Nostandart darslar
Munisa Ergasheva
Munisaergasheva00@gmail.com
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti
Annotatsiya: Ma’lumki, dars ta’lim jarayonini tashkil etishning asosiy shakli
hisoblanadi. Ushbu maqolada an’anaviy va nostandart darslarning tashkil etilishi va
dars jarayoni haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, bu ikki dars shakllarining
farqli tomonlari ham tahlil qilingan.
Kalit so’zlar: nostandard darslar, o’quv mashg’ulotlari, an’anaviy dars, maktab,
o’quvchilar, o’yinlar
Non-standard lessons
Munisa Ergasheva
Munisaergasheva00@gmail.com
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after
Alisher Navoi
Abstract: It is known that the lesson is the main form of organizing the
educational process. This article provides information about the organization of
traditional and non-standard lessons and the process involved. In addition, the
differences between these two forms of lessons are also analyzed.
Keywords: non-standard lessons, educational activities, traditional lesson,
school, pupils, games
Nostandart darslar - noan’anaviy (noma’lum) tuzilishga ega bo’lgan,
improvizatsiya qilingan o’quv mashg’ulotlaridir. Noan’anaviy rivojlantiruvchi
ta’limni tashkil etish maktab o’quvchilarining aqliy faoliyat usullarini o’zlashtirish
uchun sharoit yaratishni nazarda tutadi. Bugungi kunda o’rta maktabning asosiy
maqsadi-shaxsning aqliy, axloqiy, hissiy va jismoniy rivojlanishiga hissa qo’shish. Shu
o’rinda aytib o’tish kerakki, XX asr 70-yillari o'rtalarida, milliy maktablarda
o'quvchilarning mashg'ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. Muam-
moni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga alohida e’tibor
qaratildi. Maktablarda fanga qiziqishni shakllantirish usullaridan biri o’quv jarayonini
oqilona tashkil etish, ya’ni o’quv jarayonining barcha bosqichlarida o’quvchilaning
mustaqilligi va faolligini rag’batlantiruvchi, shakl va usullardan foydalanish,
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1164
intellektual o’yinlar(jumboqlar, krossvordlar, topishmoqlar va boshqalar) tashkil
etishdir.
1
Ushbu darslarda o’quvchilar o’zlarining qobiliyatlari va ijod mustaqilligini to’liq
amalga oshiradilar. Nostandart darslar bolalarning xotirasini, tafakkurini, tasavvurini,
mustaqilligini, tashabbuskorligi va irodasini rivojlantiradi, darsga animatsiya va
ko’ngilochar elementlarni olib keladi, bilim olishga qiziqishini oshiradi. O’yin
vazifalari o’quv vazifalari bilan to’liq mos bo’lishi kerak. Ta’limga nostandart
yondashuv boshlang’ich umumiy ta’limning yangi federal davlat ta’lim standartlariga
o’tish sharoitida har bir o’quvchiga ma’lum cho’qqilarni zabt etish uchun teng
imkoniyatni ta’minlash kalitidir. Ta’limga nostandart yondashuvning maqsadi- har bir
o’quvchiga ta’lim mazmunini o’zlashtirish jarayonida rivojlanish uchun shart-
sharoitlarni ta’minlash; rivojlanayotgan texnologiyalarni joriy etish; sinfda ishning
guruh shakllaridan foydalanish; doimiy va smenali xodimlarning juftliklarida ishlash.
Nostandart darslarning ijodiy tamoyillari:
1. Darsni tashkil etishda shablon, rasmiyatchilik va darsni olib borishdagi
tartibdan voz kechish.
2. Darsda sinf o’quvchilarini faol faoliyatga maksimal darajada jalb etish.
3. Darsning hissiy ohangi asosi o’yin-kulgi emas, balki ishtiyoq.
4. Muqobillikni, fikrlar ko’pligini qo’llab-quvvatlash.
5. Darsda muloqot funksiyasini rivojlantirish, o’zaro tushunishni, harakatga
motivatsiyani, hissiy qoniqish hissini ta’minlash.
6. O’quvchilarning o’rganish imkoniyatlari, qiziqishlarini, qobiliyati va
mayllarini “yashirin” (pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq) farqlash.
7. Baholashdan shakllantiruvchi (faqat natija emas) vosita sifatida foydalanish.
Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o'nlab turlari
mavjudligini ko'rsatdi. Ular orasida «berilish» darsi, amaliy o'yinlar, matbuot
konferensivalari, iiodiv hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi o'vinlar, tanlov,
teatrlashtirilgan darslar, binary, komputerli darslar, fantazivalar, «sudlar», haqiqatni
izlash, «paradokslar», auksionlar, dialoglar, matbuot anjumanlari, ijodiy hisoblar,
“mo’jizalar maydoni” o’yinlari, konsertlar va boshqalar ko'zga tashlanadi.
Nostandart darslarni darsda qo’llash va amalga oshirishda o’lchov kerak.
Talabalar g’ayrioddiy ishlash usullarini o’rganadilar. Bunday darslar o’z yo’nalishi va
belgilangan dars muhitiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Musobaqa va o’yin ko’rinishidagi darslar: sayohat, musobaqa, turnir, estafeta
(linvistik jang), duel, KVN, biznes o’yini, rolli o’yin, krossvord, viktorina va h.k.
2. Ijtimoiy amaliyotda ma’lum bo’lgan ish shakllari, janrlari va usullariga
asoslangan darslar: tadqiqot, ixtiro, sharh, aqliy hujum, suhbat, hisobot, ko’rib chiqish.
3. O’quv materialini noan’anaviy tashkil etish asosidagi darslar: hikmat darsi
1
B.X. Xodjayev “Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti” “Sano-standart “ Toshkent-2017
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1165
4. Muloqotning ommaviy shakllariga o’xshash darslar: matbuot konferensiyasi,
auksion, foyda ko’rsatish, miting, tartibga solinadigan muhokama, panorama,
teleko’rsatuv, telekonferensiya, reportaj, dialog, jonli gazeta, og’zaki jurnal.
5. Fantaziyaga asoslangan darslar: ertak darsi, kutilmagan dars.
6. Muassasa va tashkilotlarning faoliyatiga taqlid qilishga asoslangan darslar: sud
tergov, sirk.
7. Dars doirasida o’tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning an’anaviy shakllari:
KVN, “mutaxasislar tergov o’tkazadi”, ertak, spektakl, konsert, dramatizatsiya san’at
darsi, munozara, “yig’ilishlar”, “bilimlar klubi”.
8. Integratsiyalashgan darslar.
2
Noan’anaviy darslarning umumiy tizimidagi o’rnini o’qituvchining o’zi aniq
vaziyatga, material mazmuni shartlariga va o’quvchining individual xususiyatlariga
qarab belgilashi kerak. Shu o’rinda aytib o’tish kerakki, o’qituvchilarning noan’anaviy
darslardan foydalanishi haqida “ba’zi darslar o’qituvchining chekinishi bilan
o’qituvchining iste’foga chiqishi va darsda ishlashni istamagan talabalarning ta’siri
ostida bo’lgan pedagogik tamoyillarning buzilishi bilan bog’liq”-deb hisoblashadi.
Boshqalari esa pedagogik fikrlashning rivojlanishini, maktabni demokratlashtirish
yo’nalishi bo’yicha to’g’ri qadam sifatida nostandart darsni ko’rishadi. Ko’pincha
talabalar ijobiy nuqtai nazardan noan’anaviy darslarni idrok etishmoqda. An’anaviy
bo’lmagan darsning ham asosiy vazifasi umumiy madaniy hordiq orqali shaxsiy
rvojlanishga ega bo’lishdir. Shuningdek, noan’anaviy darslarning muvaffaqiyati
individual pedagogik shartlariga bog’liq. Darsning bu shakli dars samaradorligini
oshiradi va o’rganishga barqaror qiziqishni saqlashga va dastur materialini yaxshiroq
o’zlashtirishga yordam beradi.
3
An’anaviy va nostandart darslarni rejalashtirishda o’zaro farqlar mavjud va ularni
ko’rib chiqamiz. An’anaviy dars yangi materiallarni o’rganish, ko’nikma va bilimlarni
birlashtirish, mavzuni va bo’limni takrorlashdan iborat. Bundan tashqari an’anaviy
darsning tuzilishi qat’iy ishlab chiqilgan rejaga muvofiq olib boriladi va darsning
yakuniy bosqichi o’rganilgan mavzuni umumlashtirish va mustahkamlashdan iborat.
Nostandart darslarda bu shakllar biroz farq qiladi. Ya’ni o’qituvchi talabalar uchun
ijodiy mahsulotlar yaratadi, talabalar obyektni o’rganib ijodiy tahlillar olib boradi,
ma’lum cheklanishlar va rejadan yiroq bo’lishadi. Darsning yakuni esa umumiy fikrlar
jamlanmasi ko’rib chiqilib, ma’lum bir xulosaga kelinadi.
4
Xulosa qilib aytadigan bo’lsam, nostandart dars o’quvchi-yoshlar uchun haqiqiy
dars muhitini yaratadi. Bolalar darsda faol ishtirok etadi, ijodiy va erkin fikrlaydilar,
dars tugashini kutmaydilar, vaqtni hisobga olmaydilar. Bundan tashqari o’qituvchi va
2
M.X.Toxtaxodjayeva “Pedagogika” “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti Toshkent-2010
3
X. Ibragimov, SH.Abdullayeva “Pedagogika nazariyasi” “Fan va texnologiya” Toshkent-2008
4
J.Hasanboyev, X.A.To’raqulov, I.SH.Alqarov, N.O’.Usmanov “Pedagogika” “Noshir” Toshkent-2011
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1166
o’quvchi o’rtasida ijobiy va yangi aloqalarni shakllantiradi. Nostandart darslar
yoshlarning o’ziga ishonchini oshirib, qiziqishlarini orttiradi. Bu dars shaklining eng
afzalli tomoni shundaki, ular zaif o’quvchilarni qatnashishga, vazifalar ustida
o’ylashga, ularda ishonch va faol ishtirok etish, o’rganish istagini uyg’otadi.
Ta’limning noan’anaviy darslar orqali kognitiv qiziqish ancha faolroq va tezroq
uyg’onadi, chunki odam tabiatan yorqinlikni va o’yinni yaxshi ko’radi. Yana bir sabab
shundaki, o’yinda oddiy o’quv faoliyatga qaraganda ko’proq motivlar bo’ladi.
Xulosaviy dalilardan ko’rinib turibdiki, nostandart ta’lim juda ko’p afzalliklarga ega
va maktablarda, o’quv jarayonlarida toboro ko’proq joriy etilishi kerak.
| 