| Zokirjon Mulla Xolmuhammad o’g’li Furqat (1858-1909) ta'lim berishda faqatgina kitob va boshqa o‘quv qurollarigagina emas, balki qo‘shimcha texnik vositalardan foydalanishning samarasi haqida quyidagicha bayon etadi: “... kamina Zokirjon Furqat va Hoji Zuhur ul gimnaziyani ko‘rub tomosha qilduk. Daf'ai avval janobi mazkurning takliflari ilan gimnaziyaga kirib, amonlashib, marhamat aylab, o‘zlari yo‘l boshlab sobikan ilm xosiyati birlan bino bo‘lg‘on hikmatxonadagi asbob va olotlarni ko‘rsatdilar. Aning tomoshasida bizlarga ko‘p xayriyatlar yuzlandi va aqlimiz lol bo‘ldi. Gustoxlik yuzidin ba'zi ash'yo va asboblarni so‘raduk, xaqiqatini bayon qilib tushuntirdilar.... Mazkur shogirdlarni zexnini ochmoqqa darsxonalarga batadrij intikol qildirub, ta'lim berur ekanlar”17.Samarqand pedagogika muhitining yorqin namoyandalaridan biri Saidahmad Hasanxo‘ja o‘g‘li Siddiqiy (1864-1927) ning pedagogik faoliyatiga chuqur nazar solinsa, shu narsa alohida ko‘zga tashlanadiki, u eski maktab ta'lim – tarbiya uslubining eng ilg‘or tomonlarini qabul etgan holda, masalan, kerakli ma'lumotni yod olish, keyin uni izohlab bera olish, o‘quv va tarbiya ishiga ongli yondashuv asosida qurishga harakat qilgan. U mashg‘ulotlarni qat'iy jadval asosida o‘zbek, rus va tojik tillarida olib borgan. Tabiatshunoslik, geografiya darslari tabiat qo‘ynida o‘tkazilgan, bu mashg‘ulotlar davomida o‘qituvchi o‘z shogirdlariga olam sirlari va ularni egallashlari lozimligi haqida qiziqarli tarzda hikoyalar qilib bergan18.
Kishilarning bilimi, ilmi, amaliy malakalari rivojisiz jamiyat taraqqiyotini tasavvur etib bo‘lmaydi. Muayyan ma'naviy ehtiyojlarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lmagan kishilarda ilm-fanni o‘rganishga, halol mehnat qilib, kasb-hunar egallashga, malaka oshirishga ishtiyoq ham bo‘lmaydi. Shu sababli jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida avval yoshlarni tarbiyalab, ya'ni ularda ta'limga bo‘lgan ishtiyoq, qiziqishlarni tarkib toptirib, keyin ularga ta'lim berganlar.
Haqiqatan ham, bilimga, ilmga ehtiyoj anglangan motivlar tizimidir. Ularni ta'lim oluvchilarda tarkib toptirish va rivojlantirish muammolari sharq allomalarining asarlarida ilmiy asoslab berilgan.
Motivlar shaxs faolligini boshqarib turuvchi, tartibga soluvchi muhim omil sifatida g‘arb olimlari e'tiborini tortib kelgan. Bugungi kunga qadar psixologiya fanida motivning mohiyati xususida juda xilma-xil ta'riflar keltirilib o‘tiladi, jumladan, xohishlar, tasavvurlar, g‘oyalar, kechinmalar (BojovichL.I.), ehtiyojlar, hissiyotlar, moyilliklar (X.Xekxauzen) istak-xohish, odatlar, fikrlar, psixik jarayonlar, shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari (K.K.Platonov), tashqi olam predmetlari (A.N.Leontev), ko‘rsatmalar(A.Maslou), bevosita harakatlarini belgilab beruvchi hissiyotlar (V.S.Merlin), shaxsning faoliyati sohasidagi mushohadaliligi (J.Godfrua) kabi.
Bundan tashqari, motiv va motivatsiya bilan bog‘liq muammolar xorij psixologlaridan E.Torndayk, U.Makdaugoll, J.Bruner, D.Atkinson, A.Maslou, G.Ollport, G.Xekxauzen, G.Rozenfeld tadqiqotlarida o‘z ifodasini topdi
Yan Amos Komenskiy (1592-1670) ning “Buyuk didaktika” asari jahon pedagogikasining nodir asarlaridan biridir. Komenskiy o‘z asarlarida o‘quvchilardagi o‘qishga qiziqishni ularning bilimni o‘zlashtirishlari uchun zaruriy shart hisoblanishini ta'kidlaydi. U barcha vositalar bilan o‘quvchilarda bilim olish ishtiyoqini uyg‘otishni taklif etadi va shu masala yuzasidan ko‘rsatmalar beradi: o‘quvchilarga o‘rganilayotgan materiallarning ahamiyatini, egallagan bilimlarning mohiyatini tushuntirish lozim, ularni rag‘batlantirish, mashg‘ulotning qiziqarli bo‘lishiga harakat qilishi lozim.
U darsliklar ham o‘quvchilarning o‘qishga mehr qo‘yishga undashi lozimligini, buning uchun darsliklar tushunarli tilda yozilishi, tashqi ko‘rinishi bolalarni qiziqtiradigan bo‘lishi kerakligini aytib o‘tadi19.
Barcha narsalar bolalarning yosh xususiyatiga mos bo‘lishi lozim. Shuni nazarda tutish lozimki, bola tabiati quvnoqlik, hazilkashlik, sho‘xlikka moyil bo‘lib, jiddiylik va rahmsizlikni xush ko‘rmaydi. Demak, turmushda qachondir zarur bo‘ladigan jiddiy narsalarni o‘rganishi, shunda ham oson va mamnuniyat bilan o‘rganishi uchun foydali narsalarni qiziqarli shaklda bayon yetish, shu yo‘l bilan bola aqlini biz istagan tomonga qaratish lozim.
O‘quvchilar diqqatini jalb etish uchun kitoblarning nomi qiziqarli bo‘lib kitoblarning mazmunini to‘liq ifodalab bersin. U yana bir muhim jihat, ya'ni ko‘rsatmali o‘qitishda ma'lum tartibga amal qilish va shu asosda o‘quvchilar diqqatini markazlashtirish lozimligini uqtiradi20.Motivga g’arb olimlari tomonidan turlicha ta'riflar keltirilgan.
S.L.Rubinshteyn motivning psixologik mohiyati to‘g‘risida shunday yozgan: “motivatsiya – bu psixika orqali hosil bo‘ladigan insonni harakatga undovchi sabablar majmuasidir; motiv – insonni u yoki bu harakatga undovchi kuchdir”. S.L.Rubinshteyn motivni “u yoki bu mayl, zaruriyat, qiziqish inson uchun maqsad bilan munosabatdoshlikda harakat motiviga aylanadi”, deb tushuntiradi.
S.L. Rubenshteynning fikricha, motiv bu ehtiyojlarning his qilinishi va qondirilishidir21.A. Maslauning ta'kidlashicha, motiv deganda ma'lum bir talabni qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsning u yoki bu faoliyatga undovchi ichki intilishi sifatida baholab, o‘z nazariyasiga asosan 5 ta asosiy talabni ko‘rsatib o‘tadi22.A.N.Leontev motivni inson faoliyatiga yo‘nalgan aniq ehtiyojlar va uni qo‘zg‘atadigan voqelik deb hisoblaydi23.
Motiv – ma’lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sabab, motivatsiya – odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmuidir deb ta’rif beradi.24Mashhur nemis olimi Kurt Levin (1890-1947) motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq borasida katta keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo‘ladi. Shunisi ajablanarliki, o‘sha bir aniq vaziyat xususidagi turli shaxslarning baholari ham turlicha bo‘ladi. Bundan tashqari, bir shaxsning o‘zi ham o‘zidagi holat va kayfiyatga bog‘liq holda bir xil vaziyatni alohida hollarda turlicha idrok qilishga moyil bo‘larkan. Shuning uchun ham odamning ayni paytdagi real harakatlarini o‘sha ma'lum sharoitdagi ichki va tashqi stimullarga uning bergan bahosi yoki reaksiyasi sifatida qaramay, balki unda shunga o‘xshash holatlarni idrok, ichki bir hozirlikni – dispozitsiyaning mavjudligi bilan tushuntirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Shu ma'noda shaxs xulqining motivatsiyasi turli sharoitlardan orttirilgan tajribaga tayangan, ongli tahlillar, hattoki ijtimoiy tajriba normalarining ta'sirida shakllanadigan sabablar kompleksini o‘z ichiga oladi.
R. Nemov shaxsdagi motivatsion sohani quyidagicha tasavvur qiladi: har qanday motivlarning orqasida uning ehtiyojlari yotadi. Ya'ni avvalo shaxsda ma'lum ehtiyojlar paydo bo‘ladi, aynan ularning tabiati va zaruratiga bog‘liq ravishda motivlar namoyon bo‘ladi. Ehtiyojlar ikki guruhga ajratiladi:
1. Biologik ehtiyojlar,
2. Ijtimoiy ehtiyojlar25.Shaxsdagi ehtiyojlar ijtimoiy hayot talabidan kelib chiqqan tarzda yuzaga keladi. Ya'ni ular o‘sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar, madaniy me'yorlar va insonlararo munosabatlar xarakteriga bog‘liq bo‘ladi26.V.S. Merlin motivlar tizimlarining ayrim jihatlarini ancha batafsil yoritib bergan. U motivlar tizimlarining shakllanishi jarayonini quyidagicha tasavvur etadi: turli motivlar bora-bora o‘zoro bog‘liq va bir-biriga tobe bo‘lib borib, oqibatda motivlarning yaxlit tizimi vujudga keladi. V. M. Merlin fikricha, motivlar tizimining shakllanishi jarayonida nafaqat motivlar barqarorligi, balki motivlarni anglash kabi shartlar bajarilishini talab etadi27.Motivlar ta'limda samaradorlikka erishishning zarur shartidir. Psixologlarning asarlarida shunday holatlar ham mavjudki, ularda xulq motivatsiyasi muammolari shaxsning muhim xususiyatlarini tahlil qilish negizidan kelib chiqib qaraladi. Ushbu holat T. Olport asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uningcha, eng muhim jihat bu inson xulqining o‘zgarish sabablarini ochishdir. Shuning bilan birga mazkur vaziyatga olib keluvchi motivlar omillarini tekshirishlari ham alohida ahamiyatga ega ekanligini anglab yetish qiyin emas28.O‘quv faoliyati motivlari deganda o‘quv faolligi namoyon bo‘lishiga sabab bo‘luvchi barcha omillar: ehtiyojlar, maqsadlar, ustanovkalar, burch hissi, qiziqishlar va boshqalar tushuniladi. G.Rozenfeld o‘qish motivatsiyasining quyidagi omillarini ajratgan.
-
Ta'lim olish uchun o‘qish, faoliyatdan qoniqmaslik yoki o‘rganilayotgan fanga qiziqmaslik.
-
Ma'lum qiziqishlarsiz o‘qish.
-
Ijtimoiy identifikatsiya uchun o‘qish.
-
Muvaffaqqiyatga erishish yoki muvafaqqiyatsizlikdan qochish uchun o‘qish.
-
Majburlab yoki qo‘rqqanidan o‘qish.
-
Umum qabul qilingan me'yorlarga yoki axloqiy majburiyatlarga asoslangan o‘qish.
-
Hayotda maqsadga erishish uchun ta'lim olish.
-
Ijtimoiy maqsadlarga, talablarga va qadriyatlarga asoslangan ta'lim.29E. Torndayk o‘quv jarayonini u yoki bu qo‘zg‘atuvchiga (stimulga) javob reaksiyasining holati bilan bog‘liqligini, ya'ni ushbu reaksiya hamda vaziyat o‘rtasidagi ma'lum aloqani o‘rnatish bilan izohlanishini aytib o‘tadi.
Torndayk kishi o‘zi xohlagan reaksiyaning takrorlanishiga nisbatan ro‘yxushlikning hamda o‘zi xohlagan reaksiyaga nisbatan bo‘lgan moyillikning ta'sirini o‘rganishga harakat qiladi. U bir xil sharoitda yuzaga kelgan jazolash omillari rag‘batlantirish omillaridan ancha samarasiz va kuchsizdir, degan xulosaga keladi. Keyingi tadqiqotlarida esa, rag‘batlantirish, umuman, jalb etish barcha aloqalarni saqlash va kuchaytirish salohiyatiga, jazolash esa tez-tez (lekin har doim ham emas) aloqalarni muayyandan noaniqlikka o‘zgartirish xususiyatiga egaligini ta'kidlab o‘tadi. Torndayk bolaning ijobiy o‘quv motivatsiyasini uni jazolash orqali hosil qilib bo‘lmasligini, bunday chora-tadbirlar bolada faqatgina salbiy motivatsiyani vujudga keltirishini e'tirof etgan. O‘z tadqiqotlaridan kelib chiqib, Torndayk real inson turli rejadagi o‘z ehtiyojlari hamda talablari orqali amalga oshiradigan, uzoq vaqt davom etadigan jarayon hisoblangan o‘quv faoliyatiga aloqador bo‘lgan umumiy ko‘rinishdagi xulosalarga keladi va bu xulosalar, motivlashtirish nuqtai nazaridan qaralganda, mustahkamlashning alohida bitta tizimiga sig‘maydi.30J. Bruner o‘qish motivlari masalasiga Torndaykdan boshqacharoq yondashadi. U o‘zining “O‘quv jarayoni” nomli kitobida o‘quvchining real, yetarli darajada uzoq davom etadigan o‘qish jarayoni tufayli tug‘iladigan amaliy va nazariy muammolarini e'tirof etgan.
J. Bruner faqat o‘qishni motivatsiyalash, ya'ni har doim ham o‘qish jarayoniga undovchi, anglangan omillar haqidagina emas, shu bilan birga, o‘quvchining motivlari haqida ham fikr yuritadi. Garchi uning fikrlari umumiy xarakterda bo‘lsa ham, ulardagi ayrim yo‘nalishlar diqqatga sazovordir. Bu, birinchi navbatda, o‘qish jarayonida bilish xarakteridagi motivlarning ahamiyati va yangi narsani bilishdan paydo bo‘ladigan ichki qanoat hissi, himoya masalalarining qo‘yilishidir. Shuni e'tirof etish kerakki, ushbu ichki qanoat hissi keyinchalik bilim olishga yo‘naltirilgan ijobiy motivatsiya bilan uyg‘unlashib ketadi.31E. Deci ichki motivlarni tug‘ma, inson tug‘ilishiga xos bo‘lgan motivlar deb ta'riflaydi. Uning fikricha, hamma insonlar o‘zini-o‘zi baholashga nisbatan differensiallashmagan zaruriyat bilan tug‘iladilar.
O‘quvchi imkoniyatlarini aniqlash va ularni yuzaga chiqarishdagi samaradorlik o‘qituvchining ustaligiga, uning vaqtida yordamga kelishi, o‘quvchi bilan hamkorlik munosabatini o‘rnatish mahoratiga bog‘liq32.
|
