am alga oshiriladi. Probalar portlatilgan kon massasi yig’imining alohida
nuqtalaridan, tayyor mahsulot omborlaridan va transport vositalaridan olinadi.
Foydali qazilm a omborlaridan va transport vositalaridan probalami olish uchun
m axsus proba olgichlar ishlab chiqilgan, ular ishni ancha osonlashtiradi.
Probalam i olgandan keyin foydali qazilmani sifatini aniqlash uchun uni keyingi
tekshirilish am alga oshiriladi.
Y uqorida ko ’rilgan tekshirishlarning umumiy kamchiligi bu,
ulaming katta
kuch talab qilishi, probalar olish va tahlillami tekshirish ishlarining alohidaligi
sababli m a’lumotning kam ishonchli ekanligi, mahsulotning sifatini nazorat
qilishni murakkablashtiruvchi m a’lumotlaming tez etib kelmasligidir. Bu
kam chiliklar katta miqdorda fizik-texnik tekshirish usullaridan foydalanganda
yo ’qotilishi mumkin. Fizik-texnik tekshirishda tekshirish proba va tahlillarsiz
bevosita to g ’
jinsi uyuumlarida, transport vositalarida amalga oshiriladi va
quyidagi xususiyatlarda amalga oshiriladi: yader-fizik, magnitli, elektrik va
boshqa tog’ jinsi xususiyatlaridan foydalangan holda. Bu usullarga magnit
ta ’sirli karotaj, radioaktiv karotaj,
gamma-gamma usul, rentgenradiometrik usul,
neyron usul, spekrtrofotometrik, emission, massospektral va boshqalar kiradi.
10 .3 . FOYDALI QAZILMALARNING YO’QOTILISHI VA QOPLOVCHI TOG’
JINSI BILAN ARALASHUVI
Foydali qazilmaning yo ’qotilishi sonli va sifatli (qoplovchi tog’ jinsi bilan
aralashuvi) b o ’ladi.
Sonli y o ’qotilishlar -
foydali qazilmaning er qarida qoldirilgan, yuklash
joylarida yo ’qotilgan, qayta yuklashda, omborlarga cho’zishda
va transport
aloqalarida, shuningdek ag’darmalarga chiqarilgan zaxiralari qismi.
Sifatli y o ’qotilishlar (qoplovchi tog' jinsi bilan aralashuvi) -
qazib olingan
foydali qazilmaning tarkibi er qaridagi foydali qazilmaning tarkibiga qaraganda
pasayishi. Qoplovchi tog’ jinsi bilan aralashuv foydali qazilmalar qazib
olinadigan maydonlarda qoplovchi tog’ jinslari hosil bo’lishi, sanoat tarkiblarga
357
sanoat bo ’lmagan tarkiblam ing aralashuvida, shuningdek qimmatli turlarning
uncha qiym atga eg a b o ’lmagan qiym atlar bilan aralashuvda amalga oshadi.
Sonli va sifatli yo’qotishlar
umumiykaryer va ekspluatastion
turlarga
b o ’linadi.
Umumiy karyer y o ’qotishlariga balans zaxiralarining
proekt bilan qazib
olish k o ’zda tutilm agan qism lari
kiradi
(karyerlar orasidagi
chegara
butunliklarida, kapital kon lahilmaridagi himoya butunliklarida, kontexnik
inshootlarda va boshqalarda).
Ekspluatastion y o ’qotishlarga qazib olish davridagi kondistion rudalarning
yo ’qotilishi kiradi. Foydali qazilm aning massivdagi va massivdan ajratilgan
holdagi yo ’qotilishi mavjud. M assivdagi y o ’qotishlarga karyer maydoni
ichidagi
butunliklarda b o ’lgan y o ’qotishlar (qazib olishning texnologik sxemasi b o ’yicha
qoldiriladigan), qazilm aning yotgan va osilgan yonidagi y o ’qotishlar, k o ’chkilar
zonalarida, geologik buzulishlar butunliklaridagi yo ’qotishlar kiradi. M assivdan
ajratilgan foydali qazilm a yo’qotishlariga alohida qazib olishdagi zaboydagi
y o ’qotishlar, foydali qazilm alam ing tushib qolishi oqibatida ichki ag ’darm alarda
(qayta ekskavastiyada, yuklash joylarida, om borlarga cho’zishda, ajratish va
tashishda) y o ’qotishlar kiradi.
Foydali qazilm aning er qaridan qazib olinishining to ’liqligini nazorat
qiluvchi belgi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
* .=( K ~ K) /r 3
К=Уиа,/(У,а,)
