KIRISH
Mustaqil O’zbekiston davlatimizning keyingi iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti oliy o’quv
yurtlarimiz oldiga qo’ygan vazifalarining nechoglik muvaffaqiyat bilan bajarilishiga ko’p
jixatdan
bog’liq. CHunki oliy pedogogik o’quv yurtlari talabalarini mehnatga, ijtimoiy hayotga tayyorlashdek
ulkan vazifalarni bajarish, maktablarda mehnat darslarini o’tish madaniyatiga asos soladi, o’z
kasbiga muhabbat uyg’ota borib, bilim, ko’nikma va malakalarini hosil qiladi.
“Ta’lim to’g’risida” Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da uqtirib o’tilganidek,
talabalarga zamonaviy politexnik ta’lim, texnologik - mehnat tarbiyasini berish, kasb tanlashga
yo’llash ishlarini o’rgatish, ularning bilim va kasbiy maxoratini hosil qilish muhimdir. Buning
uchun maktablarda mehnat darslarini tashkil qilish uchun avvalo pedogogika oliy yurtlarida yaxshi
jihozlangan o’quv jihozlari, laboratoriya va o’quv ustaxonalarini tashkil etishni va ulardan unumli
foydalanishni o’rgatish kerak bo’ladi. Bo’lg’usi texnologiya fanidan dars beruvchi o’qituvchi, oliy
o’quv yurtlarida olgan tajribasi, bilim va ko’nikmalariga suyangan holda dars beradilar.
Hozirgi vaqtda ish texnologiya darsida ta’lim
berish uchun darsliklar, o’quv qo’llanmalar
yetishmaydi. SHularni nazarda tutib oliy pedogogika o’quv yurtlarida malakali texnologiya fani
o’qituvchisini tayyorlash uchun “Texnologiya ta’lim praktikumi” darsiga tegishli bulgan o’quv
qo’llanmasi hamda turdosh texnik fanlar adabiyotlaridan xamda Woodwork joints (The
woodworker servis) kitobidan foydalanildi.
1. AMALIY MASHG’ULOTLAR.
1-Amaliy mashg’ulot: Kirish. Duradgorlikning xalq turmushidagi roli va vazifasi..
Vizual materiallar
Tayanch so’z va iboralar: duradgor, duradgorlik ustaxonasi, ish o’rni, yog’och, yog’ochning
tuzilishi, yarim tayyor yog’och materiallari, yog’och tanasi, lub qatlam.
Yog’och odamlar uchun turli maqsadlar uchun foydalaniladigan asosiy tabiiy
materiallardan hisoblanadi. Yog’ochdan juda qadim zamonlardan buyon turar joylarni
qurishda, turli mehnat qurollari, ro’zg’or buyumlar va shu kabilar yasashda hamda qattiq
yoqilg’i turi sifatida foydalanilmoqda. SHu bilan birga yog’och qog’oz, karton tayyorlash
turli qismlar va boshqa kimyoviy moddalar olish hamda ayrim dori-darmonlar olish uchun
ham asosiy material hisoblanadi.
Yog’och chiqindisiz material hisoblanadi. CHunki ulardan turli narsalar yasash uchun
arralash, yo’nish, qirqish, randalash va boshqa usullarda ishlov berish jarayonida hosil
bo’ladigan poyraxalar, qirindi, qipiq va boshqa mayda bo’laklardan
iborat chiqindilarga
maxsus mashinalarda tegishli ishlov berib, yelim aralashtirib turli shakl va o’lchamlarda
presslab quritish orqali yog’och -qipiqli materiallar tayyorlanadi. Ular ham turli buyumlar
tayyorlashda tabiiy yog’och o’rnida ishlatiladi. Yog’och maxsulotlaridan doimo foydalanishga
ko’nikib ketganmiz. Bular imoratlarning eshik, derazalar, stol, stul, sandiqlar, turli har xil
asbob – uskunalar, qog’oz qalamlar va boshqalardan iborat. Yog’och materiallari
turli
daraxtlardan olinadi. Yog’och olish uchun turli sifatlardagi yog’och beradigan daraxtlarni ekib,
parvarish qilib o’stiriladi. Har bir daraxt turi o’ziga xos sifatlarga ega yog’och hosil qiladi.
Daraxtlarni turlarga ajratishda
mevali yoki mevasizligi, tez yoki sekin o’sishi, ya’ni qancha
yilda ishga yaroqli yog’och berishi hamda qanday sifatli yog’och berishi hisobga olinadi.
Yog’ochning sifati deganda uning qattiq - yumshoqligi, og’ir-engilligi, turli ta’sirlarga
chidamliligi, ya’ni undan tayyorlangan maxsulotning uzoq vaqt ishga yaroqli holda
saqlanishi, turli asboblar bilan ishlov berishga qulayligi, qanday maqsadlar uchun foydalanish
mumkinligi tushuniladi. Bundan tashqari daraxtlarning o’sish shakli va bargining tuzilishiga
qarab ham farqlanadi. Bunda daraxtlarning tik o’sib, to’g’ri yassi bargli yoki igna bargli, doim
yashil yoki kuzda bargini to’kadigan turlarga ajratiladi. Yog’och beruvchi daraxt turlari ko’p
bo’lib, ular ye r yuzini turli qismlarida tarqalgan.
O’zbekistonda o’sadigan daraxt turlaridan har turli sifatlarga ega yog’ochlar olish
mumkin, bular terak, tol, archa, yong’oq, qayrog’och, chinor, nok, tut, o’rik, eman, qarag’ay
va boshqalardan iborat.
Saksavul yog’ochi asosan o’tinga ishlatiladi. Kerakli yog’ochlarni yetishtirish uchun har
bir daraxt turini ekish va parvarish qilib o’stirish qoidalarini o’rgangan mutaxassislar mehnat
qilishadi. O’stirib yetishtirgan daraxtni kesish, ularni kerakli joylarga tashib keltirish va zarur
o’lchamdagi taxtalar, to’sinlar, reykalar shaklida arralash ishlarini
bajarishda bir qancha
turdagi mashina - mexanizm va stanoklardan foydalaniladi. Ularning har birini tegishli
mutaxassislar boshqaradi. Ular o’rmon kesuvchilar, traktorchilar, shafyorlar, yuk tashish,
ortish mexanizmlari haydovchilardir.
Taxta tilish arralash stanoklarini boshqaruvchilar hamda boshqa muxandis- texnik
xodimlardan iborat. Ularning mehnatlari natijasida turli o’lchamdagi taxtalar, to’sinlar,
reykalar hamda fanerlar tayyorlanadi. Bular
yarim tayyor yog’och maxsulotlari deb ataladi.
Bunda asosiy ish jarayoni yog’och gullarni bo’yiga, ko’ndalangiga, arralash va randalash
hamda faner tayyorashdan iborat bo’ladi. Yog’ochsozlik sanoati
sohasida turli kasb egalari
xizmat qiladilar. Yog’ochdan maxsulot tayyorlash kasblarining turlari ko’p bo’lib, ularni
duradgorlik degan umumiy nom bilan aytiladi. Har bir duradgor ustasining kasbi uning
tayyorlaydigan maxsulotiga asosan nomlanadi. Masalan imoratsoz, eshiksoz, yog’och
o’ymakori, mebelchi, sandiqchi, dastgohsoz, aravasoz, egarchi, kemasoz, qoshiqchi va
boshqalar.
Yog’och tayyor qurilish materiali bo’lib, u xalq xo’jaligining
turli sohalarida keng
ko’lamda ishlatiladi. Yog’och duradgorlikda ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi. Undan
qurilish va inshoatlarda, avtomabilsozlikda, vagonsozlikda, kemasozlikda, kimyo va ko’mir
sanoatida, qog’oz-tselyuloza sanoatida, faner, mebel, sport inventarlari, gugurt tayyorlashda
va boshqa sohalarda foydalaniladi.
Yog’ochning keng ko’lamda ishlatilishiga sabab uning texnik xossalarining
yuqoriligidadir. Yog’ochni ishlash oson,
vazni yengil, puxtaligi yuqori, issiqlik va elektr
tokirini yomon o’tkazadi, kislota va ishqorlar ta’sirida tez yemirilmaydi, ko’pchilik
yog’ochlarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib, puxta yelimlanuvchi bo’ladi va yaxshi
pardozlanadi. Ammo yog’ochning ayrim kamchiliklari ham bor: temperatura, namlik
o’zgarishi natijasida yog’och qurib tob tashlaydi, nam totib shishadi, eshilib-toblanadi, yoriladi
va xokazo.
Yog’ochning puxtaligi, kattaligi va boshqa mexanik xossalari, metallardagi singari, turli
yo’nalishda turlichadir, yog’ochning mexanik xossalari nam ta’sirida keskin kamayadi.
Yog’och oson alangalanadi, chirishga, xashoratlarning yemirishiga qarshilik ko’rsata olmaydi.
Bundan tashqari yog’ochda ayrim nuqsonlar ham bo’ladi, bular yog’och sifatining pasayishiga
olib keladi.
Hozirgi kunda yog’och ishlash korxonalarida tabiiy yog’och o’rnini oladigan yangi tur
yog’och materiallar ishlab chiqarilmoqda. Yog’och ishlash korxonalarida hosil bo’ladigan
chiqindilardan: arra to’poni va payraxalarni presslash yo’li bilan tayyorlanayotgan yog’och
materiallar tabiiy yog’ochlarda uchraydigan har qanday nuqsonlardan, kamchiliklardan xoli
puxtalik jihatdan ustun bo’lib, ayrim hollarda metall o’rnini ham bosa olmoqda (presslangan
yog’och matoriallardan hatto podshipnik va mashina detallari tayyorlanadi). Sanoatda ishlab
chiqilayotgan ayrim presslangan yog’och materillar qurilishda, mebel korxonalarida keng
ishlatilmoqda.
Ishlab chiqarishda har qanday buyum tayyorlashda materialdan to’g’ri va tejamkorlik
bilan foydalanish tayyorlangan
buyumning sifatini, ishlab chiqarishning samaradorligini
oshirish uchun ishlatiladigan materialning turini, xususiyatini unga ishlov berish
texnologiyasini bilish talab etiladi. SHunga ko’ra talabalarni xalq xo’jaligini turli
sohalarida ishlatiladigan yog’och materiallarining tuzilishi, turlari, xossalari, ularga ishlov
berish usullari bilan tanishtirib o’tamiz.
