|
No`kis 2023 mazmuni
|
| bet | 23/55 | | Sana | 16.09.2024 | | Hajmi | 0,79 Mb. | | #271336 |
Bog'liq 3.Лекция умумий психологияFakticheskiy dialog-bul tek g`ana dialogti, sa`wbetti uslap turiw ushin so`zlik viskazivanieler menen almasiw. Ayirim ma`deniyatlarda faticheskiy qarim-qatnas ritual xarakterine iye, o`ytkeni individke o`z qa`wimleslerine baylanisliliq sezimin payda etedi. Informatsiyaliq dialog-bul ha`r qiyli qa`siyettegi mag`liwmatlar menen bo`lisiw. Jiyi yurisprudentsiyada orin aladi (mag`liwmat, shig`iw ha`m keyingi talqilaw formasinda).
Dialogtin` diskussiyaliq tipi anaw yamasa minaw fakt, waqiya h.t.b tu`sinik beriw ayirmashiliqlari payda bolg`anda ha`r qiyli ko`z-qaraslar soqlig`isiwinda ju`zege keledi. Diskutantlar ayiriqsha usil menen bir-birine ta`sir etedi. Minez-quliqtin` belgili bir o`zgerisine erisiwge urinadi.
Ishki sirin aytiw dialogi-en` isenimli qatnas-adam o`zinin` teren` sezimleri ha`m bastan keshiriwleri menen bo`lisiwdi qa`legende payda boladi. Bul intim qatnas bolip, individtin` bir birin qabillawi, o`mirdin` bahaliliqlari ha`m uliwma ma`nisin bo`lisiwge tiykarlang`an.
Verbal so`ylesiw universal esaplang`an menen, ol qatnastin` so`zsiz, yamasa verbal emes qurallari menen toliqtiriladi. Psixologiyada verbal emes qarim-qatnastin` to`rt tu`rin ayiradi- kinesika, paralingvistika, proksemiku, vizual qatnas. Qatnastin` ha`r bir formasi o`z belgilik sistemasin qollanadi.
Kinesika- jest, mimika, pantomimikani o`z ishine alatug`in qatnas qurali sistemasi. Kinestik sistema denenin` ha`r qiyli bo`limlerinin` (qol-jestikulyatsiya, bet-mimika, poza-pantomimika) uliwma motorikasinin` aniq qabillaniwshi qa`siyetleri sipatinda turadi. Denenin` ha`r qiyli bo`limlerinin` uliwma motorikasi adamnin` emotsional reaktsiyasin ko`rsetedi. Kommunikatsiya jag`dayina optiko-kinetikaliq sistemanin` qosiliwi qatnasqa nyuans beredi. Bul nyuanslar ha`r qiyli millet ma`deniyatlarinda sol bir jestti qollaniw ha`r qiyli ma`nini bildiriwi mu`mkin. Misal basti iyzew rus ha`m bolgarlarda bir-birine qarama-qarsi ma`nini bildiredi, ruslarda awa, bolgarlarda yaq degeni. A`tirapta ju`z berip atirg`anlardi duris tu`siniw ushin ko`rkem ha`reketler ayirim tekstlerge biliw kerek bolg`an o`z aldina G`teksttin` jasirin ma`nisinG` usinadi. Ha`reket tili sirtqi ha`rekette ishki mazmundi ashadi. G`Bul til-dep jazg`an edi L.Rubinshteyn-so`ylesiwdin` na`zik quralina iye. Bizin` ko`pshilik ha`reketlerimiz-bul tutas bir metaforalar. Adam basqalardan joqariraq boliw ushin ko`kiregin kerise, yamasa bas adamlar aldinda basin iyse ol o`z personasi menen awispali ma`ni beretug`in obrazdi su`wretleydi G`.
Belgilerdin` paralingvistikaliq ha`m ekstralingvistikaliq sistemasi sonday aq verbal kommunikatsiyag`a G`qosimshaG`ni ko`rsetedi. Paralingvistikaliq sistema-bul vokalizatsiya, yag`niy dawis sapasi, onin` diapazoni, toni sistemasi. Ekstralingvistikaliq sistema-so`ylesiwge pauza, basqa da qosindilar, misali jo`teliw, jilaw, ku`liw, so`ylesiwdin` o`zinin` tempin kiritiw.
Proksemika-qarim-qatnastin` ken`islik ha`m waqitliq sho`lkemlesiwi normalari menen shug`illaniwshi psixologiyanin` ayiriqsha tarawi. Protsessti sho`lkemlestiriwdin` ken`islik ha`m waqti ayriqsha belgilik sistemasi sipatinda shig`adi, ma`nilik nagruzkag`a iye, kommunikativ jag`day komponenti esaplanadi. Solay etip, partnerlardin` bir-birine ju`zlesip jaylasiwi kontakttin` payda boliwina ta`sir etedi, so`ylewshige diqqatti bildiredi, arqadan baqiriw keri ta`rtiptegi ma`nige iye boliwi mu`mkin. Qatnasti sho`lkemlestiriwdin` ayirim ken`islik formalarinin` sa`wbettegi eki adam ushin da, massaliq auditoriyada da u`stinligi eksperimental da`lillengen.
Bul tarawdag`i bir qatar izertlewler kommunikativ jag`daylardin` ken`islik ha`m waqitliq konstantinin` o`zine ta`n toplamin u`yreniw menen baylanisli. Bul bo`leklengen toplamlar G`xronotipG` dep atalg`an. Misali, G`vagon jolawshisiG` dep atalatug`in xronotip su`wretlengen. Qatnas jag`dayi o`zgesheligi bunda ayirim waqitlari ku`tilmegen ta`sir etiw na`tiyjelerin payda etedi-misali, eger bul G`vagondag`i jolawshiG` bolsa barliq waqitta da tu`sindirip bolmaytug`in birinshi ushirasqan adamin`a ashilisiw.
Vizual qatnas-bul da`slepki u`yreniw, intim qatnas penen baylanistirg`an ko`z benen kontakt. Biraq ha`zirgi waqitta bunday izertlewler spektri biraz ken`irek-ko`z ha`reketi menen ko`rsetiletug`in belgiler. Qatnas jag`daydin` ken`irek diapazonina kiritiledi. Bunday qatnas yuristlerdi jumisqa aliwda a`hmiyetli ma`niske iye bolip, bunday talqilawlar seminar sabaqlarinda talqilanadi.
Qatnas o`z-ara baylanis sipatinda Qatnastin` interaktiv ta`repi adamlardin` birgelikte jumislardi sho`lkemlestiriwinde ko`rinedi. Bul is-ha`reket boyinsha bilim ha`m ideyalar menen bo`lisiw erisilgen o`z-ara tu`siniw birgeliktegi is-ha`reket.
Bul is-ha`rekette bir waqittin` o`zinde ko`plegen adamlardin` qatnasiwi, ha`r kim og`an o`z u`lesin qosiwi kerek ekenligin bildiredi. Bul o`z ara baylanis birgeliktegi is-ha`reketti sho`lkemlestiriw sipatinda o`zinshe tu`siniw mu`mkinshiligin beredi.
Psixologiyada barliq mu`mkin bolg`an tu`rler eki qarama-qarsi tu`rlerge bo`linedi- kooperatsiya (birgelikte islew) ha`m konkurentsiya (konflikt). Kooperatsiya birgeliktegi is-ha`reket, toparliq maqsetke erisiwdi sho`lkemlestiriwge mu`mkinshilik beretug`in birgeliktegi ha`reket. Konflikt-bul birge ha`reket etiw sub`ektlerinin` bir-birine qarama-qarsi bag`darlang`an maqsetler, qizig`iwshiliqlar, pozitsiyalar, ko`z-qaraslardin` soqlig`isiwi. Da`stu`riy tu`rde konflikt o`z ara baylanisinin` negativ tipi sipatinda qaraladi. Ha`zirgi waqitta psixologiyada konflikttin` pozitiv ta`replerin aniqlawshi ko`plegen izerlewler o`tkerilgen. Olardin` uliwma lozungi G`Konflikt-bunday a`jayip mu`mkinshilikG`.
Toparlar tu`sinigi ha`m olardin` tu`rleri. Pedagog o`z jumisi dawaminda tek g`ana ha`r bir oqiwshi menen bo`lek-bo`lek jumis alip barmastan, sonday-aq o`z quramina oqiwshilardi birlestirgen, tu`rli-tu`rli toparlar - klass kollektivi, oqiwshilar islep shig`ariw brigadasi, shan`araq ha`m ayirim jag`daylarda o`spirimdi o`z ta`sirine tartqan ko`she biyzarilari yamasa klasstin` o`zinde qandayda bir jetekshi do`gereginde birlesken balalar todasi menen oqitiwshi toparlar ha`m kollektivlerdin` tiykarg`i sotsial-psixologiyaliq nizamliqlarin biliwi sha`rt.
Topar- bul ma`lim belgige, ma`selen, klassliq birdeylikke, birgelikte xizmet ko`rsetiwdin` mu`mkinligine ha`m sol siyaqlilar tiykarinda jirtilip turatug`in insanlar birligi esaplanadi.
Toparlardin` tu`rleride sog`an say ta`rizde bolip, kishi ha`m u`lken toparlarg`a bo`linedi - o`z na`wbetinde olar da real, sha`rtli formal (ra`smiy) ha`mde formal emes (na`ra`smiy) toparlarg`a, rawajlaniw da`rejesi ha`r tu`rli bolg`an, yag`niy rawajlang`an ha`mde jeterli da`rejede rawajlanbag`an yamasa kem rawajlang`an toparlarg`a (birlespelerge, aralas toparlarg`a) bo`linedi.
U`lken toparlar uliwma ma`kan ha`m zamanda o`mir su`rip atirg`an bir qansha adamlardi o`z ishine alatug`in sotsial uliwmaliqti payda etetug`in toparlar tu`rinde boliwi mu`mkin. Bul tu`rdegi u`lken toparlarg`a ka`rxananin` miynet ja`ma`a`ti yamasa oqitiwshilar bir-biri menen ha`mme waqit o`zara baylanista bolmasada, biraq bir basliqqa boysinatug`in, bir partiyag`a, bir sho`lkemge kiretug`in, mektep turmisina tiyisli barliq uliwmaliq esaplang`an qag`iydalarg`a boysinatug`in u`lken bir mekteptin` pedagoglar ja`ma`a`ti kiritilgen boliwi mu`mkin. U`lken toparlar ayirim belgileri (klassliq, jinisiy, milliy, jasi ha`m t. b. belgileri) ne qaray ajiratilatug`in ha`mde birlestiriletug`in sha`rtli toparlar tu`rinde boliwida mu`mkin. U`lken sha`rtli toparg`a kirgizilgen adamlar hesh qashan bir-birewi menen ushiraspag`an bolsada, biraq bunday toparg`a kirgizilgen ushin tiykar bolg`an belgilerge qarata uliwma sotsial ha`m psixologiyaliq ko`riniske iye boladi. Sonday-aq, o`spirimler tu`rli qalalarda ha`m awillarda jasawina baylanisli bolmag`an halda bir u`lken sha`rtli toparg`a birlestiriledi, mu`mkin, olar ha`r tu`rli millet tillerinde so`ylesiwleri, hesh qashan bir-birleri menen bir jerge toplanbag`an boliwlari mu`mkin h.t.b. Olardin` uliwma sotsial (orta mektep oqiwshilari), jas (12-15 jasar waqti), psixologiyaliq (rawajlanip kiyatirg`an u`lkeyiw sezimi, o`spirimlik da`wirinde o`zligin ko`rsetiwi h.t.b.) ko`rinisleri tiykarg`i belgilerine qaray bir-birine uqsas boladi. U`lken sha`rtli toparlardi u`yreniw (Jas psixologiyasinda, sotsial psixologiyada ha`m basqalarda) olardin` uliwmaliq qa`siyetleri ha`r tu`rli bolg`anliqlari sebepli toparlarda jumis alip bariwdin` ilimiy tiykarlang`an strategiyasi ha`m taktikasin islep shig`iw imkaniyatin beredi. Sha`rtli (jas) topar sipatinda o`spirimlerdin` o`zliginin` rawajlaniwinin` uliwmaliq nizamliqlarin bilgen halda pedagog mektepte ha`m mektepten tisqari mekemelerde ta`rbiyaliq jumislardi o`z waqtinda ha`m na`tiyjeli tu`rde alip baradi.
Kishi toparlar - ha`mme waqitta tikkeley baylanista bolip turiwshi topar bolip, og`an kiriwshi adamlardin` o`zara birgeliktegi real ha`reket ha`m olar ortasindag`i real o`zara mu`na`sebetler menen baylanisli bolip tabiladi. Bul toparlar ra`smiy (formal) boliwi, yag`niy yuridikaliq ta`repten islep shig`ilg`an huqiq ha`m waziypalarg`a, normativ tiykarinda ornatilg`an strukturag`a, tayinlap yamasa saylap qoyilg`an basshig`a iye boliwi mu`mkin. Sotsial miynet bo`listiriliwi sharayatlarinda bul toparlar sotsial ta`repten ko`rsetilip berilgen xizmetti orinlawi menen baylanisqan. Mekteplerdegi klassta kamolat topari a`ne sonday ra`smiy topar esaplanadi, oqiwshilardin` sotsial ta`repten za`ru`r bolg`an xizmetin jolg`a qoyiwda olardin` roli ha`m a`hmiyeti ju`da` u`lken.
Sonday aq yuridikaliq ta`repten ko`rsetip berilgen statusqa iye bolmag`an, biraq sho`lkemlesken shaxslarara mu`na`sebetler (dosliq, awzibirshilik, birdey pikirlewshiler, isenim h.t.b.) sistemasi menen ko`rinetug`in rasmiy emes (ko`binshe olardi formal emes dep ataydi) toparlar da ayriqsha ajiralip turadi. Olar ayriqsha ajiralip turatug`in uliwmaliq (ma`selen, tu`rli mektepler ha`m ka`sip-o`ner bilim jurtlarinin` mototsikl sportina qiziwshilari uliwmalig`i negizinde birlesken bir neshshe oqiwshisi) sipatinda ju`zege keliwi ha`m ra`smiy toparlar ishinde jeterli da`rejede turaqli ko`riniske iye boliwi (klasstag`i dosliq, qa`dirdanliqqa aylaniwi) mu`mkin. Aqibette ra`smiy topar o`zinin` barliq ko`rinislerin saqlap qalg`an halda ra`smiy emes toparlardin` barliq pa`ziyletleri (bekkem dosliq qatnasiqlari, topar ag`zalarinin` o`zara awzibirshiligi h.t.b.) ne de iye boliwlari mu`mkin. Solay etip, ra`smiy ha`m ra`smiy emes toparlar ortasindag`i shegaralar sha`rtli ha`m salistirmali esaplanadi. Oqiwshilardin` bul tu`rdegi ra`smiy emes toparlarin payda etiw oqitiwshinin` alip bariwi lazim bolg`an ta`rbiyaliq jumisinin` za`ru`rli waziypasi bolip tabiladi. Bunday toparlardin` barlig`i mektep oqiwshilari kiretug`in sol ra`smiy toparlardi bekkemlegen ha`m olardin` xizmetin bayitqan bolar edi.
Ha`r qanday (u`lken ha`m kishi) toparlardag`i qatnas ha`m xizmet a`ne sol toparlarg`a kiretug`in adamlardin` turmis ta`rizin belgilep beretug`in ha`mde olardin` qa`diriyatlarin, ideallarin, du`n`yaqarasin qa`liplestiretug`in sotsial mu`na`sebetler menen belgilenedi ha`m bag`darlap turadi. «Individ» -bul sotsial tiri jan. Sonin` ushin onin` o`mir su`riwi qanday ko`riniste bolmasin ha`m eger ol ha`tte basqalar menen birgelikte keshiretug`in tuwridan-tuwri kollektivlik o`mir keshiriw tu`rinde ju`z bermegen jag`dayda da ja`miyetlik turmistin` ko`rinisi bolip tabiladi.
Toparlar rawajlaniwinin` da`rejesi yamasa statusi olardi ta`riyplewdin` en` a`hmiyetli negizi esaplanadi. Toparliq rawajlaniw da`rejesi - shaxslarara mu`na`sebetlerdin` rawajlang`anlig`inin` belgisi, toparlar rawajlaniw protsessinin` na`tiyjesi bolip tabiladi. Topardin` bul tu`rdegi o`lshew (parametri) turmis keshiriw da`wiri, kommunikatsiyalar mug`dari (topar ag`zalarinin` belgili waqit aralig`inda bir-birlerine qabarlasqan sani), ha`kmiyat ha`m boysiniw mu`na`sebetleri h.t.b. lar toparlardin` qa`lipleskenliginin` o`lshemi sipatinda xizmet qiladi. Psixologiyada topardin` xizmetin, ondag`i shaxslarara mu`na`sebetler xarakterin belgileytug`in qa`diriyatlardi topar ta`rizinde rawajlaniw da`rejesin aniqlaw ushin tiykar sipatinda qabil qilg`an. Rawajlaniw da`rejesine qaray toparlardin` - kollektivler, ja`miyetlik bag`dardag`i sho`lkemler, aralas toparlar, ja`miyetlik bag`darg`a qarama-qarsi sho`lkemler ha`m birlespelerdin` psixologiyaliq topari a`ne sol tiykarda payda boladi. Topar sipatinda rawajlaniwdin` joqarg`i da`rejesi kollektivlerge ta`n xizmette ha`m shaxslarara mu`na`sebetlerde ko`zge ko`rinedi.
Toparg`a kiriwshi adamlar bir-birlerine salistirg`anda ha`m topar ba`nt bolg`an xizmetke salistirg`anda bir qiyli ko`z-qarasta tura almaydi. Topardin` ha`r bir ag`zasi o`zinin` isshen`ligi ha`m shaxsiy pa`ziyletlerine, o`z statusina, yag`niy onin` toparda tutqan orni haqqinda mag`liwmat beretug`in etip, bekitilip qoyilg`an huqiqlari ha`m waziypalarina, onin` xizmetleri ha`m pa`ziyletleri topar ta`repinen ta`n aliniwi, yaki bolmasa ta`n alinbaslig`in sa`wlelendiretug`in, tutqan ornina baylanisli topardag`i shaxslarara mu`na`sebetler sistemasinda belgili abiroyg`a iye boladi.
Oqiwshilardin` bir-biri menen sportqa tiyisli bolg`an barliq tarawlarda atag`i shiqqan abiroyli adam sipatinda mu`na`sebette boladi: birewi menen na`zik ma`seleler haqqinda ju`da` jaqsi ha`m shin kewili menen sa`wbetlesiwi mu`mkin. Basqasi menen bolsa, uliwma hesh na`rse haqqinda so`ylesip bolmaydi; birewine bolsa tap o`zin`e isengendey iseniw mu`mkin, basqasina bolsa hesh isenip bolmaydi. Bulardin` ha`mmesi ha`r bir oqiwshi belgili statusqa ha`m abiroyg`a iye bolg`an mektep klasinda topardin` jeterli da`rejede ha`r tu`rli bo`leklerge bo`liniwine alip keledi.
Psixologiyada topar ishindegi bo`liniwdin` eki tiykarg`i sistemasi- sotsiometrik ha`m referentometrik abzal ko`riw ha`m tan`lawlar ayriqsha ajiralip turadi.
Jaqsi oqiwshi boliwi mu`mkin, biraq doslarina jaqpawi, klasstag`i en` ta`rtipsizler sapinda boliwi, biraq ja`nede ko`pshilik adamlar ushin a`ziz bolip qaliwi da mu`mkin. Jaqsi ko`riw -ishki sezimlerge bola abzal ko`riw- topardag`i bo`liniwinde ju`da` a`hmiyetli faktor esaplanadi.
Amerikaliq psixolog J. Moreno toparlarda shaxslarara abzal ko`riwshilikti aniqlaw usilin ha`m ishki sezimlerge berilip abzal ko`riwlerdi ko`rsetip beriw texnikasin usindi. Buni ol sotsiometriya dep atadi. Sotsiometriya ja`rdeminde shaxslarara birgeliktegi ha`reket protsessinde topar ag`zalarinda payda bolatug`in abzal ko`riwdin`, pariqsizliq yamasa jaqtirmasliqtin` mug`dar da`rejesin aniqlaw mu`mkin. Sotsiometriya topar ag`zalarinin` bir-birlerin jaqsi ko`riw yamasa jaman ko`riwin aniqlawda ken` qollaniladi.
Topar ag`zalarinin` o`zleri bunday qatnaslardi an`lay almasliqlari ha`m olardin` bar yamasa joq ekenligi haqqinda o`zlerine bilinbesligi mu`mkin. Sotsiometriya metodi ju`da` tez a`melge asatug`in bolip, onin` na`tiyjeleri matematik usil menen qayta islenedi ha`m jazba tu`rde ko`rsetip beriliwi mu`mkin. Sotsiometrik usildin` tiykarinda «Sen kim menen birge boliwdi qa`ler edin`« degen tuwridan -tuwri soraw turadi. Ol adamlar ortasindag`i o`zara mu`na`sebetlerdin` qa`legen tu`rine qoyiliwi mu`mkin: sen kim menen bir partada birge otirg`in` keledi h.t.b.
|
| |
