TARIYX PÁNLERI BOYINShA TEMALAR
Ózbekstan tariyxı. Tariyx pániniń predmeti, teoriyalıq metodologiyalıq
negizleri, derekleri, Ózbekstan tariyxı, Qaraqalpaqstan tariyxı – jahan tariyxınıń
ajıralmas bólegi ekenligi. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniw usılları.
Házirgi kúnde úlkemiz tariyxınıń máseleleri.
Tariyxtı dáwirlestiriw. Ózbek mámleketshiligi tariyxı. Áyyemgi duńya
tariyxı, Orta ásirler tariyxı, Jańa hám eń jańa tariyx. Úlkemiz tariyxınıń hár
tárepleme jetik insandı qáliplestiriw hám milliy ǵárezsizlik ideyası ruwxında
tárbiyalawdaǵı áhmiyeti. Tariyxtı úyreniwde jazba hám materiallıq derekler.
Derektanıw hám Tariyxtanıw pánleriniń roli hám predmeti.
Áyyemgi obshinalıq jámáát dáwiriniń tariyxıy derekleri. Arxeologiya,
tariyxıy antropologiya, Etnologiya, Tariyxıy derek túsinigi. Áyyemgi xalıq awızeki
derekleri hám jergilikli jazba derekler. Zoraastrizmniń muqaddes kitabı
36
«Avesto»da tariyxıy derekler. Grek, Rim hám basqa tariyxshılardıń tariyxıy
miynetleri. Orta Aziya áyyemgi tariyxınıń dáwirleri hám basqıshları. Áyyemgi
urıwshılıq jámáátleri. Analıq hám atalıq (matriarxat, patriarxat). Arxeologiyalıq
izertlewler nátiyjesinde dáwirlerge bóliniw xám arxeologiyalıq izertlew alıp barǵan
ilimpazlardan Ya.Gulyamov, S.P.Tolstov h.t.b. miynetleri. Poleolit, Mezolit,
Neolit, Eneolit basqıshları. Orta Aziyada áyyemgi adamlar jasaǵan orınlardıń
tabılıwı. Eń qádimgi tas ásiri adamları. Orta Aziyadaǵı eń qádimgi adamlar jasaǵan
mánziller; Selengur, Guldara, Bóriqazǵan, Kólbulaq. Qaraqalpaqstanda Túslik Aral
hám Shıǵıs Araldaǵı áyyemgi adamlardıń estelikleri. Poleolit hám neolit dáwiriniń
estelikleri. Kelteminar. Tazabaǵjap, Suwjarǵan, Ámirabad, Uyǵaraq, Tagisken,
áyyemgi qáwimler. Tas dáwiri alamlarınıń quralları. Terimshilik hám ańshılıq.
Ottan paydalanıw. Orta Aziya boylap áyyemgi adamlardıń taralıwı, olardıń mákan
jayları: Tesiktas, Obirahmat, Kólbulaq, Zirabulaq h.t.b. Must`e dáwiriniń
ózgesheligi. Orta Aziyada házirgi kelbettegi qádimgi adamlardıń qáliplesiwi hám
antropogenez protsessleri. Orta Aziyadaǵı urıwshılıq jámáátleriniń payda bolıwı.
Miynet qurallarınıń jetilisiwi. Orta Aziya mezolit hám neolit dáwirindegi
mánziller. «Neolit revolyutsiyası». Tariyxıy mádeniy wálayatlardıń qáliplesiwi.
Jaytun mádeniyatı hám onıń kelip shıǵıw máselesi. Jámiyetlik qatnasıqlar. Sem`ya,
neke, urıw, káwim. Turmısı hám xojalıǵı. Ónermentshiligi. Súwretlew óneri.
Kelteminar mádeniyatı. Janbasqala Xisar mádeniyatı. Orta Aziya eneolit
dáwirinde, basqıshları, sáneleri, ózgesheligi. Orta Aziyada Shıǵıs Kaspiy boyında,
Murǵab alabı, Zarafshan, Anaw, Qaradáne, Geoksyur, h.t.b. mákanları. Xojalıǵı,
ónermentshiligi, diniy isenimleri. Orta Aziya bronza hám dáslepki temir
dáwirinde. Sapallı tóbe, Jarqorǵan, Bostan, Anqa-5, Kevat-3, Kókshe, Zaman baba
h.t.b. Dáslepki temir dáwiriniń estelikleri, ózgesheligi, turmıs qálpi hám
mádeniyatı.
Mámleketshilik túsinigi. Duńya júzinde eń dáslepki mámleketlerdiń payda
bolıwı hám ózgesheligi. «Avesto»da áyyemgi mámleketler tuwralı maǵlıwmatlar.
Orta Aziyada Baktriya, Xorezm, Soǵdiana, Parfiya, Marǵiena tariyxıy-mádeniy
birlespeler. Áyyemgi Xorezmge tiyisli tariyxıy derekler. Mámleketlerdiń
geografiyalıq
jaylasıwı, xojalıǵı, xalqı, mádeniyatı, áyyemgi qalaları,
Karaqalpaqstan aymaǵındaǵı áyyemgi mámleketlik birlespeler. Topıraq qala,
Qoyqırılǵan qala, Xaywan qala h.t.b. tuwralı derekler hám izertlegen ilimpazlar..
Axamaniyler mámleketi hám onıń Turanǵa basıp kiriwi. Axamaniyler
saltanatı. Iran shahı Daro 1. Shiraq. Grek Makedon mámleketi hám Iskender
Zulqarnaynnıń Turanǵa basıp kiriwi, oǵan qarsı azatlıq háreketleri. Selevkiyler
dáwirinde Turan xalıqları. Baktriya mámleketi. Jámiyetlik dúzimi, Parfiya Kanǵ
hám Davan mámleketleri, Xorezm mámleketi, Kushan saltanatı, mádeniyatı,
xojalıǵı, qalaları. VI-VIII ásirlerde Maverenaxrdaǵı mámleketler. Suǵd.
Toharistan, Davan, Parkana, Shash, Elaq, Oral-Kerder, Xorezmde Afriǵiyler
mámleketi, dúzilisi hám xojalıǵı, qalaları, mádeniyatı, kórkem óner, jazıwı. Ilimiy
derekler, Arabstan hám Islam dininiń taralıwı, Arab basqını Xorasanda hám
Maverennaxrda xalifalıqtıń húkimranlıǵı. Abu Muslim qozǵalańı, Sumbad
qozǵalańı.
37
VIII-ásirdiń ekinshi yarımı hám IX ásir baslarındaǵı xalıq kóterilisleri.
Mukanna basshılıǵındaǵı «aq kiyimliler» qozǵalańı, kelip shıǵıw sebepleri, jeńilip
qalıwı. Abduxaib hám Ibn Lays qozǵalańları. VII-IX ásirlerde Maverennaxrdaǵı
jámiyetlik, ekonomikalıq hám mádeniy turmıs, qalaları. Samarqand, Buxara,
Paykent, Pandjikent h.t.b. Ónermentshilik, diyqanshılıq, sharwashılıq. Xorasan
hám Maverennaxrdıń xalifalıqtan ajıralıwı. Tahiriyler dinastiyası hám mámleketi.
(Nux, Axmad, Ilyas, Yaxe)-Maverennaxrdıń wálayatlarǵa bóliniwi. Nayıblıq
basqarıwı. Salıqlar, xojalıq isleri. Islam dini-samaniyler mámleketi ideologiyası.
Jer suw qatnasıqları. Qaraxaniyler mámleketi. Ǵaznaviyler mámleketi. Alp Tegin,
Maxmud Ǵaznaviy (998-1030).
X-XI ásirlerde Túslik hám Arqa Xorezm, mámleketiniń payda bolıwı.
Xorezmniń baǵındırıwı Óǵuz hám Pecheneg qábileleri Aral boyı xalıqları.
Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiw etnogenezi hám etnik kelip shıǵıw
mashqalası. Xorezmshahlar mámleketi. VIII ásirdiń ekinshi yarımı XII ásirdiń
Maverennaxr hám Xorasanda mádeniy turmıs. X ásirde ózbek xalqınıń qáliplesiwi.
Yusuf Balasuǵiniy, Maxmud Qashǵariy, Axmed Yugnakiy h.t.b. Turkiy tilles
xalıqları ilim, mádeniyatı, Tasavvuf (sufiylıq) táliymatı. F.Attor, Jamalatdin
Rumiy, Xoja Axmed Yassaviy, I.Buxariy, Hákim ata Termeziy, Najmiddin Qubro
h.t.b. Movoronaxr hám Xurosanda monǵollardıń basqını hám oǵan qarsı xalıq
kóterisleri. Altın Orda hám onıń dúziliwi. Monǵol xanlarınıń Maverennaxrǵa
hújimleri, XIV-ásirdiń 50-60 jıllardaǵı kelispewshilikler. Oraylıq Aziya xalıqları
turmısında júz bergen Oyanıw (renessans) dáwiri, ata babalarımızdıń jáhán
tsivilizatsiyasına qosqan úlesi. (IX-XII, XIV-XV) ásirler. Oraylıq Aziya
mámleketlerinde islam renessansınıń tásiri. Ózbekstan aymaǵında IX-XII ásirlerde
ilim-pán hám mádeniyattıń rawajlanıwı. Al` Xorezmiy, Al` Ferǵaniy, Farabiy, Ibn
Sina, Al` Beruniy, Al` Kerderiy, At Termeziy, Hákim ata, Yassawiy, Buxariy h.t.b.
ullı alımlar, ruwxaniylerdiń xızmetleri, miynetleri, Ámir Temur hám onıń
áwladları saltanatında ilim-pán, mádeniyattıń qayta rawajlanıwı. Mırza Uluǵbek,
Alisher Nawayı hám basqa da alımlardıń jáhán ilim-pánge qosqan úlesi. Oraylıq
Aziyada musılman ádeptanıwshılıq, hádistanıwshı alımlar: Imam al` Buxariy, At
Termeziy, Al` Kerderiy hám t. b.
XIV-ásirdiń ortalarında Maverennaxrdaǵı siyasiy jámiyetlik jaǵday.
Temurdıń siyasiy maydanǵa keliwi oraylasqan mámleket qurıw ushın gúres Amir
Temurdıń oraylasqan mámleket dúziw hám onı bekkemlew, áskeriy júrisleri hám
ishki-sırtqı siyasatı, mádeniyat, ilim, pánge bolǵan kóz qarasları hám onıń
tariyxtaǵı ornı «Temur túzikleri» hám onıń áhmiyeti. Ózbek mámleketi Abulxayr
dáwirinde. Shaybaniyler Safaviyler. Baburdıń mámleket basına keliwi. Húkimran
dinastiyalar arasında hákimiyat ushın gúres (XVI-XVIII-ásir). Buxara xanlıǵınıń
qáliplesiwi. Abdullaxan II (1557-1598). XVI-ásirde awıl-xojalıǵı hám diyxanlardıń
awhalı. Orta ásirlerdegi qalalar Buxara, Tashkent, Andijan, Axsi, Shaxrisabz,
Termiz, Qarshi.
XVI-ásirdegi siyasiy keskinliklerdiń ósiwi. Salıq hám zulımnıń kúsheyiwi
1588-jıldaǵı Tashkent qozǵalańı. XVI-ásirdegi xalıqtıń etnikalıq quramı, XVI-
ásirlerden Xorezm, Shaybaniyxannıń Xorezmdi basıp alıwı. XVI-ásirdegi Xiywa
38
xanlıǵında jámiyetlik ekonomikalıq qatnasıqlar, mámleketlik dúzilis, Xiywa
xanlıǵı hám Qaraqalpaqlardıń siyasiy-jámeiytlik, ekonomikalıq mádeniy jaqtan
rawajlanıwı, Xiywa Xorezm paytaxtı (1556j). XVIII-ásirdiń basında Buxara
xanlıǵınıń hálsirewi. Ubaydullaxan-II taxtqa shıǵıwı, Abulfayzxan, Nodirshax.
XVII-XVIII-ásirdiń birinshi yarımında Xiywa xanlıǵı, Arab Muxammed
húkimranlıǵı, Abulǵazıxan h.t.b. Qoqan xanlıǵınıń qáliplesiwi. Shaxrux
húkimranlıǵı, Alımxan (1800-1803). Xanlıqlarda xojalıq, salıq, sawda qatnasıqları,
mádeniyatı, Rossiya menen qatnasıqları. Ádebiyatı, arxitektura, teatr, muzıka,
ónermentshilik, qalalarındaǵı mádeniy turmıs.
Orta Aziya aymaqların Patsha Rossiyasınıń basıp alıwı. Aqmeshit tragediyası,
Qoqand xanlıǵınıń saplastırılıwı. Túrkistan xalıqlarınıń mádeniy hám aǵartıwshılıq
turmısına Patsha Rossiyasınıń zıyanlı tásiri. Xalıqtıń huqıqları, úrip-ádetleri,
ruwxıylıǵınıń rawajlanıwına zıyan keltiriliwi. Ruslastırıw siyasatı. Rus-tuzem
mektepleri hám t.b. Ózbekstan aymaǵında patshashılıqtıń kolonial siyasatına qarsı
milliy azatlıq gúreslerdiń baslanıwı.
XX-ásir baslarında Buxara, Tashkent, Andijan h.t.b. sháhárlerde mádeniy,
ruwxıy-aǵartıwshılıq, jadidshilik kóz qaraslardıń júzege keliwi. Jadidshilerdiń
Túrkistan hám Xorezm aymaǵında alıp barǵan mádeniy aǵartıwshılıq xızmetleri.
Orta Aziya hám Qazaqstanda patsha Rossiyasınıń márdikarlıq siyasatı hám urısqa
qarsı xalıq qozǵalańları. Onıń áhmiyeti (1916-jıl). Rossiya mámleketindegi
bol`shevikler
revolyutsiyasınıń
Túrkistan
aymaǵına
tásiri.
Túrkistan
avtonomiyasınıń dúziliwi, onıń aqıbetleri (1917-j fevral`-1918-j dekabr`).
Ózbekstan aymaǵında bol`shevikler siyasatına qarsı ǵárezsizlik háreketiniń
baslanıwı. Buxara, Fergana, Xorezm aymaǵında ǵárezsizlik ushın háreketlerdiń
qáliplesiwi hám onıń aqıbetleri. Orta Aziyadaǵı xalıqlar arasında bol`shevikler
siyasatı hám onıń Buxara hám Xiywada milliy azatlıq háreketleri hám olardıń
aqıbetleri. Ózbekstanda sovet hákimiyatı dáwirinde hár qıylı siyasiy, milliy birlik
háreketler: Ózbekstan mámleketiniń dúziliwi (1924-j) hám elde sovetlerdiń
administrativlik buyrıqpazlıq, byurokratiyalıq dúziminiń payda bolıwı. Ózbek
xalqınıń milliy zıyalıları hám olardıń repressiyalıq siyasatqa qarsı nariyzalıqları.
Ózbekstanda repressiyalar: 20-30-jj hám 40-50 jj. baslarında siyasiy
quwdalawshılıq, ruwxanıy hám milliy kadrlardı joq etiw (repressiya) siyasatı.
Ózbekstanda ilim-pán hám mádeniyat ziyalılarına qarsı repressiyalar.
Ózbekstan xalıqlarınıń úrip-ádetleri, milliy qádiriyatlarına qarsı partiyalıq
quwdalawshılıq háreketler. Ózbekstan musılmanlarına qarsı quwdalawshılıq.
Ózbekstannıń 20-30-jıllardaǵı ekonomikası, awıl-xojalıǵınıń Oray ushın shiyki zat
regionı bolıp qáliplesiwi. Ózbekstannıń 20-30-jıllardaǵı bilimlendiriw, ilim-pán,
mádeniyat, ruwxıy-aǵartıwshılıq, ádebiyat hám til máselelerinde shekleniwshilik.
Meshit-medreselerdiń jabılıwı, eski ózbek tilin sheklew h.t.b. Ózbekstanda
ekonomika hám sotsiallıq rawajlanıwdıń bir tárepleme júrgiziliwi hám onıń
aqıbetleri. Aral ekologiyasınıń payda bolıwı hám onıń Qaraqalpaqstan
ekonomikasına tásiri. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan 50-80-jj. Ilim, pán hám
mádeniyat tarawındaǵı nátiyjeler hám mashqalalar. Elde kommunistlik
39
ideologiyanıń húkimranlıǵı. Ózbek xalqınıń tili, milliy qádiriyatı, ruwxıy
miyraslarınıń rawajlanıwına monopartiya siyasatınıń unamsız tásiri.
Ózbekstan Respublikasında mámleketlik ǵárezsizliktiń qolǵa kiritiliwi.
Ózbek tiline mámleketlik til biyligin beriliwi. Ózbekstannıń birinshi Prezidenti
I.A.Karimovtıń xızmetleri. Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizliginiń
járiyalanıwı.
Ózbekstan-ullı, imkaniyatlarǵa iye mámleket, tábiyiy resursları, hasıl jerleri,
qúdiretli ekonomikası, ilim-texnikası hám ruwxıy baylıqlarına iye ekenligi.
Ózbekstan Respublikası hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituttsiyaları,
mámleketlik nıshanları: Gerb, Gimn, Bayraq, Milliy valyuta «swm» payda bolıwı.
Ózbekstannıń ózine tán ǵárezsiz rawajlanıw jolı. «Ózbek modeli». Ekonomikalıq
reformalardıń tiykarǵı printsipleri.
Ózbekstan Respublikası milliy, huqıqıy mámleketlik hákimiyatına ótiwiniń
ózine tán jolı. Respublikada jámiyetlik siyasiy ózgerisler. Kóp partiyalılıqtıń payda
bolıwı. Mámlekette nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatınıń
tarmaqlarınıń qáliplesiwi. Oliy Májilistiń dúziliwi, wazıypaları hám xızmetleri.
Ózbekstan Respublikasında mámleketlik hákimiyat dúziminde Prezidentlik
basqarıwdıń járiyalanıwı. Siyasiy partiyalardıń rawajlanıwı. Ózbekstanda ǵalaba
xabarlandırıw dúzimi baspa sóz, radio-tele kórsetiwlerdi demokratiyalastırıw.
Ózbekstan Respublikasınıń bazar qatnasıqlarına, ekonomikalıq reformalarǵa
ótiwde «ózbek modeli». Ózbekstanda ekonomikalıq reformanı tereńlestiriw
jolındaǵı bes printsipi. Bazar qatnasıqlarında huqıqıy negizleriniń payda bolıwı.
Mámleketlik múlkti menshiklestiriw, múlkdar iyesiniń kishi hám orta biznestiń
áhmiyeti. Ózbekstanda bazar infrastrukturasınıń payda bolıwı. Ózbekstanda sanat
hám qurılıstıń rawajlanıwı. Ózbekstannıń ekonomikalıq reformalarında, awıl-
xojalıǵınıń ornı hám imkaniyatları. Ózbekstanda kúshli sotsiallıq siyasattıń
rawajlanıwınıń óz jolı. Sırt eller menen ekonomikalıq baylanıslar.
Ózbekstannıń ǵárezsizlik jolında ruwxıy turmısı. Ruwxıy qádiriyatlardıń
tikleniwi. Ózbek xalqınıń ullı ilimpazları, ruwxaniy allamalarınıń miynetleri
ǵárezsizlik jıllarında ilim, mádeniyattıń rawajlanıwı. Ózbekstanda tariyxıy
esteliklerdi, diniy qádiriyatlardı, islam ruwxıylıǵın tikleniwi. Xalqımızdıń úrip-
ádetleri, dástúriniń tikleniwi. Milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń payda bolıwı.
Tálim haqqında Nızam, kadrlar tayarlawdıń milliy dástúrleriniń qabıl etiliwi.
Respublikamızda ziyrek hám jaslardı, talabalardı shet ellerde oqıtıw, oqıtıwshı
kadrlarınıń pedagogikalıq sheberligin asırıw. Ilim-pánniń jańalanıwı, mádeniyat
hám kórkem óner ádebiyattıń rawajlanıwı, den-sawlıq, sport, turizm h.t.b.
rawajlanıwı.
XXI-ácir bosaǵasında xalıqaralıq jaǵday hám qatnasıqlardıń túpkilikli
ózgeriwi. Ózbekstannıń geosiyasiy imkaniyatları hám onıń Oraylıq Aziyada
tutqan ornı. Ózbekstannıń jáhán birlesigine qosılıwı. BMSh, EQHT, Evropa
awqamı hám t.b. awqamlarǵa aǵza bolıwı hám olar menen birge islesiwi.
Ózbekstannıń shet el mámleketleriniń ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq hám
mádeniy shólkemleri menen baylanısları. Ózbekstannıń sırtqı siyasatı hám
diplomatiyası. Ózbekstannıń GMDA Evropa AQSh mámleketleri menen kóp
40
tárepleme birge islesiw, Oraylıq Aziyadaǵı mámleketler menen hár tárepleme birge
islesiwi. Ózbekstannıń sırtqı siyasatındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlarınıń tereńlesiwi
hám xalıq aralıq ornınıń artıp barıwı. Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq
terrorizmge qarsı gúresin hám dúńya sherikligindegi abroyınıń ósiwi.
Qaraqalpaqstan ǵárezsizlik jılları sırtqı baylanıslardıń rawajlanıwı.
|