I bob. Pedagogika nazariyasida ta’limni insonparvarlashtirish muammolari
1.1 Tarixiy malu’motlar asosida ta’limni insonparvarlashtirish
Matematika ta‘limini insonparvarlikka yo‗naltirish - bu zamonaviy ta‘lim tizimining voqeligidir. Matematika ta‘limini insonparvarlikka yo‗naltirish, ta‘limning bu sohasini isloh qilishning asosiy tamoyillardan biri bo‗lib, matematika o‗qitish nazariyasi va metodikasida dolzarb muammolaridan biri sanaladi. Matematikadan ta‘lim jarayoniga insonparvarlik nuqtai nazaridan yondoshish doimo shaxs istiqbolini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Bu sohada gumanitar fanlarning imkoniyatlari cheksiz, chunki o‗quv predmetlarining mazmuni insonparvarlik g‗oyalari bilan sug‗orilgan. Gumanitar fanlarda «ixtisoslashtirish-insonparvarlik-madaniylashtirish» tizimi vujudga kelgan. Bu tizimni mazmunida ta‘limning asosiy e‘tibori kasbiy-ixtisoslik jihatlariga qaratilgan.
Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi, insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning rivojlanishi bu ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi.
‖Matematika, boshqa fanlar kabi, odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldi, bular: yer maydonining yuzalarini o‘lchash, idishlarning sig‗imini o‘lchash, vaqtni o‘lchash va mexanikaning elementlaridir‖.
F.Engels, Andi Dyuring haqiqatdan ham matematikaning turli bo‘limlari real dunyoning fazoviy formalarini va miqdoriy munosabatlarini o‘rganishda o‘zining metodlarining turli tumanligi bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib turadi. Matematika fanining mazmuni quyidagicha:
uning rivojlanish jarayonida yig‗iladigan - faktlar;
faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi-gipoteza. O‘z o‘rnida bu tajriba orqali tekshiriladi;
faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya va qonunlar ko‘rinishiga keltirish;
nazariya va qonunlarni o‘rganish, matematikani o‘rganishni xarakterlaydigan umumiy yo‘nalishlarni ifodalovchi metodologiyani yaratish.
Bu elementlar doimo o‘zaro aloqadorlikda va rivojlanishdadir.Ana shu aloqadorlikni va rivojlanishni o‘rganish bizlar qanday tarixiy davrga olib borishni aniqlash ro‘yobga kelish sabablarini aniqlash - aynan mana shu matematika tarixining predmetini ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi matematikaning rivojlanishining qonunlarini o‘rganuvchi fandir.
Yo‘qoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal qilishi kerak:
Birinchidan matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni yoritilishini .Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday paydo bo‘lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani yoritilishini, xalqlarda ma‘lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini xarakteri va xususiyatlarini aniqlashni barcha zamondagi ulug‗ olimlarning qo‘shgan hissalarini yoritishni hal qilish.
Ikkinchidan matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini ochishi, jumladan: matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari bilan aloqasini, boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va iqtisodiy strukturasiga va sinfiy kurashlarga ta‘sirini ochish, xalqlarning olim individining, olimlar kollektivining rolini ochishdan iborat.
Uchinchidan matematika tarixini o‘rganish hozirgi zamon matematikasini mantiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to‘g‗ri tushunishga yordam berishi kerak.
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo‘lib dastlabki bosqichlarda o‘zaro muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o‘zi ham ta‘sir e‘ta boshladi.
Shulardan ba‘zilarini qayd etib ketaylik.
N‘yutonning (differensial va integral xisobining ilk qadamlari) funksiyalarni hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi darajasigacha ko‘tarildi.
Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal qilish muamosini izlaganda tenglama ildizlarini ―gruppalash masalalarini‖ qaragan edi. Keyinroq esa E.Galua gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi muamosini hal etdi. So‘ng XIX asrda A.Keli gruppaga ta‘rif berdi.
S.Li esa uzluksiz gruppalar nazariyasini yaratdi.1890 yilda E.S.Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga tatbiq etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga aylangan. Bulardan ko‘rinadiki matematika nafaqat o‘z-o‘zini rivojlantiradi, balki boshqa fanlarning rivojlanishiga va aksincha boshqa fan yutuqlari asosida o‘zi ham rivojlanadi.
Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiqi;
U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon etish, ya‘ni matematik modelini vujudga keltirish va uni yechishning metodini topish;
Matematik modelni yechish va uning forma va metodlarini takomillashtirish va mantiqiy kamolotga intilish;
So‘ngi yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kibernetika, hisoblash tehnikasi) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya, meditsina va boshqa sohalarda matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning rivojlanish jarayonida ko‘pdan – ko‘p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong‗u zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari siljishi uchun imkoniyatlar yaratib bergan. Jumladan: Kopernik va Galiley, Ulug‗bek qismatlari yoki XVII asrda Leybnits va Nyuton asarlarida cheksiz kichiklar haqida ma‘lumotlar paydo bo‘lishi bilan Episkok Berklining qattiq tanqidiga uchradi. Yoki limitlar nazariyalar XIX asr oxiriga qadar qattiq tortishuvlarga sabab bo‘lib keldi. Hatto Koshining ishlari ham bunga barham bera olmagan edi. Yoki N.I.Lobachevskiy ishlari o‘limidan so‘ng XIX asr oxirida tan olindi. Matematikani sotsial-iqtisodiy sohalarga ta‘sirini chuqurroq ko‘ra-bilish uchun uning tarixini turli ijtimoiy formatsiyalar bilan birgalikda qarash kerak.
|
