Q ator mahalliy karyerlarda (Kibik-Kordon, Sadaxlin va boqshalar)
shuningdek chet el karyerlarida marm ar bloklari kanat arralari bilan ajratiladi.
Arralash jarayoni kvarst qum ining to ’xtovsiz holda suv bilan zaboyga berilishi
bilan am alga oshadi. Kanat uskunalarining unumdorligi 1.2-1.5 m3/soatni
tashkil qiladi. AQSh, Kanada, Franstiya, Ispaniya karyerlarida
bloklam i hosil
qilish uchun ishchi organi dolotalar majmuasi b o ’lm ish qirish-qaytish
harakatidagi zarbli-vrub uskunalaridir (chennelerlar).
K o’plab mahalliy karyerlarda marmar bloklarini massivdan ajratish uchun
xalqasimon frezli tosh kesish mashinalaridan foydalaniladi (SM -177A). Shu
mashinalar yordam ida umumiy marm ar olish hajm ining 75% ga yaqini olinadi
(Koelgin, M armarli, Gorbatovskiy va boshqa karyerlar).
Chet elda o ’rtacha qattiqlikdagi bloklam i olish uchun (siqilishga bo ’lgan
m ustahkamlik chegarasi 120 MPa) olmosli kesgichli diametri 3m gacha b o ’lgan
kesgichlardan foydalaniladi. SM-177 m ashinalariga qaraganda bu mashinalar
ishchilar mehnatini 2-2.5 m artagacha unumdorligini
oshirishi mumkin va
foydali qazilm a y o ’qotishlarini kam aytirishi mumkin.
352
10. BOB. FOYDALI QAZILMA SIFATI
10.1. UMUMIY MA’LUMOTLAR
K o ’plab sanoat mahsulotlarining sifatining oshishi va qurilishning sifatining
oshishi katta m a’noda ochiq usulda qazib olinadigan mineral hom ashyolaming
qazib olinishi bilan bog’liq (qora va rangli metall rudalari, ko’mirlar, kon -
kimyoviy
hom ashyoning, qurilish tog’jinslari).
Foydali
qazilm alaming ishlatilishiga ko’ra ulaming sifati ulaming
tarkibidagi foydali komponentlar va zararli komponentlaming mavjudligi bilan,
mineral tarkibi bilan, fizik-texnik xususiyatlari bilan,
tarkibiy va teksturaviy
xususiyatlari bilan, granulometrik tarkibi bilan va boshqa xususiyatlari bilan
aniqlanadi. Barcha hollarda boshlang’ich mahsulotning sifatining yomonlashuvi
boyitish fabrikalarining ishiga yomon ta’sir qiladi. Foydali qazilmalaming
sifatini oshirish karyerlardagi maqsad hisoblanmaydi. Sifatning oshirilishi
k o ’plab hollarda
karyerning kam ishlash vaqtiga, umumiy kapital harajatlami
oshirishi va foydali qazilmaning kam miqdorda qazib olinishiga olib kelishi
mumkin eda. Shu sababli qazib olinadigan kon massasining sifatiga barcha
jarayonlam i inobatga olgan holda optimallik talabi q o ’yidadi. Foydali
qazilm aning sifatiga b o ’lgan sanoatlilik talabi uning foydalanish holati, maqsadi,
mavjud b o ’lgan texnika va texnologiya darajasiga ko’ra qo’yiladi.
Bu talablar
k o ’plab hollarda texnik holatlar va texnik normalar ko’rinishida keladi. Bir qana
k o ’mir, boksit, qurilish tog’ jinslariga davlal standartlari belgilangan. Texnika va
texnologiyaning rivojlanishi bilan foydali qazilmaning sanoatliligi va sifatiga
b o ’lgan talablar o ’zgaradi. Qazib olingan foydali qazilmaning sifati er qarida
yotgan foydali qazilm a sifatiga va kon ishlari sifatiga bog’liq bo ’ladi. Er
qaridagi foydali qazilmalar sifati kondistiyalar bilan baholanadi. Baholash
ishlari
geologik kuzatuv ishlari, proektlash va kondan foydalanish davrida
am alga oshiriladi. Shu sababli kondistiyalar gelogik, proekt va ekspluatastion
b o ’ladi.
353
