|
Nizomiy nomidagi tdpu o’zbek tilshunosligi kafedrasi o`qituvchisi M. Rahmatovning 301-302-guruhlarda
|
| bet | 6/12 | | Sana | 29.04.2023 | | Hajmi | 7.51 Mb. | | #54921 |
Bog'liq kelishik kategoriyasi Ahmedov, Bayonnoma N3, big data, 4-amaliy ish, 3-mustaqil ish, 2, 1-ЛАБОРАТОЛРИЯ, BOSHLANG\'ICH MAKTABDA TA\'LIMDA INNOVATSION TARBIYA TEXNOLOGIYALARI, BOLALAR ADABIYOTI VA FOLKLOR, sevara, 4-labaratoriya elektron, 4-topshiriq Mat mantiq va diskret matematika, 3-topshiriq Mat mantiq va diskret matematika, 20 МАВЗУJo‘nalish kelishigi. Bu kelishik qo‘shimchasi eski o‘zbek tilida –qa\\-g’a \\- kә \\ -gә, –a\\-ә va –na \\-nә kabi variantlarga ega. SHu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos bo‘lgan –g’aru\\ -gәrү \\ -qaru \\ -kәrү, -ra \\ -rә, -ru \\-rү qo‘shimchalari ham ayrim yodnomalarda uchraydi.
-g’a\\–g’gә varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi, –qa qo‘shimchasi jarangsiz undoshlar va g’,h undoshlari bilan tugagan negizlarga qo‘shiladi: Eykim barї she’r ahlїg’a sen xān yaңlїg’ \\ SHe’riң bHarї she’rlәrgә sultān yaңlїg’ (Bobir). Lāla qadahїna tashqa urduң \\ Jāla gүhhәrini bashqa urduң (Xamsa).
XIII-XIV asr yodgorliklarida bu tartib buzilgan, ya’ni, -g’a o‘rnida –qa qo‘shimchasi yoki aksincha qo‘llanavergan: Ibrahimg’a \\ Ibrahimqa, avg’a \\ avqa, otg’a \\ otqa (QR).
-kә\\ -gә. Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo‘shiladi. Eski o‘zbek tilida qay hollarda –kә, qaysi hollarda –gә qo‘shimchasining qo‘shilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab yozuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan yozilgan. SHunga qaramasdan, jarangli va sonor undoshlar va unlilardan so‘ng –gә, jarangsiz undoshlardan so‘ng –kә qo‘shimchasining qo‘llanganini mushohada qilish mumkin: Kөңlүmgә dәrd kelgәli...(Boburnoma). Elikkә meniң yashїm yeti (SH. turk).
-a /-ә. Bu affikslar undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi. Lekin uning qo‘llanishi janrlar bo‘yicha chegaralangan. Bu forma XIII- XIV she’riy asarlarda ham, prozaik asarlarda qo‘llangani holda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she’riy asarlarda uchraydi: Bashlarїnї qashїma yetkүrүңүz (SHayboniynoma). Kel, taqї yurtuңa egә bol (SH.tar.). Ne uchun avval өzүңә āshnā qqїldїң meni (Otoiy). Yā rabb, ne ajab yāri jafākāra yoluqtum \\ Kөzi-yu qashї jādu-vu makkara yoluqtum (Lutfiy).
Qadimgi turkiy tilga oid bo‘lgan –g’aru/-gәrү//-qaru/-kәrү//-ru/-rү affikslari eski o‘zbek tilida o‘zining kelishik funkцiyasini yo‘qotgan. Ular keyinchalik eski o‘zbek tilida ham ravish yasovchilarga aylanib ketgan.
Qadimgi turkiy tilga oid bo‘lgan –ra/-rә affiksi «Tafsir»da uchraydi: Ya Muhammad, tashra chїq. Biroq keyinchalik bu affiks ham ravish yasovchiga o‘tib ketgan: ichrә (ichkari), asra (pastki, quyi).
Jo‘nalish kelishigining belgisiz qo‘llanishi ham eski o‘zbek tili uchun xarakterli bo‘lgan. Misollar: Senki ul yan әzimәt etkүңdүr (Navoiy). Bir inisin yibәrүr boldї Hisār (SHayboniynoma).
|
| |
