| Kwchkilar. Umumiy tushunchalar, kelib chiqish sabablari, tarqalishi va halokatli oqibatlari.
Tabiy favqulodda vaziyat turlaridan yana biri kwchki bwlib, uni wrganish, baholash, bashorat qilish va undan aholini va xalq xwjaligi ob`ektlarini muhofaza qilish mamlakat iqtisodini kwtarishda muhim xisoblaniladi. Dengiz, kwl, soylar va tog` yonbag`irlarida joylashgan bush tog` jinslari ustki qismining yer ustki va ostki suvlari hamda wzining og`irlik kwchi ta`sirida pastga qarab harakat qilish xodisasi kuchki deyiladi. Kuchkilar Qirim, Kavkaz, Volga buyi, Dnepr, Markaziy Osiyoning tog`lik tumanlarida tez-tez bwlib turadi. Uzbekistonning kon sanoati rivojlangan Oxangaron, Olmaliq, Oltin topgan, Yuqori Chirchiq tumanlaridagi Xumson, Bog`iston, Xwjakent, Chibargota va boshqa qishloqlarida Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlarining tog`li hududlarida kwchli xodisalari ruy berishi mumkin.
1911 yilda G`arbiy Pomirda 9 ball zilzila natijasida Usoy kwchkisi hosil bwlgan. Murg`op vodiysi daryosiga hajmi 2,2 m\kv tog` jinsi bulogi kwchib, 2,5 km masofani bosib utib daryo uzanini 450-500 m qalinlikda, 2 km uzunlikda, 1km kenglikda qum tosh, oxak tosh, gips va boshqa jinsdan tashkil topgan tog` tusib qwygan. Talofat natijasida Usoy qishlog`i kwchki ostida qolib 54 kishi nobut bwlgan.1973- 1975 yillarda Respublikamizning Oxangaron vodiysida asrimizning eng katta kuchkisi “Atche” kuchkisi sodir bwlgan. Kwchkining sathi 12 km \kv qalinligi 80-170 m bwlib, 1975 yildan beri kwchayotir. Sodir bwlish sababi Oxangaron daryosinining chap qirg`og`idagi 100-130 m chuqurlikdagi kwmir qatlamidagi uzgarishlar natijasidagi kwmir yonib gazga aylangan va bushliq paydo bwlgan, uning oqibatida kwchki vujudga kelgan.
Tojikistonning Xisor rayonining Sharora qishlog`ida 1984 yil 25 yanvarda katta kwchish rwy bergan. Kwchkining kengligi 400 m uzunligi 4,5 km, qalinligi 7-8 m tashkil qilgan. Natijada 50 ta uy kumilib qolgan, 207 kishi xalok bwlgan.
Kwchkilar xalq xwjaligiga katta zarar keltiradi. Shuningdek imorat va inshoat yo`l yer osti komunikatsiyasi, twg`on, tunil va kwpriklar mustahkamligining susayishiga yoki butunlay buzulishiga sabab bwladi. Masalan: 1963 yil 9 oktiyabrda shimoliy Italiyada ruy bergan kwchkining balandligi 265,5 m bwlgan va yon twg`onini vayron qilgan. Natijada 300 ta odam halok bwlgan va katta miqdorda moddiy zarar kwrilgan.Tojikistonning Ayniy qishlog`ida 1964 yil aprel oyida sodir bwlgan tog` upirilish xodisasi natijasida Zarafshon daryosi butunlay tusilib qolgan. Faqat olimlarning wz vaqtida kwrgan chora tadbirlari tufayligina qishloq va shaharlarning unumli yerlari suv bosishdan saqlanib qolindi.
Kwchki xodisasi ma`lum bir sharoitlarda sodir bwladi, yani jins wz joyidan siljishi uchun yonbag`ir usti tikroq jins qatlamlari qalin bwlishi, atmosfera yog`inining mavsumiy yoki yillik miqdori kwp bwlishi, suv wtkazuvchan yoki wtkazmaydigan qatlamlar qat-qat bwlishi lozim. Yomg`ir va qor suvlari yonbag`irlikdagi soz tuproq, qum, oxaktosh kabi jinslarga shimilib ularni yumshatadi va og`irlashtiradi. Suv wtkazmaydigan qatlamlar grunt suvlari buyicha pastga qarab harakat qila boshlaydi va jinslarning tabbiy yopishqoqligini susaytiradi, natijada jinslarni yonbag`irlikda ushlab turuvchi kuch qiymati uni pastga siljitadigan kuchga nisbatan keskin kamayadi va pastga qarab kwchish xodisasi sodir bwladi.
Har qanday kwchkining tanasi, tili, markasi, , uzunlish yoriqlari va yuzasi deb ataladigan elimentlari bwladi. Kwchki tanasi suriladigan massani tashkil qilib, uning ustki qismining relefi past balandlikdan iborat bwladi.
Yer usti suvlarining kuchuvchan jinslarga singishining oldini olish uchun har xil qurulmalar yasab, ularni boshqa yo`nalishda oqizish, yer yuzasidan filtratsiyani kamaytirish uchun uni nishablash, gil beton, shalg`al, beton, asfalt, neft yotqizish lozim bwladi.
Kuchuvchan massaning og`irligini kamaytirish, er osti suvlari sathini pasaytirish, suffoziya xodisasi rivojlanishini kamaytirish yoki butunlay yuqotish maqsadida yopiq yoki ochiq zovurlar qaziladi, ulardan er osti va usti suvlarini yig`ish hamda ularni relefning pastki qisimlariga oqizish uchun faydalaniladi.
İkkinch guruhga kiradigan chora-tadbirlarga tirgovuch devorlar, ustun qoziqlar va kontrobankitlar qurish kiradi. Kuchadigan massani tutib turish uchun kwchish tekisligiga nisbatan chuqur qilib tirgovuch devorlar wrnatiladi. Er osti suvlari chiqib ketishi uchun devorlar tagidan zovur qaziladi. Ustun qoziqlar temir-beton, temir va yog`ochlardan tayyorlangan bwlib, oldindan qazilgan quduqlarga tushuriladi, qoziqlarning pastki uchi yonbag`irning turg`un qismigacha tushuriladi va u kuchadigan massani ushlab turadi. Kontirbankitlar yonbag`irning nishabligi kichik bwlgan taqdirda kuchadigan massani ushlab turish uchun ishlatiladi. Buning uchun yonbag`irlikdagi dung joylat tekislanib, chiqqan guruntlar uning etak qismiga yotqiziladi va kuchadigan massani ushlab turadigan devor hosil qilinadi. Uchunchi guruhga ta`luqli chora-tadbirlarga kuchadigan jinslarning mustahkamligini va yopishqoqligini sun`iy yo`l bilan oshirish kiradi. Buning uchun tog` jinslari silikatlanadi, semintlanadi, betonlanadi va kimyoviy ishlov beriladi. Bunday ishlar zarur bwlgan hollardagina kuchadigan massaning ayrim uchastkasida bajariladi. Bu uchastka kwchish qiyaligida suv utkazmaydigan ekran yoki tirgovuch devor vazifasini ham wtashi mumkin. Turtinchi guruhga kiruvchi tadbirlar-kuchadigan massani yonbag`irdan butunlay olib tashlashdan iborat. Agar suriladigan massaning qalinligi va katta-kichikligi katta bwlmasa, uni yonbag`irning turg`un qoyasi chiqqunga qadar qazib olib tashlash mumkin, bu ishni bajarishda buldozerlardan faydalaniladi. Bunday tadbirlar katta kuch va mablag` talab qilishiga qaramay GES qurilishida keng qullaniladi. Gidrometerologik favqulodda vaziyatlar haqida umumiy ma`lumotlar. Keyingi vaqtlarga kelib Respublikamiz hududining kwpchilik qismida gidrosfera holati wzgarishi tufayli aholining xayot faoliyati sharoitiga ta`sir etuvchi vaziyatlar vujudga kelmoqda. Bunda umumiy tabiiy giologik sharoitlarni xisobga olmaslik, yangi yerlarni wzlashtirishda yo`l qwyilgan xatoliklar, sug`orish tizimida zamonaviy samarador texnologik usullarni keng joriy etilmagani sabab bulmoqda.
Hozirgi paytda yuqorida qayd etadigandek sel, suv toshqinlari, qor kuchkilari, kuchli shamollar kabi gidrometerologik favqulodda vaziyatlar Respublika xalq xwjaligiga jiddiy zarar keltirmoqda, odamlarning turmush sharoiti yamonlashishiga olib kelmoqda, ayrim hollarda esa aholi nobut bwlmoqda. Hanuzgacha viloyat, shahar, tuman hokimliklari tegishli xizmatlarining ruxsatlarisiz xafli zonalarda tartibsiz ravishda uy joylar qurulishiga yo`l qwyilmoqda. Misol tariqasida agar 1998 yilda favqulodda vaziyatlar vazirligi ma`lumotiga kwra Respublikamiz hududida 600 ga yaqin kwchki, sel va suv toshqinlari bwlgan bwlsa, ularning zararli oqibatlari natijasida 16 ming aholi jabrlangan, moddiy zarar esa 100 milliard swmdan ortgan. Gidrometerologiya sohasi mutaxasislarining xulosasiga kwra Respublika hududida 238 xavfli kwllar, 46 ming kv\km hududlar suv va sel toshqinlari ruy beradigan xavfli joylar, mingga yaqin xavf sodir bwlishiga olib keluvchi daryo va soylar mavjudligini aniqlangan.
4.Selning kelib chiqish sabablari va halokatli oqibatlari.Tog` hududlarida kuchli yomg`irlarning yog`ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bulgan daryo toshqinlarini, tog` yon bag`irlarida nuragan tog` jinsi bulaklarini suv oqimi bilan tekislikka qarab oqizib tushirishigha sel hodisasi deb yuritiladi.Sel oqimi massasining tahminan 50-60% ni turli kattalikka ega bulgan tog` jinsi bulaklaridan usimlik va daraxtlar bulaklaridan iborat buladi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8 m/s dan 12 m/s gacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 t/m3 ni tashkil etadi. Bunday fizik kursatkichlarga ega bulgan oqim juda katta kuchga ega bulib, uning kuchi quyidagi ifoda bilan aniqlanishi mumkin:
V2
P= m _______________________
2
P-sel oqimi kuchi, m- sel oqimi massasi, V-sel oqimi tezligi. Sel jarayoni xalq xwjaligiga juda katta zarar keltiradi, oqim yo`lida uchragan inshoatlarni, yo`llarni, qishloq va shaharlarni, bog`-rog`larni, kwpriklarni voyron qilib ketadi, katta maydonlarni loy, qum, tosh qatlamlari bilan kwmib tashlaydi. Sel –arabcha swz bwlib, tog`lik hududlardagi suv toshqini ma`nosini anglatadi.Sel oqimlari ozi bilan olib ketayotgan qattiq zarrachalarni wlchamiga qarab 3 guruhga bwlinadi:
-suv-toshli sellar;
|
