Namangan Institute of Engineering and Technology
nammti.uz
10.25.2023
Pg.213
qonuniyatini o’rganish maqsadida statistik funksiyalar – delta funksiyalardan (Lorens, Gauss,
0
f
E
,
GN taqsimot funksiyalari) foydalanilgan.
( , )
1
x
dx
(1)
(1) shartni qanoatlantiruvchi,
-parametrga bog’liq bo’lgan va “qo’ng’iroq” shaklidagi
( , )
x
funksiya,
0
lim ( , )
( )
x
x
ga aylanadi:
0,
0
( )
,
0
x
x
x
(2)
Bunda,
( )
1
x dx
(3)
Masalan,
0
sin
lim
x
x
x
.
Yuqoridagi (1), (2) va (3) shartlarni qanoatlantiruvchi statistik funksiyalardan biri Fermi-Dirak
taqsimot funksiyasidan energiya bo’yicha olingan hosila:
0
0
lim
( ,
)
T
f
E
dE
(4)
Bundan, avvalgi ishlardan, (1) ÷ (4) shartlardan hamda hajmiy tor sohali yarimo’tkazgichlar
uchun
3
(
, )
d
zz
g
E B
ossillyatsiyalarini hisoblashda olingan formulalardan ko’rinib turibdiki,
3
(
, )
d
zz
g
E B
ni haroratga bog’liqligini, ya’ni
3
(
, , )
d
zz
g
E B T
ni
0
( ,
, )
f
E
T
E
orqali hisoblash mumkin.
Kvantlovchi magnit maydondagi diskret sathlarni termik yuvilishi hisobiga ushbu energetik
sathlar silliqlanishiga olib keladi. Haroratning ko’tarilishi bilan
3
(
, , )
d
zz
g
E B T
ossillyatsiya
amplitudalari sekin pasaya boshlaydi.
c
kT
shart bajarilganda,
3
(
, , )
d
zz
g
E B T
ossillyatsiyalari
yo’qoladi.
c
kT
da esa ko'ndalang magnitoqarshilik ossillyatsiyalari yo’qolib, uzluksiz energetik
spektrga aylanadi.
3
( )
d
g
E
T
ni Varshnining empirik formulasi yoki Feynni analitik ifodasi va boshqa
3
( )
d
g
E
T
munosabatlar orqali nazariy va tajribaviy jihatdan muhokama qilingan. Masalan, Varshnining
empirik formulasi quyidagi ko'rinishga ega:
2
3
3
1
2
( )
(0)
d
d
g
g
T
E
T
E
T
(5)
Bunda,
1
va
2
- hajmiy yarimo’tkazgichlarni termik – empirik parametrlari.
U holda, (1) ÷ (4) shartlar va (5) ifodalardan foydalanib, ko'ndalang magnitoqarshilik
ossillyatsiyalari
3
3
(
( ), , )
d
d
g
g
E
T B T
ni quyidagicha aniqlanadi:
1
2
2
3
2
3
1
1/ 2
2
0
0
2
2
3
3
1
1
/ 2
2
2
(2 )
(
( ), , )
(
)
2
( , , )
1
1
2
(0)
(0)
L
c
d
zz
g
c
r
N
N
N
L
c
d
d
N
g
g
m
e
E T
B T
E
E
f E
Т
E
E
N
dE
T
T
E
E
E
T
T
(6)
Namangan Institute of Engineering and Technology
nammti.uz
10.25.2023
Pg.214
Yangi keltirib chiqarilgan (6) analitik ifoda
3
( , , )
d
g
E B T
ni
3
( )
d
g
E
T
orqali aniqlash formulasi, ya’ni
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
- hajmiy tor sohali ko'ndalang magnitoqarshilik ossillyatsiyalari deyiladi. Endi,
ushbu taklif qilinayotgan (6) analitik ifoda orqali turli haroratlarda
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
ossillyatsiyalarini grafik tahlil qilaylik.
2-rasmda n-Bi
2
Te
2.85
Se
0.15
tor sohali hajmiy yarimo’tkazgich uchun uch o’lchamli
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
ko'ndalang magnitoqarshilik ossillyatsiyalari kiritilgan. Bunda, n-Bi
2
Te
2.85
Se
0.15
uchun
3
(0)
0.18
d
g
E
eV
ga teng bo’lib, magnit maydon induksiyasi qiymati 0.5 Tl dan 6 Tl gacha,
harorat esa 5 K dan 105 K gacha o’zgarmoqda. Ushbu 3D grafikdan ko’rinib turibdiki, harorat
T = 5 K da
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
ossillyatsiya amplitudalari keskin ko’rinmoqda. Hatto, kichik magnit
maydonlarda (B = 1 Tl) ham ossillyatsiya cho’qqilari yaqqol kuzatilmoqda. Harorat sekin ko’tarilgan
sari (T = 10 K, 15 K, 25 K)
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
ossillyatsiya cho’qqilari pasaya boshlamoqda, magnit
maydon induksiyasi qiymat B = 0.5 Tl ÷ 1.5 Tl oraliqda bu cho’qqilar yo’qolmoqda. Harorat 105 K da
esa
0
( ,
, )
f
E
T
E
delta funksiyani termik yuvilish hisobiga B = 0.5 Tl ÷ 4 Tl oraliqda
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
ossillyatsiyalari uzluksiz energetik spektrga aylanmoqda, ya’ni bunda magnit maydon ta’siri
ko’rinmayapti. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tor zonali hajmiy yarimo’tkazgichlarda esa, biz
taklif qilayotgan (6) analitik ifodalardan foydalanish tavsiya etiladi.
2-rasm. n-Bi
2
Te
2.85
Se
0.15
tor sohali hajmiy yarimo’tkazgich uchun
3
3
(
( ), , )
d
d
zz
g
E
T B T
ossillyatsiyalarining uch o’lchamli ko’rinishi
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Erkaboev, U.I., Rakhimov, R.G. Determination of the dependence of the oscillation of
transverse electrical conductivity and magnetoresistance on temperature in heterostructures based
on quantum wells. East European Journal of Physics, 2023(3), pp.133–145.
2.
Erkaboev, U.I., Rakhimov, R.G. Simulation of temperature dependence of oscillations of
longitudinal magnetoresistance in nanoelectronic semiconductor materials. e-Prime - Advances in
Electrical Engineering, Electronics and Energy, 2023, 5, 100236.
3.
Gulyamov, G., Erkaboev, U.I., Rakhimov, R.G., Mirzaev, J.I., Sayidov, N.A. Determination of
the dependence of the two-dimensional combined density of states on external factors in quantum-
dimensional heterostructures. Modern Physics Letters B, 2023, 37(10), 2350015
4.
Erkaboev, U.I., Rakhimov, R.G., Sayidov, N.A., Mirzaev, J.I. Modeling the temperature
dependence of the density oscillation of energy states in two-dimensional electronic gases under
the impact of a longitudinal and transversal quantum magnetic fields. Indian Journal of Physic, 2023,
97(4), pp.1061–1070.
|
