|
Nazariy elektrotexnika fani Mavzu: Elektr zanjirlar nazariyasida qo’llaniladigan asosiy fizik kattaliklar
|
| Sana | 13.02.2024 | | Hajmi | 112,11 Kb. | | #155905 |
Bog'liq 2-mavzu metralogiya Mavzu: Elektr zanjirlar nazariyasida qo’llaniladigan asosiy fizik kattaliklar. Elektr va magnit maydonlari, tarixiy ma’lumotlardan ham ko‘rinadiki, ko‘p yillar alohida-alohida hodisa, voqiylik sifatida o‘rganib kelingan. Elektr maydonini qadimgi Yunonistonda ham jismlarni zaryadlanib qolishi tajribalari orqali kuzatishgan. XIX asr oxiri XX asrda elektr va magnit maydonini nazariyasini yaratish, amalda qo‘llash bo‘yicha misli qurilmagan inqilobiy kashfiyotlar va yangiliklar yaratildi. Ayniqsa elektromagnit maydoni ta’sirida jismlarga ishlov berish, ularning xossalarini o‘zgartirish insoniyat uchun foydali yangiliklar yaratilishiga olib keldi. Elektr maydonining o‘ziga xosliklari ham mavjud. Ushbu maydonning kuch chiziqlari uzluksiz bo‘lishi bilan bir qatorda (ya’ni elektr maydoni berk halqa tarzida tarqaladi) uni aniq qutblarga ajratish mumkin. Istalgan kattaliklardagi zarrachalarda musbat va manfiy qutblarni yaqqol ajratib,hatto ularning o‘zaro ta’sirlashishini ham kuzatishimiz mumkin. Tok va uni tashkil etuvchilari. Zaryad tashuvchilarning bir tomonga yo‘naltirilgan harakatlanishi hodisasi va (yoki) elektr maydonining vaqt bo‘yicha magnit maydoni hosil qilgan holda o‘zgarishi hodisasini to‘la elektr toki deb ataladi. To‘la elektr toki uchta asosiy turga bo‘linadi: 1) o‘tkazuvchanlik toki; 2) kuchish toki; 3) siljish toki. Ta’rif: O‘tkazuvchanlik elektr toki deb, erkin elektr zaryadi tashuvchilarining modda ichida yoki bo‘shliqda yo‘naltirilgan harakati hodisasiga aytiladi. Elektr toki skalyar kattalikdir:
S sirtdagi har xil elementlarda zaryadlangan zarrachalarni harakatlanish yo‘nalishi xilma - xil bo‘lishi mumkin. Sirt cheksiz kichraytirilib borganda, ya’ni ∆S→0, holat tobora turg‘unlashib boradi. Bayon etilganlar asosida ko‘rib chiqish uchun vektor kattalik – tok zichligi tushunchasi kiritiladi. Ushbu vektor miqdor jihatdan ∆i tokni o‘zi oqib o‘tayotgan dS sirt elementiga nisbatining limitiga teng bo‘lib, zaryadlangan zarrachalar harakatlanish yo‘nalishi va dS sirt elementiga perpendikulyar yo‘nalgandir. Limit nolga intilganda
Ushbu vektorning yo‘nalishi musbat zaryadlangan zarrachalar harakatlanishi bilan mos tushadi va aksincha, manfiy zaryadlangan zarrachalar harakatlanishiga teskari yo‘nalgandir. Ba’zi moddalar elektr o‘tkazuvchanlik deb ataluvchi xossaga ega bo‘ladilar va vaqt davomida o‘zgarmas bo‘lgan elektr maydoni ta’siri ostida vaqt bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lgan elektr tokini o‘tkazadilar.
Ko‘chirish elektr toki deganda, elektr zaryadini bo‘shliq fazoda zaryadlangan zarrachalar yoki jismlarning harakatlanishi orqali ko‘chirish hodisasiga aytiladi. Tokning ushbu turi o‘tkazuvchanlik elektr tokidan shu bilan farqlanadiki, uning zichligini I = E nisbat orqali ifodalab bo‘lmaydi. Elektr zaryadli zarrachalar yoki zaryadlangan jisimlarning elektr maydonida erkin harakatlanishi holatida esa, ularning tezligi elektr maydoni Ye kuchlanganligiga proparsional bog‘liq bo‘lmaydi. Fazoda dl, dS kesimga ega to‘g‘ri burchakli V paralelepiped olib (3.1- rasm). Faraz dl qilaylikki, dl qirrasi tezlik V vektoriga parallel bo‘lsin. Parallelipepid ichidagi zaryad miqdori dq = dl dS ga teng. Parallelepiped ichidagi barcha zaryad dS sirtdan dt vaqt oraligida oqib o‘tadi va bunda zaryadlangan elementar zarrachalar dl masofani o‘tadi. Elektr tokining uchinchi turi elektr siljish toki deb ataladi. Tokning ushbu turi o‘zgarmas elektr maydoni ta’siri ostida dielektriklarda hosil bo‘ladi. Ma’lumki, elektr maydonining vaqt bo‘yicha har qanday o‘zgarishi natijasida dielektrikdagi P qutblanish ham o‘zgaradi. Mazkur holatda dielektrik moddasida moddaning atomlari va molekulalaridagi elektr zaryadlangan elementar zarrachalarning harakatlanishi sodir bo‘ladi. Dielektrikdagi ushbu tok - qutblanish elektr toki deb ataladi. Dielektrikda zaryadlangan zarrachalar erkin holatda bo‘lmasdan, elektr maydon ta’sirida faqatgina siljishlari mumkin. Shuning uchun qutblanish elektr tokini siljishi elektr toki ham deb ataladi. Integral kattaliklar ikki xilda bo‘ladi. Birinchisi bu aniq integrallar, ikkinchi noaniq integrallar. Aniq integralda integrallanayotgan oraliqning quyi va yuqori chegaralari beriladi.
|
| |
