ildizi uning yog’och qismini tashkil qiladi. Daraxtning tanasi uning asosiy yo’g’on yog’och
qismi bo’lib, ildizlar bilan barglar orasidagi modda almashinuvini ta’minlash hamda
daraxtning yerdan ustki qismini ko’tarib turish vazifalarini bajaradi. Butoqlar daraxt
tanasining turli tomonlarga qarab o’sib chiqqan qismlardan iborat. SHoxlar, butoqlarning turli
tomonlarga qarab o’sib chiqqan qismi bo’lib, ular o’sish novdalari bilan tugallanadi. Novdalar
va shoxlarda daraxt barglari va mevalar o’sadi. Ildizlar daraxtning tuproq orqali oziqlanishini
hamda yerga mustaxkam o’rnashishini ta’minlaydi.
5-rasm. Tananing ko’ndalang qirqimi
5
.
Yog’ochsozlik ishlarida asosan
daraxtning tanasini hosil
Q
iluvchi qismidan foydalaniladi.
Daraxtning ildizlari va ayrim shohlaridan qiziqarli shakldagi bezak buyumlar yasashda foydalaniladi.
Ayrim daraxtlarning egiluvchan va to’g’ri o’sgan novdalari savatchilikda va boshqa buyumlar
yasashda ishlatiladi. Turli daraxtlarning ildiz qismidan badiiy haykallar yasashda ko’p
foydalaniladi.
Yog’ochli o’simliklarni butasimon turlari mavjud bo’lib, u l a r n i n g tanasi yer sathidan
boshlab ko’psonli yon shoxlari hosil qilib o’sadi va yo’g’on yog’ochli tana hosil qi l may di .
Bu lar ga qar ag’ ay , to’rang’i, do’lana, chetan ligusturum (jonli devor hosil qiluvchi o’simliklar)
va boshqalar kiradi. Ularning novda va shohlaridan turli buyumlar yasashda foydalaniladi.
Ma’lumki, barcha turdagi yog’och - taxta materiallar daraxtdan olinadi. SHuning uchun
o’quvchilarga daraxt tuzilishi, unint qismlari bilan tanishtirib, ulardan qanday material olinadi va
qanday maqsadlarda ishlatilishi haqida tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Har qanday o’sib
turgan daraxt uch qismdan: ildiz, tana va shoxlardan iboratdir. Ildiz daraxtning o’sishi uchun kerak
bo’ladigan asosiy qismlardan biridir. Ildiz o’z shakli, katta- kichikligi, soni va yerga joylashishiga
qarab turli daraxtlarda turlicha bo’ladi. SHunga qaramasdan barcha daraxtlarning ildizida asosiy
tomirlar bo’lib, ular ko’pincha asosiy-o’q tomirlardan iborat bo’ladi, ular tananing davomini tashkil
etadi. Bundan ko’rinadiki, qalin ekilgan daraxtlarning o’q tomoni rivljlangan bo’ladi. Siyrak va
yakka tartibda o’sgan daratlarning ildizi yerga tik ketmasdan yer betini qoplab tarqaladi. CHunki
yakka va siyrak o’sgan daraxtlar shamol ta’sirida o’z muvozanatini saqlash maqsadida past bo’yli,
ildizi yer betini qoplab tarvaqaylab o’sadi. Daraxt ildizida o’q tomirlar, yon tomirlar shuningdek
rishta tomirlar bo’ladi. Rishta tomirlarda mayda ko’zga ko’rinmas kapilyar naychalar bo’lib, ular
orqali yerdan olingan va daraxtning o’sishi uchun kerak bo’ladigan suv va ozuqa moddalari so’rib
olinadi. Ildiz orqali olingan ozuqa moddalari tana orqali shoxlarga o’tadi.
5
“Kasb ta’limi praktikumi” G’.M.Abduqodirov T:. 2012 “Sharq” 13 bet
Daraxtning o’q tomiri to’g’ri va katta bo’lib, ulardan ko’pincha yog’och ishlash tokarlik
stanoklari uchun material sifatida foydalaniladi.
Po’stloq-tashqi va ichki qatlamdan iborat bo’lib, tana hajmining 6-25%
cha qismini tashkil
etadi. Po’stloqning tashqi qismi po’k qatlam, deb ataladigan qattiq qatlamdan iborat. U yog’ochni har
xil tashqi ta’sirlardan issiq-sovuqdan, mexanik ta’sirlardan, zararkunanda xashoratlardan saqlaydi.
Po’stloqning ichki qismi
lub qatlami deyiladi. Lub ko’zga ko’rinmaydigan mayda tolalardan iborat.
Po’stloqning qalinligi tananing turli qismida turlicha bo’ladi. U tananing uch qismida yupqa
bo’lib, patga tushgan sayin qalinlashib boradi. Bundan tashqari daraxtlarning po’stlog’i tashqi
ko’rinish jihatdan ham bir-biridan farq qiladi. Yosh daraxtlarning po’stlog’i silliq va yumshoq
bo’ladi, tana yo’g’onlasha borgan sayin po’stloq yorilib dag’allashadi va kattaligi orta boradi.
Har qanday daraxtning po’stlog’i tashqi tuzilishi bilan bir qatorda rangi bilan ham bir-biridan
farq qiladi. Daraxtlarning po’stlog’i oq tusdan to’q-jigar rangacha o’zgaradi.
Qrim va Kavkazda, uzoq SHarq va Saxalinda o’sadigan probkali eman daraxtining po’stlog’i
qalin bo’lib, ulardan probkalar, issiqlik izolyatsion plitalar tayyorlanadi.
Kambiy - lub bilan yog’och orasiga joylashgan mayin va shirali qatlam bo’lib,
u tirik
hujayralardan iborat. Kambiyni qurollanmagan ko’z bilan ajrata olish qiyin. Uni baxorda tanadan
po’stloqni shilib olish bilan ko’rish mumkin. Bu vaqtda kambiy hujayralarining buzilishi natijasida
shirali, shilliq parda-suyuqlik ajralib chiqadi. Kambiy lub orqali shoxdan keluvchi ozuqa bilan
oziqlanadi. Daraxtning o’sishi kambiy hujayralarining ikkiga bo’linishi orqali ro’y beradi. Ulardan
biri kambial ajralib chiquvchi xujayralarning ko’p qismi yog’ochlikka o’tib, po’stloqqa oz
miqdordagina o’tadi. Buning natijasida yog’ochning o’sishiga qaraganda ro’y berib, yog’och va
po’stloqning xajmi proportsional ravishda o’smaydi. Bu esa daraxtning yoshi orta borgan sayin
po’stloqning po’k qatlamining yorilishiga sabab bo’ladi. Kambiy o’sayotgan
daraxt uchun hayotiy
manba hisoblanadi.
Yog’ochlik – tananing yog’ochlik qismi po’stloq osti, mag’iz va o’zakdan tashkil topgan.
(5- rasm). Kambiy xujayralarining rivojlanishi erta baxorda asta-sekin boshlanib, yozda
tezlashadi, kuzda susaya boradi. Kambiy xujayralarining bu xilda rivojlanishi natijasida yillik
xalqalar hosil bo’ladi. CHunki bahor faslida kambiy xujayralarining tananing yog’ochlik
qismiga o’tadigan miqdori ko’p bo’lib, ular yirik va yupqa po’stloqli bo’ladilar. Natijada
yog’ochlikning bahor faslida hosil bo’lgan qismida g’ovak to’qima
aktivligi susayadi, xujayralar
maydalashib, qalin po’stloqli bo’la boradi va zichligi ortadi. Oqibatda yoz faslida hosil bo’lgan
yog’ochning qattiqligi yuqori bo’ladi. Yog’ochlikka o’tgan kambiy xujayralarining zichligi
kam bo’lgan qismi ochroq tusga ega bo’ladi, zichligi ortiq bo’lgan qismining rangi qoramtir
bo’ladi. Bu hol daraxtning o ’ s i s h davrida har yili takrorlanib, o’z navbatida
yillik xalqalarning
hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Yog’ochning ko’ndalang qirqimi bo’yicha qaraganda yillik
xalqalar aylana shaklida, radial qirqimi bo’yicha to’g’ri chiziqlar ko’rinishida va tangental
q i r q i m i b o ’ y i c h a qaraganda u c h i shoxtomonga qaragan burchaklar shaklida ko’rinadi.
D a r a x t n i n g y o s h i orta borgan sayin eski yillik xalqalarning zichligi vaqattiqligi orta boradi.
(3-rasm). Po’stloqqa yaqin joylashgan yillik xalqalarning zichligi kam, g’ovak bo’lib,
u orqali
ildizdan olingan ozuqa moddalar pastdan yuqoriga qarab ko’tariladi. Agar mag’zining rangi
po’stloq osti qatlamining rangidai farq qilmasa daraxt ye tilgan hisoblanadi.
O’zak - tanani ko’ndalang qirqimi bo’yicha karaganda uning o’rtasidan silliq doirani
ko’rish mumkin. Bu o’zak bo’ladi. O’zak nozik, tez chiriydigan bo’ladi. CHirish uzaqdan
boshlansa, po’stloqqacha tarqalib daraxtni po’k qilishgacha olib keladi. O’zak g’ovak
xujayralardan iborat bo’lib, u butun tana bo’ylab o’tadi. O’zakdan po’stloqqa qarab o’zak
nurlari o’tadi
.
Po’stloqdagi ozuqa moddalari o’zak nurlari orqali tananing ichki qatlamiga o’tadi. O’zak
nurlari hamma daraxt turlarida bo’lib, shakli va joylanishlariga ko’ra ular bir - biridai farq qiladi.
O’zak nurlarini tananing har qanday qirqimi bo’yicha ko’rish
mumkin. Birlamchi deb ataluvchi o’zak nurlari o’zakdan boshlanib, po’stloqqa
qadar davom
etadi, ikkilamchi dub ataluvchi o’zak nurlari o’zakdan turlicha masofada boshlanib,
po’stloqqa qadar yetib boradi. O’zak nurlarining eni 0,005:1 mm atrofida bo’ladi. Radial qirkimda
o’zakdan po’stloqqa tomon yo’nalgan ensiz chiziqlar ko’riniishda, tangental qirqim bo’yicha
uzik - uzik chiziqlar k o ’ r i n i s h i da , ko’nda la ng qirqimda radius bo’yicha yo’nalgan
chiziqlar ko’rinishiga ega bo’ladi.
