Bobur unga o‘zining Vatandan judolikda tug‘ilgan qayg‘u-alam hislarini singdirgan.
Navoiyning Bobur ruboiylariga ta’siri shunchalik zo‘rki, ular ma’nolari bilangina emas, shakl belgilari,
tasvir vositalari bilan ham bir-birlariga o‘xshab ketadi. Alisher Navoiy ruboiylaridan birida shunday deydi:
Andin berikim, qoshimda yorim yo‘qtur,
Hijronida juz nolai zorim yo‘qtur.
Dasht uzra quyun kebi qarorim yo‘qtur,
Sargashtaligimda ixtiyorim yo‘qtur.
208
Bobur esa shunday yozadi:
Ko‘pdin berikim, yoru diyorim yo‘qtur,
Bir lahzayu bir nafas qarorim yo‘qtur.
Keldim bu sori o‘z ixtiyorim birla,
Lekin borurimda ixtiyorim yo‘qtur.
Bobur Navoiy yo‘lidan borib, yolg‘iz yordan judolik alamlarini kuylash bilan kifoyalanmaydi, balki bu
hisga diyor firoqini ham uyg‘unlashtirib, Vatan sog‘inchini tarannum etadi.
Ko‘rinib turibdiki, har ikki buyuk ijodkor janr jihatidan eng kichik asarlarida ham Vatan tuyg‘usini baland
pardalarda kuylagan. Navoiy va Bobur asarlarining mavzu jihatidan rang-barangligi, maftunkorligi ularni
o‘qigan insonning qalbini zavqu shavqqa to‘ldiradi. Ulardan har qanday kitobxon o‘ziga ma’naviy ozuqa
oladi, ruhiyati go‘zallik bilan boyiydi.
O‘zbek xalqi har yili fevral oyini o‘ziga xos ko‘tarinkilik, katta tayyorgarliklar bilan qarshi oladi. Negaki,
bu oyda o‘zbekning g‘ururi va iftixori bo‘lgan, buyuk mutafakkir shoir, olim va davlat arboblari, ulug‘
allomalar — Nizomiddin Mir Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning tavallud ayyomlari
mamlakat bo‘ylab keng nishonlanadi.
Bu yil “Navoiyxonlik” va “Boburxonlik” oyligi respublikamizda, ta’lim sistemasida, barcha tashkilot va
muassasalarda katta ko‘tarinkilik bilan o‘tkazilishi rejalashtirilgan. Shuni hisobga olib, mazkur tantanalarga
puxta tayyorgarlik ko‘rish talab etiladi. Maqsad: Navoiy va Bobur merosini o‘rgatish orqali insonni,
o‘quvchini o‘zini tanishga, nima uchun yashayotganligi, nimalarga mas’ulligi, o‘zining tarbiyalanishi
uchun o‘zi harakat qilishi kerakligini anglatishdir.
“Navoiyxonlik” va “Boburxonlik” oyligini o‘tkazish bo‘yicha tadbirlar rejasini tuzishda faqat shoirlarning
tavallud kunlari emas, balki “Navoiyxonlik” va “Boburxonlik” oyligi davomida amalga oshiriladigan
tadbirlar nazarda tutilishi lozim.
Buyuk mutafakkirlarimiz tavalludi munosabati bilan viloyat xalq ta’limi boshqarmalari, tuman xalq ta’limi
muassasalari faoliy atini metodik ta’minlash va tashkil etish bo‘limlari, hokimliklar hamkorligida Navoiy
va Bobur hayoti, ijodi va faoliyatini o‘rganish bo‘yicha keng ko‘lamdagi ishlar reja asosida muntazam
yo‘lga qo‘yilishi kerak. Bu ishga umumta’lim maktablari o‘quvchi va o‘qituvchilari, ota-onalar, mahalla va
keng jamoatchilik jalb etilishi, Navoiy va Boburning nurli siymolari, hikmatli so‘zlari, ularning ijodi va
faoliyati bilan bog‘liq ko‘rgazmalar tashkil qilinishi talab etiladi.
Har bir umumta’lim maktabi, ta’lim boshqa tillarda(qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman) olib
boriladigan maktablar va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida “Navoiyxonlik” va “Boburxonlik”
oyligi ruknida:
— boshlang‘ich sinflarda “Alisher va Husayn”, “Bobur bobom” “Kichkina kitobxon”, “Bobur muzeyida
bo‘ldik”, “Alisherning yoshligi”, “Alisher va bulbul” kabi matn va hikoyatlar o‘qitilishi, o‘z darajalarida
muhokama qilinishi, suhbat uyushtirilishi, kichik-kichik sahna ko‘rinishlari tayyorlab, ertaliklarda,
o‘quvchi-o‘qituvchilar, ota-onalar o‘rtasida namoyish etilishi ular qalbida buyuk bobolariga nisbatan mehr
uyg‘otadi;
— V-VII sinflarda “Odob – kishining ziynati”, “Bobur ruboiylarini sevib yodlayman”, “Bobur ruboiylarida
Vatan sog‘inchi” “Saxiylik va baxillik”, “Suhayl – mening sevimli qahramonim”
mavzularida namunali darslar, tarbiyaviy soatlar, kichik sahna ko‘rinishlari; “Biz ham g‘azal yodlaymiz”,
“Ruboiy sehri” mavzularida g‘azalxonlik, ruboiyxonlik musobaqalari;
— VIII-IX sinflarda “Navoiy va Bobur ijodini sevib o‘qiyman”, “Navoiy — daho ijodkor”, “Bobur shoh
va shoir”, “Navoiy — davlat va jamoat arbobi”, “Bori elga yaxshilig‘ qilg‘il...”, “O‘zbek adabiy tilining
asoschisi”, “Xamsa” – besh muhtasham qasr”, “Boburnoma — memuar asar”, “Alisher Navoiy ijodida
komil inson tarbiyasi” “Asrlarni bo‘ylagan Bobur” mavzularida badiiy kecha, konferensiya, seminar-
kengash, navoiyshunos va boburshunos olimlar bilan uchrashuvlar;
— “G‘azalxon yoshligim”, “Kim ko‘p g‘azalni ifodali yod biladi?”, “Navoiy va Bobur g‘azallarining eng
yaxshi ijrochisi”, “Navoiy dostonlaridan kim ko‘p yod biladi?” mavzularida g‘azalxonlik, ruboiyxonlik,
bahru bayt, dostonxonlik kechalari va musobaqalari;
— “Navoiy va Bobur asarlari bilimdoni”, “Buyuk allomalarni yod etib...”, “O‘yla, izla, top”
mavzularida zakovat intellektual musobaqalari, ko‘rik-tanlovlar;
— “Ikki buyuk alloma va zamonamiz yoshlari”, “Buyuk xamsanavis”, “Navoiy va Bobur ijodi —
ma’naviyat bulog‘i” va boshqa mavzularda insholar tanlovi, devoriy gazetalar, albomlar ko‘rik-tanlovi;
— “Navoiy va Bobur asarlarini o‘qish bo‘yicha eng kitobxon oila” tadbirlarini tashkil etish maqsadga
muvofiq.
Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur asarlarini sinfda o‘qib-o‘rganish amalga oshiriladigan ishlarning
asosiylaridan bo‘lib, bu yumushga muallimlar alohida e’tibor va mas’uliyat bilan yondashishlari talab
etiladi.
Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur ijodi umumta’lim maktablarining V—IX sinflarida o‘rganiladi.
Uzviylashtirilgan “Adabiyot” o‘quv dasturida mutafakkirlar ijodidan namunalar o‘quvchilarning yoshi,
ruhiyati, bilim darajasi, jismoniy imkoniyatlari hisobga olingan holda sinflarga taqsimlangan.
Navoiy va Bobur ijodi bo‘yicha dars mashg‘ulotlarini tashkil etishda o‘rni bilan zamonaviy interaktiv
metod va usullardan, AKTlardan foydalanish, ko‘proq asar jozibasi, badiiyatiga, so‘z sehri, uning
qudratiga tayanish, badiiy matn bilan ishlashda o‘quvchilarning har biriga o‘z darajasida mustaqil xulosaga
kelish imkoniyatini berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
| 