3- masala bayoni
E’tiqod
— (ishonch, iymon) — muayyan maqsad, g’oya, ta’limot yoki qadriyatning
to’g’riligiga bo’lgan qat’iy ishonch hamda shu asosda shakllangan tafakkur tarzi.
Ilmiy-falsafiy adabiyotlarda e’tiqod tushunchasi turlicha izohlanadi. Bilim e’tiqodni
vujudga kelishi uchun asos vazifasini bajaradi. Lekin, e’tiqod va bilim biri
ikkinchisiga uyqash tushunchalar emas. Bilimlarning chinligi e’tiqodni mustahkam
bo’lishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo,
e’tiqod mustahkam bo’lishida
bilimni yagona asos deb bo’lmaydi. Inson ongida qayta ishlangan, ya’ni tajribadan
o’tgan, qayta o’rganilgan bilimlar(g’oyalar, nazariyalar)gina e’tiqodning mustahkam
bo’lishini ta’minlaydi. Insoniyat tomonidan allaqachonlar yaratilgan bilimlar
insonning o’zi uchun, o’z ehtiyojlari uchun qayta kashf etilgandagina chinakam
e’tiqod darajasiga ko’tariladi. Bilim e’tiqodga aylanishi uchun bir necha bosqichlarni
bosib o’tadi. Chunonchi, bilim o’z rivojining dastlabki bosqichida anglash holatini
bosib o’tadi. Anglab olingan bilim, o’z rivojining ikkinchi bosqichida tushunish
holatiga kiradi. Inson bilimlari ma’no va mohiyatini tushunib yetgach uning
to’g’riligiga (yoki noto’g’riligiga) ishonch hosil qiladi. Faqat mustahkam e’tiqodga
aylangan bilim (g’oya, nazariya) inson amaliy faoliyatini takomillashtiradi. Inson
e’tiqodi nafaqat turli hodisalarni o’zida aks ettirgan bilimlarga, balki o’sha bilimlarga
bergan bahosiga, unga bo’lgan munosabatiga ham bog’liq bo’ladi.
E’tiqod quyidagi uch holatni bosib o’tadi:
a)bilim, g’oya, nazariya (ya’ni aqliy holat);
38
b) bilimlarga berilgan baho, munosabat (ya’ni baholash holati);
v) o’zlashtirilgan bilimlarni o’z faoliyatiga tatbiq etish, o’sha bilimlar asosida o’z
xatti-harakatini tartibga solish (xohish-iroda bilan boshqarish holati) sanaladi.
Inson dunyoqarashining asosiy komponenti sifatida e’tiqod bilish, baholash,
boshqarish kabi funktsiyalarni bajaradi. Uning bilish funktsiyasi asosida olamdagi
turli hodisalar, voqealar, jarayonlar sodir bo’lishiga doir bilimlar yotsa, baholash
funktsiyasi o’zlashtirib olingan bilimlarga tayanib, sodir bo’layotgan o’zgarishlar
ma’nosi va mohiyatini tushunib olish bilan bog’liq bo’ladi. Boshqarish funktsiyasi
esa, insonni o’z xulq-atvori, hatti-harakatiga ko’rsatayotgan ta’siri, uni aniq maqsad
tomon yo’naltira olish qobiliyati, malakasi bilan aloqador bo’ladi. E’tiqod inson
dunyoqarashining eng barqaror elementidir. Insonning hayotiy pozitsiyasi, turmush
tarzining mazmuni xuddi shu komponentning mustahkamligiga, barqarorligiga bog’liq.
Chin ob’ektiv bilimga, turmush sinovlaridan o’tgan ilmiy g’oyaga, naz-yaga
asoslanmagan e’tiqod g’ayriilmiy yoki nosog’lom e’tiqoddir. G’ayriilmiy qarashlarga
tayanish ko’pincha kishilarni o’zi yoki yaqinlari manfaatiga zid ishlarga qo’l urishiga
ham olib kelishi mumkin. Shu nuqtai-nazardan, g’ayriilmiylik bilan nosog’lom
e’tiqod orasida aloqadorlik bor.
Inson madaniyatining muhim elementi bo’lmish sog’lom e’tiqodning ahamiyati
katta. Ko’plab odamlarning o’z mehnati yo’naltirilgan sohani sevishi, unga
qadriyat sifatida qarashi sir emas. Shu ma’noda shaxsiy, ilmiy, diniy, siyosiy,
iqtisodiy kabi e’tiqod turlari ham bor.
E’tiqod inson bilan birga tug’ilmaydi, balki uning jamiyatda voyaga yetishi
jarayonida shakllanadi. E’tiqod kishi xulqini izchil, mantiqli, maqsadga intiluvchan
bo’lishini ta’minlaydi, insonni bunyodkor, fidoyi bo’lishga undaydi.
Sog’lom e’tiqodning shakllanishida demokratik davlat, fuqarolik jamiyatida vijdon
erkinligi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar masalasi ijtimoiy hayotda har doim muhim va murakkab masala bo’lib
kelgan. Binobarin, uning zamirida shaxsning huquqi, demokratiya, adolatparvarlik
va insonparvarlik kabi katta ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va axloqiy tushunchalar
yotadi. Vijdon erkinligi kishilarning ruhiy olamiga, uning sog’lom va
barkamolligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu bois bu masalaning ijtimoiy
hayotdagi o’rni va bajaradigan vazifalari g’oyat muhim. Birlashgan Millatlar
Tashkilotining ustavidan tortib barcha xalqaro hujjat va shartnomalarda, hamma
mamlakatlarning konstitutsiya va qonunlarida vijdon erkinligi o’z ifodasini topgan.
Turli dunyoqarash, e’tiqodda bo’lgan kishilar o’rtasidagi, davlat bilan din, diniy
tashkilotlar bilan davlat o’rtasidagi munosabatlarning amalda huquqiy
ta’minlanishiga e’tibor qaratish zarur. Zero, odamlar doim turli dunyoqarash va
e’tiqod bilan yashaganlar va yashaydilar. Har kimning o’z ichki dunyosi, o’z
e’tiqodi bo’ladi.
|
