tasavvurga
ega bo’lishi lazim.
—Dinning umumiy ta’rifi, uning kelib chiqishi, ta’limoti muqaddas manbalari,
oqimlari, jahonda mavjud bo’lgan dinlarning umumiy xususiyatlari, dunyo diniy
xaritasi, dunyo xalqlarining dinga bog’liq qadriyatlari to’g’risida, din va qonun
o’zaro munosabatlari, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va "Vijdon
erkinligi va diniy tashkilotlar tug’risida"gi qonun haqida
habardor bo’lishi
— Dinning insoniyat tarixiy taraqqiyotida tutgan o’rni, uning insoniyatga
o’tkazgan ijtimoiy - psixologik ta’siri, birlashtiruvchilik, qonunlashtiruvchilik,
tartibga soluvchilik, tasalli beruvchilik kabi jamiyagdagi vazifalari, dunyo
madaniyati va san’at soxalarining shakllanishida dinning o’rnini xamda buddizm,
xristianlik, islom kabi dunyo dinlari va konfutsiychilik, yaxudiylik, hinduiylik kabi
millim dinlarning kelib chiqishi, ta’limoti, mukaddas manbalari va hozirgi
zamonda tutgan o’rnini, diniy marosimlarni
bilishi kerak
— Diniy bag’rikenglik tamoyillariga amal qilish, dunyokarashlar erkinligini
ta’minlash jarayonida jamiyatning boshka a’zolarini barkamol shaxs sifatida
shakllanishiga ko’maklashish, Vataniga va millim kadriyatlarga sadoqatli, har
tomonlama yetuk komil insonlarni tarbiyalash
tajribasiga ega bo’lishi lozim.
36
2-masala bayoni
: Dunyoda dini, diniy ishonchi bo’lmagan xalq, millat yo’q.
Chunki muayyan xalq dinsiz, e’tiqodsiz, biron-bir narsaga ishonchsiz holda yashay
olmaydi. Din qanday paydo bo’lgan degan savol hammani qiziqtiradi. Bu masalaga
javob berishda avvalo, odamning kelib chiqishi, uning ongi, tafakkurining
shakllanish jarayoni va u bilan birga diniy tasavvurlarning kelib chiqishi jarayoni
ancha murakkab va ziddiyatlarga to’la muammo ekanligini e’tiborda tutmoq lozim.
Bu kabi muammolarni echish, unga to’g’ri javob berish maqsadida ko’plab
mutafakkirlar fikr yuritib, turli ta’limot va qarashlarni yaratganlar.
Keyingi bir necha asr davomida olimlar o’rtasida ilmiy ijobiy bilimlar oldin paydo
bo’lganmi yoki diniy, xurofiy tasavvurlar yuzaga kelganmi, diniy qarashlar
abadiymi yoki insoniyat tarixida din bo’lmagan davrlar ham bo’lganmi degan
savollar atrofida jiddiy tortishuvlar bo’lib kelmoqda. CHunonchi, g’ayri ilmiy
ta’limotga berilgan G’arb dinshunoslari, ayniqsa ilohiyotchilar diniy tasavvurlar
inson paydo bo’lishi bilan uning qalbi va ongiga singdirilgan, ya’ni tug’ma
qarashlar deb isbot qilishga harakat qilmoqdalar. Ular dinning dastlabki shakllari,
umuman din butun davrlarga va barcha xalqlarga xos universal holat, din inson
bilan paydo bo’lgan, u bilan abadulabad yashaydi, diniy tasavvurlar tug’madir
degan g’oyalarni isbotlashga urinmoqdalar.
Dinning kelib chiqishi haqidagi bunday noto’g’ri qarashni isboti tariqasida
Boburning nabirasi Akbarshoh, garchi g’ayriinsoniy bo’lsada o’tkazgan g’alati bir
tajribani misol qilib keltirishni lozim topdik. U har xil dinga e’tiqod qiluvchi
kishilarning endi tug’ilgan 12 ta farzandini tortib olib, ularga qarab turuvchi gung
enagalari bilan birga baland devorlik ayrim qasrga qamab qo’yishni buyuradi. SHu
tariqa bolalar tashqi dunyodan ajralgan holda 12 yil davomida qasr ichida
yashaydilar. Bolalar 12 yoshga to’lgach, shoh huzuriga turli irqdagi va dindagi
mashhur olimu ulamolar to’planishadi. Ularning deyarli hammasi diniy tasavvurlar
tug’ma, inson muayyan dinga mansub bo’lib tug’iladi, degan fikrni himoya
qilganlar. Akbarshoh bunday fikrga qarshi chiqib, inson kamolotida ta’lim-tarbiya,
u yashaydigan muhit hal qiluvchi omil ekanligini aytadi va gunglar tarbiyasida
bo’lgan bolalarni keltirishni buyuradi. 12 yil mobaynida jamiyatdan, odamlardan
ajratib qo’yilgan bolalar na bir tilni, na bir dinni bilmaganlar. Ular qandaydir
noaniq tovushlar chiqarib, o’z fikrlarini imo-ishoralar bilan tushuntirishga harakat
qilganlar.
1
Shu bilan birga, din abadiy tug’ma, doimiy zarur hodisa bo’lmasdan, u inson va
jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida vujudga kelgan degan qarash, g’oya
ilmiy dinshunoslikning asosiy tamoyili ekanligini olg’a suruvchi qarashlar ham
1
Qarang. Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkent, «O‘zbekiston» 2002, 34-35-betlar.
37
mavjud. Bunday qarash kishilik jamiyati tarixida din bo’lmagan davrlar ham
bo’lganligini ko’rsatadi. Xozirgi ilmiy dinshunoslik tarix, arxeologiya va boshqa
fanlar bergan ma’lumotlarga asoslanib diniy qarashlar bundan 30-40 ming yil
ilgari, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida yuzaga kelgan degan xulosaga asoslanadi.
Dinning kelib chiqishiga sabab esa ibtidoiy odamlarning tabiatning ko’pgina
hodisalari oldida ojiz ekanliklari, ularning sabablarini bilmganliklari, ularni
qandaydir ko’zga ko’rinmas ilohiy kuchlar boshqaradi va ular kishilar hayotiga
ta’sir qiladi degan tasavvurlarga asoslanganliklaridir. Bular momaqaldiroq
gumburlashi, chaqmoq chaqishi, zilzilalar, suv toshqinlari, dahshatli dovullar,
kasallik, uyqu, tush ko’rish, o’lim, quyosh tutilishi, vulqon otilishi, ochlik,
qashshoqlik va boshqalar.
Xulosa shuki, din hamisha bo’lmagan; u urug’chilik-qabilachilik tuzumida, bundan
taxminan 30-40 ming yillar oldin paydo bo’la boshlagan.
Din abadiy va tug’ma, doimo zarur hodisa bo’lmasdan uni muayyan davrda
jamiyat yaratgandir, degan g’oya ilmiy dinshunoslikning asosiy tamoyilidir.
Jahonda turli davrda paydo bo’lgan yuzlab din shakllari mavjud bo’lib, ular
dunyoqarash sifatida o’z dinini haq deb biladilar.
|
