ZILZILANING INSHOOTLARGA KO’RSATGAN KUCHINI O’RGANISH VA BAHOLASH:
Insoniyat o’zining butun tarixiy taraqqiyoti mobaynida ko’p marta yer qimirlashlarni boshidan kechirgan, uning oqibatlarining guvohi bo’lgan. Uzoq tarixiy saboq, ya’ni yer silkinishini kishilarning ruhiy holatiga bo’lgan ta’siri, imorat va inshoatlarning buzilishi, vayron qilinishi, yer yuzasida vujudga kelgan o’zgarishlar (yer sathida yoriqlarning va buloqlarning paydo bo’lishi) yuz bergan hodisaning kuchini baholashga o’rnatgan. Natijada nisbiy baholash seysmik shkalasi paydo bo’lgan. Quyida shu nisbiy sesmik shkalani ba’zi o’zgarishlar bilan bayon etamiz. Respublikamizda va juda ko’p davlatlarda zilzila kuchi 12 balli shkala asosida baholanib, har bir ballga ega bo’lgan zilzila o’z tafsilotiga ega. Bundan tashqari baholashda 8 balli Rixter seysmik shkalasidan ham foydalaniladi.
Bizda asosan 2 turdagi yer qimirlashi kuzatilgan:
-uzoq davrli 1,5-2,5 daqiqa davom etadigan;
-yuqori chastotali tebranishli 1,5-2,5 soniya davom etadigan.
uzoq davrli yer qimirlashda tebranish sekin – asta kuch yig’adi va u ko’p qavatli binolar uchun xavfli hisoblanadi. Yuqori chastotali yer qimirlashi energiyasi qisqa davr ichida ajralishi tufayli, oqibatlari ayanchli bo’lishi mumkin, sababi agar sust harakat qilinsa ko’p qurbonlikka olib kelishi mumkin.Yer qimirlashning asosiy ko’rsatkichlari – qimirlash markazining chuqurligi va tebranishni qancha muddat davomida takrorlanishidadir . Yuqorida aytilganidek yer yuzasidagi uning ta’sir kuchi odatda ballarda baholaniladi.
Quyida shu nisbiy seysmik shkalani ba’zi o’zgarishlar bilan bayon etamiz :
1 ball-Sezilarsiz –Faqatgina seysmik asboblardagina qayd qilinadi.
2 ball-Juda kuchsiz- Uy ichida o’tirgan ba’zi odamlar sezishi mumkin (deraza oynalari titraydi).
3 ball-Kuchsiz, ko’pchilik odamlar sezmaydi, ochiq havoda tinch turgan odam sezishi mumkin. Osilgan jismlar asta- sekin tebranadi.
4 ball-O’rtacha sezilarli. Ochiq havoda turgan odamlar va bino ichidagi kishilar sezadi. Uy devorlari qirsillaydi. Ro’zg’or anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi.
5 ball-Ancha kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam yug’onadi. Ba’zi odamlar hovliga yugurib chiqadi. Idishdagi suyuqlik chayqalib to’kiladi, osilgan uy jihozlari qattiq tebranadi.
6 ball-Kuchli, Hamma sezadi, uyqudagi odam uyg’onadi. Ko’pchilik odamlar hovliga yugurib chiqadi, uy hayvonlari betoqat bo’ladi. Ba’zi hollarda kitob javonidan kitoblar, javonlardagi idishlar ag’darilib tushadi.
7 ball-Juda kuchli. Ko’pchilik odamlarni qo’rquv bosadi, ko’chaga yugurib chiqadi, avtomobil haydovchilari tomonidan harakat vaqtida ham seziladi, uy devorlarida katta-katta yoriqlar paydo bo’ladi, havzalardagi suvlar chayqaladi va loyqalanadi.
8 ball – Yemiruvchi. Xom g’ishtdan qurilgan imoratlarda butunlay vayron bo’ladi,ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar paydo bo’ladi,uy tepasidagi mo’rilar yiqiladi, ba’zi daraxtlar butun tanasi bilan yiqilib tushadi, sinadi, tog’lik joylarda qulash ,surilish hodisalari yuz beradi.
9 ball-Vayron qiluvchi. Yer qimirlashga bardosh beradigan qilib qurilgan imorat va inshoatlar ham qattiq shikastlanadi, poydevorlardan siljib ,qiyshayib qolishi mumkin, oddiy imoratlar butunlay vayron bo’ladi, yer yuzasida yoriqlar paydo bo’ladi,yer osti suvlari sizib chiqishi mumkin.
10 ball-Yakson qiluvchi. Hamma imoratlar katta shikast ko`radi.
Temir yo’l relslari to’lqinsimon shaklga kirib,bir tomonga qarab egilib qoladi,
Ko`chkilar. Umumiy tushunchalar, kelib chiqish sabablari, tarqalishi va halokatli oqibatlari.
Tabiy favqulodda vaziyat turlaridan yana biri ko`chki bo`lib, uni o`rganish, baholash, bashorat qilish va undan aholini va xalq xo`jaligi ob’ektlarini muhofaza qilish mamlakat iqtisodini ko`tarishda muhim xisoblaniladi. Dengiz, ko`l, soylar va tog` yonbag`irlarida joylashgan bo’sh tog` jinslari ustki qismining yer ustki va ostki suvlari hamda o`zining og`irlik ko`chi ta’sirida pastga qarab harakat qilish xodisasi ko’chki deyiladi. Ko’chkilar Qirim, Kavkaz, Volga bo’yi, Dnepr, Markaziy Osiyoning tog`lik tumanlarida tez-tez bo`lib turadi. O’zbekistonning kon sanoati rivojlangan Oxangaron, Olmaliq, Oltin topgan, Yuqori Chirchiq tumanlaridagi Xumson, Bog`iston, Xo`jakent, Chibargota va boshqa qishloqlarida Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlarining tog`li hududlarida ko`chli xodisalari ro’y berishi mumkin.
1911 yilda G`arbiy Pomirda 9 ball zilzila natijasida Usoy ko’chkisi hosil bo`lgan. Murg`op vodiysi daryosiga hajmi 2,2 m\kv tog` jinsi bulogi ko`chib, 2,5 km masofani bosib o’tib daryo o’zanini 450-500 m qalinlikda, 2 km uzunlikda, 1km kenglikda qum tosh, oxak tosh, gips va boshqa jinsdan tashkil topgan tog` to’sib qo`ygan. Talofat natijasida Usoy qishlog`i ko`chki ostida qolib 54 kishi nobut bo`lgan.1973- 1975 yillarda Respublikamizning Oxangaron vodiysida asrimizning eng katta ko’chkisi “Atche” ko’chkisi sodir bo`lgan. Ko`chkining sathi 12 km \kv qalinligi 80-170 m bo`lib, 1975 yildan beri ko`chayotir. Sodir bo`lish sababi Oxangaron daryosinining chap qirg`og`idagi 100-130 m chuqurlikdagi ko`mir qatlamidagi o’zgarishlar natijasidagi ko`mir yonib gazga aylangan va bo’shliq paydo bo`lgan, uning oqibatida ko`chki vujudga kelgan.
Tojikistonning Xisor rayonining Sharora qishlog`ida 1984 yil 25 yanvarda katta ko`chish ro`y bergan. Ko`chkining kengligi 400 m uzunligi 4,5 km, qalinligi 7-8 m tashkil qilgan. Natijada 50 ta uy ko’milib qolgan, 207 kishi xalok bo`lgan.
Ko`chkilar xalq xo`jaligiga katta zarar keltiradi. Shuningdek imorat va inshoat yo`l yer osti komunikatsiyasi, to`g`on, tunil va ko`priklar mustahkamligining susayishiga yoki butunlay buzulishiga sabab bo`ladi. Masalan: 1963 yil 9 oktiyabrda shimoliy Italiyada ro’y bergan ko`chkining balandligi 265,5 m bo`lgan va yon to`g`onini vayron qilgan. Natijada 300 ta odam halok bo`lgan va katta miqdorda moddiy zarar ko`rilgan.Tojikistonning Ayniy qishlog`ida 1964 yil aprel oyida sodir bo`lgan tog` o’pirilish xodisasi natijasida Zarafshon daryosi butunlay to’silib qolgan. Faqat olimlarning o`z vaqtida ko`rgan chora tadbirlari tufayligina qishloq va shaharlarning unumli yerlari suv bosishdan saqlanib qolindi.
Ko`chki xodisasi ma’lum bir sharoitlarda sodir bo`ladi, yani jins o`z joyidan siljishi uchun yonbag`ir usti tikroq jins qatlamlari qalin bo`lishi, atmosfera yog`inining mavsumiy yoki yillik miqdori ko`p bo`lishi, suv o`tkazuvchan yoki o`tkazmaydigan qatlamlar qat-qat bo`lishi lozim. Yomg`ir va qor suvlari yonbag`irlikdagi soz tuproq, qum, oxaktosh kabi jinslarga shimilib ularni yumshatadi va og`irlashtiradi. Suv o`tkazmaydigan qatlamlar grunt suvlari bo’yicha pastga qarab harakat qila boshlaydi va jinslarning tabbiy yopishqoqligini susaytiradi, natijada jinslarni yonbag`irlikda ushlab turuvchi kuch qiymati uni pastga siljitadigan kuchga nisbatan keskin kamayadi va pastga qarab ko`chish xodisasi sodir bo`ladi.
Har qanday ko`chkining tanasi, tili, markasi, , uzunlish yoriqlari va yuzasi deb ataladigan elimentlari bo`ladi. Ko`chki tanasi suriladigan massani tashkil qilib, uning ustki qismining relefi past balandlikdan iborat bo`ladi.
Yer usti suvlarining ko’chuvchan jinslarga singishining oldini olish uchun har xil qurulmalar yasab, ularni boshqa yo`nalishda oqizish, yer yuzasidan filtratsiyani kamaytirish uchun uni nishablash, gil beton, shalg’al, beton, asfalt, neft yotqizish lozim bo`ladi.
Ko’chuvchan massaning og`irligini kamaytirish, yer osti suvlari sathini pasaytirish, suffoziya xodisasi rivojlanishini kamaytirish yoki butunlay yuqotish maqsadida yopiq yoki ochiq zovurlar qaziladi, ulardan yer osti va usti suvlarini yig`ish hamda ularni relefning pastki qisimlariga oqizish uchun faydalaniladi.
Ikkinch guruhga kiradigan chora-tadbirlarga tirgovuch devorlar, ustun qoziqlar va kontrobankitlar qurish kiradi. Ko’chadigan massani tutib turish uchun ko`chish tekisligiga nisbatan chuqur qilib tirgovuch devorlar o`rnatiladi. Yer osti suvlari chiqib ketishi uchun devorlar tagidan zovur qaziladi. Ustun qoziqlar temir-beton, temir va yog`ochlardan tayyorlangan bo`lib, oldindan qazilgan quduqlarga tushuriladi, qoziqlarning pastki uchi yonbag`irning turg`un qismigacha tushuriladi va u ko’chadigan massani ushlab turadi. Kontirbankitlar yonbag`irning nishabligi kichik bo`lgan taqdirda ko’chadigan massani ushlab turish uchun ishlatiladi. Buning uchun yonbag`irlikdagi do’ng joylat tekislanib, chiqqan guruntlar uning etak qismiga yotqiziladi va ko’chadigan massani ushlab turadigan devor hosil qilinadi. Uchunchi guruhga ta’luqli chora-tadbirlarga ko’chadigan jinslarning mustahkamligini va yopishqoqligini sun’iy yo`l bilan oshirish kiradi. Buning uchun tog` jinslari silikatlanadi, semintlanadi, betonlanadi va kimyoviy ishlov beriladi. Bunday ishlar zarur bo`lgan hollardagina ko’chadigan massaning ayrim uchastkasida bajariladi. Bu uchastka ko`chish qiyaligida suv o‘tkazmaydigan ekran yoki tirgovuch devor vazifasini ham o`tashi mumkin. To’rtinchi guruhga kiruvchi tadbirlar-ko’chadigan massani yonbag`irdan butunlay olib tashlashdan iborat. Agar suriladigan massaning qalinligi va katta-kichikligi katta bo`lmasa, uni yonbag`irning turg`un qoyasi chiqqunga qadar qazib olib tashlash mumkin, bu ishni bajarishda buldozerlardan faydalaniladi. Bunday tadbirlar katta kuch va mablag` talab qilishiga qaramay GES qurilishida keng qo’llaniladi. Gidrometerologik favqulodda vaziyatlar haqida umumiy ma’lumotlar. Keyingi vaqtlarga kelib Respublikamiz hududining ko`pchilik qismida gidrosfera holati o`zgarishi tufayli aholining xayot faoliyati sharoitiga ta’sir etuvchi vaziyatlar vujudga kelmoqda. Bunda umumiy tabiiy giologik sharoitlarni xisobga olmaslik, yangi yerlarni o`zlashtirishda yo`l qo`yilgan xatoliklar, sug`orish tizimida zamonaviy samarador texnologik usullarni keng joriy etilmagani sabab bo’lmoqda.
Hozirgi paytda yuqorida qayd etadigandek sel, suv toshqinlari, qor ko’chkilari, kuchli shamollar kabi gidrometerologik favqulodda vaziyatlar Respublika xalq xo`jaligiga jiddiy zarar keltirmoqda, odamlarning turmush sharoiti yamonlashishiga olib kelmoqda, ayrim hollarda esa aholi nobut bo`lmoqda. Hanuzgacha viloyat, shahar, tuman hokimliklari tegishli xizmatlarining ruxsatlarisiz xafli zonalarda tartibsiz ravishda uy joylar qurulishiga yo`l qo`yilmoqda. Misol tariqasida agar 1998 yilda favqulodda vaziyatlar vazirligi ma’lumotiga ko`ra Respublikamiz hududida 600 ga yaqin ko`chki, sel va suv toshqinlari bo`lgan bo`lsa, ularning zararli oqibatlari natijasida 16 ming aholi jabrlangan, moddiy zarar esa 100 milliard so`mdan ortgan. Gidrometerologiya sohasi mutaxasislarining xulosasiga ko`ra Respublika hududida 238 xavfli ko`llar, 46 ming kv\km hududlar suv va sel toshqinlari ruy beradigan xavfli joylar, mingga yaqin xavf sodir bo`lishiga olib keluvchi daryo va soylar mavjudligini aniqlangan.
4.Selning kelib chiqish sabablari va halokatli oqibatlari.Tog’ hududlarida kuchli yomg’irlarning yog’ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo’lgan daryo toshqinlarini, tog’ yon bag’irlarida nuragan tog’ jinsi bo’laklarini suv oqimi bilan tekislikka qarab oqizib tushirishigha sel hodisasi deb yuritiladi.Sel oqimi massasining tahminan 50-60% ni turli kattalikka ega bo’lgan tog’ jinsi bo’laklaridan o’simlik va daraxtlar bo’laklaridan iborat bo’ladi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8 m/s dan 12 m/s gacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 t/m3 ni tashkil etadi. Bunday fizik ko’rsatkichlarga ega bo’lgan oqim juda katta kuchga ega bo’lib, uning kuchi quyidagi ifoda bilan aniqlanishi mumkin:
V2
P= m _______________________
2
P-sel oqimi kuchi, m- sel oqimi massasi, V-sel oqimi tezligi. Sel jarayoni xalq xo`jaligiga juda katta zarar keltiradi, oqim yo`lida uchragan inshoatlarni, yo`llarni, qishloq va shaharlarni, bog`-rog`larni, ko`priklarni voyron qilib ketadi, katta maydonlarni loy, qum, tosh qatlamlari bilan ko`mib tashlaydi. Sel –arabcha so`z bo`lib, tog`lik hududlardagi suv toshqini ma’nosini anglatadi.Sel oqimlari ozi bilan olib ketayotgan qattiq zarrachalarni o`lchamiga qarab 3 guruhga bo`linadi:
-suv-toshli sellar;
-loyqa sellar;
-aralash sellar;
oxirgi 100 yil ichida Ozbekiston Respublikasi hududida 2500 dan ortiq sel oqimi ko`zatiladi. Bulardan 1400 dan ortig`i loyqa, 350 dan ortig`i suv-toshli, 650 dan ortig`i aralash sellardir. Respublikamizning Farg`ona vodiysida, Toshkent oldi hududlarida ham sel oqimlari kuzatilib turiladi. Sel oqimlari respublikamiz hududlarida bahor mavsumida va yozning birinchi oyida yuz beradi, bunga sabab hududimiz joylashgan mintaqaning tabiiy sharoiti bo`lib, bahor oylaridagi kuchli (jala) yomg`irlar, haroratning issiq kelishi, tog`liklarda muzlik va qorlarning tez erishi, daryo o`zani qiyaligining 3-50 dan kattaligi, suv yig`ish maydonida zarrachalarni bog`lanmagan bo`shroq tog` jinslarining mavjudligi asosiy omillardan bo`lib hisoblanadi.
Sel oqimlarining oldini olish, ularga qarshi kurashish, sel bo`lishi mumkin bo`lgan maydonlarni aniqlash, ularni vujudga kelish sabablarini chuqur o`rganish, atrof muhitni muhofaza qilishning asosini tashkil etishda katta xalq xo`jalik ahamiyatiga ega. shuning uchun sel xodisasini bartaraf qilish maqsadida olib boriladigan ishlar ilmiy amaliy xulosalarga tadbir-choralarga asoslangan bo`lmog`i kerak. Bular qo`yidagilardan iborat:
1. Sel bo`lishi mumkin bo`lgan daryolarning suv yig`ish maydonlarida doimiy kuzatish ishlarini olib borish. Bunda suv yig`ish maydonida bo’shroq tog` jinslarining yig`ilishini oldini olish, oqar suvlar oqimiga to’sqinlik qiluvchi tabiiy va sun’iy to’siqlardan tozalash ishlari.
2. Sel oqimi yuzaga kelishi mumkin bo`lgan daryolarning suv yig`ish maydonlarini muhofaza qilish, yani bu maydonlarda o`simlik dunyosini saqlash, daraxtlar va butalarni kesish, maydonlarda shudgor qilish va sug`orish ishlarini olib borishni chegaralash.
3. O`rmon xo`jaliklarini rivojlantirish, yani, tog` yonbag`irlarida
butalar va daraxtlarning ekilishini yo`lga qo`yish talab etiladi. Chunki bu o`simliklar tog` jinslari qatlamlarini mustahkam ushlab turadi, qor erishini sekinlashtiradi yer yuzasini yuvilishdan saqlaydi.
4. Tog`li hududlardagi daryolarning o`zanida suv oqimini boshqaruvchi inshoatlar qurish, tabiiy, sun’iy to`g`onlarni tartibga solish, temir, avtomobil yo`llari ostiga sel o`tkazuvchi katta diometrli quvurlar yotqizish ishlari.
Qor ko`chkisi, kelib chiqishi sabablari va falokatli oqibatlari.
Tog`larning tik yonbag`irlaridan qor massasining ag`darilib yoki sirpanib tushishi qor ko`chkilari deb ataladi.
Baland tog`larning o`stiga qish faslida ko`p qor yog`ib uning qalinligi oshadi. O`z og`irlik kuchi ta’sirida zichlashib, qayta kristallanib yonbag`irlikda pastga qarab osilib turadi va qalinligi oshgan sari turg`unligi susayib boradi. Kuchli shamol yoki biror kuchli tovushdan hosil bo`lgan havo tebranishi ta’sirida qalin qor massasi harakatga kelib yonbag`irdan pastga qarab siljiy boshlaydi yoki ag`darilib tushadi. Qor kuchkilari quruq yoki ho’l bo`lishi mumkin. Agar qorning o`stki qismi biroz muzlagan bo`lib, uning ustiga qalin qor yog`sa va ma’lum sabablarga ko`ra pastga qarab siljisa, quruq kuchki hosil bo`ladi. Bunday hollarda ko’chkilar juda ham katta bo`ladi. Bahor oylarida qor erigan suvining shimilib, qorning tagini ho’llashi natijasida qor massasining turg`unligi kamayib pastga ag`darilib tushushidan ho’l ko’chki hosil bo`ladi.
Quruq ko’chkilar pastga qarab harakat qilgan vaqtda yon atrofdagi qor massalarini va tog’ jinslarini o`zi bilan surib ketadi. Natijada qorning massasi kattalashadi, hajmi 2 mln.km3 ga, ko`chki kuchi esa soatiga 250-350 km ga yetib, o`z yo`lidagi o`rmonlarni sindirib ketadi, imorat va inshoatlarni vayron qiladi. Harakat qilayotgan qor massasining oldida vayronalik keltiradigan kuchga ega bo`lgan havo to`lqini yuzaga kelib, uning kuchi har kv.m ga 100-120 m ga to`g`ri keladi.
Hozirgi vaqtda tog`li hududlarda suv omborlari yani GES lar, bolalar oromgohlari, dam olish uylari, davolanish maskanlari qurilishi munosabati bilan qor ko`chkilari sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hududlar haritalarga tushirilib, o`rganib chiqilgan. Ularning xavfi bor maydonlarda qurish man etiladi. Lekin bunday maydonlarda qor ko`chkilarining oldini oladigan muhandislik choralarini ko`rib, imorat va inshoatlar qurish mumkin bo`ladi. Bu choralarga yonbag`irlarni tekslab, daraxtzor barpo etish, harakatga kelishi
mumkin bo`lgan qor uyumlarini oz-ozdan yuqotish, maxsus muhandislik qurilmalari-damba, qor ko`chkisining harakat yo`nalishini o`zgartiradigan ariqlar devorlar qurish yonbag`irlaridagi yo`llarni tosh va temir betondan yasalgan galeriya bilan to’sish, qor ko`chkilarini o`tkazib yuboradigan tunillar qurishdan iborat.
|
