47
Qurilmaning asosiy qismi rektifikatsion kolonnadir. Kolonna silindrsimon
shaklda bo’lib, uning ichiga tarelkalar yoki nasadkalar joylashtirilgan bo’ladi.
4.11- rasm. Uzluksiz ishlaydigan rektifikatsion qurilma sxemasi:
1 -isitgich; 2-rektifikatsion kolonna; 3-deflegmator; 4-ajratgich; 5-sovitgich;
6-distillyat yig`gich; 7-qaynatgich; 8-qoldiq mahsulotni yig`gich.
Rektifikatsion kolonnalarda rektifikatsiya jarayoni bug` va suyuq fazaning
ko’p marta o’zaro kontakti ta’sirida amalga oshadi. Shu maqsadda kolonna
maxsus kontakt qurilmalari tarelkalar bilan ta’minlangan bo’ladi. Tarelkalar
kolonna ichida gorizontal holatda o’rnatiladi.
Dastlabki aralashma isitgichda qaynash
temperaturasigacha isitiladi,
so’ngra kolonnaning ta’minlovchi tarelkasiga yuboriladi.
Ta’minlovchi tarelka qurilmani ikki qismga (yuqorigi va pastki kolonnaga)
bo’ladi. Yuqorigi kolonnada bug`ning tarkibi engil uchuvchan komponent bilan
boyib boradi, natijada tarkibi toza engil uchuvchan komponentga yaqin bo’lgan
bug`lar deflegmatorga beriladi. Pastki kolonnadagi suyuqlik tarkibidan maksimal
miqdorda engil uchuvchan komponentni ajratib olish kerak, bunda qaynatgichga
kirayotgan suyuqlikning tarkibi asosan toza holdagi qiyin uchuvchan
komponentga yaqin bo’lishi kerak.
48
Shunday qilib, kolonnaning yuqorigi qismi bug` tarkibini oshiruvchi qism
yoki yuqorigi kolonna deb ataladi. Kolonnaning pastki qismi esa suyuqlikdan
engil uchuvchan komponentni maksimal daraja ajratuvchi qism yoki pastki
kolonna deb ataladi.
Kolonnaning pastidan yuqoriga qarab bug`lar
harakat qiladi, bu bug`lar
kolonnaning pastki qismiga qaynatgich (issiqlik almashinish qurilmai) orqali
o’tadi. Qaynatgich odatda kolonnaning tashqarisida yoki uning pastki qismida
joylashgan bo’ladi. Bu issiqlik almashinish qurilmasi bug`ning yuqoriga
yo’nalgan oqimini hosil qiladi. Kolonnaning yuqorisidan
pastga qarab suyuqlik
harakat qiladi. Bug`lar deflegmatorda kondensastiyaga uchraydi. Deflegmator
sovuq suv bilan sovitiladi. Hosil bo’lgan suyuqlik ajratgichda ikki qismga
ajraladi. Birinchi qism- flegma kolonnaning yuqori tarelkasiga beriladi. Shunday
qilib, kolonnada suyuq fazaning pastga yo’nalgan oqimi yuzaga keladi. Ikkinchi
qism – distillyat sovitilgandan so’ng yig`gichga yuboriladi.
Deflegmatorda bug`lar to’la yoki qisman kondensastiyaga uchraydi.
Birinchi holda kondensat ikkiga bo’linadi. Birinchi – qism flegma qurilmaga
qaytariladi, ikkinchi qism esa distillyat (rektifikat)
yoki yuqori mahsulot
sovutgichda sovitilgandan so’ng, yig`ish idishiga yuboriladi. Ikkinchi holda esa
deflegmatorda
kondensastiyaga
uchramagan
bug`lar
sovitgichda
kondensastiyalanadi va sovitiladi: bu holda ushbu issiqlik almashinish qurilmasi
distillyat uchun kondensator – sovutgich vazifasini bajaradi.
Kolonnaning pastki qismidan chiqayotgan qoldiq ham ikki qismga
bo’linadi. Birinchi qism qaynatgichga yuboriladi, ikkinchi qism (pastki
mahsulot) esa sovitgichda sovitilgandan so’ng yig`ish idishiga tushadi.
Rektifikastion qurilmalar odatda nazorat-o’lchash va boshqaruvchi asboblar
bilan jihozlangan bo’ladi. Bu asboblar yordamida qurilmaning ishini avtomatik
ravishda boshqarish va jarayonini optimal rejimlarda
olib borish imkoni
tug`iladi. Rektifikastion kolonna korpusida xom-ashyo, flegma va bug`ni kiritish,
tayyor mahsulotlar, qoldiqni chiqarish, bosim, temperatura va sathni o’lchash
asboblarini o’rnatish uchun shtusterlar ko’zda tutilgan.
49
Tarelkali kontakt qurilmalarini ko’p belgilariga ko’ra sinflarga ajratish
mumkin. Masalan: suyuqlikni bir tarelkadan keyingi
tarelkaga uzatish usuliga
ko’ra ular suyuqlikni quyilish moslamali va quyilish moslamasi bo’lmagan
turlarga bo’linadi.
Quyilish moslamali tarelkalar maxsus kanallarga ega bo’lib, suyuqlik shu
kanallar orqali yuqori tarelkadan pastki tarelkaga quyiladi. Bu kanallar orqali
bug` faza yuqoriga o’tolmaydi. Quyilish moslamasi bo’lmagan tarelkalarda
suyuqlik va bug` faza yuqori tarelkadan keyingi tarelkaga
ulardagi teshiklar
orqali o’tadi.
Gaz va suyuq fazaning o’zaro kontaktlashuv usuliga ko’ra tarelkalar
barbotajli va oqimli turlarga bo’linadi. Barbotajli tarelkalarda suyuqlik yaxlit,
gaz esa dispers faza,
oqimli tarelkalarda aksincha, gaz faza yaxlit, suyuqlik
dispers holatda bo’ladi.
