|
ASOSIY QISM
2.1. Kimyoviy moddalarning toifalanishi
|
| bet | 2/9 | | Sana | 22.01.2024 | | Hajmi | 0,76 Mb. | | #143355 |
Bog'liq Oddiy va murakkab 2023ASOSIY QISM
2.1. Kimyoviy moddalarning toifalanishi
Anorganik moddalar ikkiga bo‘linadi: oddiy moddalar va murakkab moddalar:
Tarkibi faqat bir xil element atomlaridan tashkil topgan moddalar oddiy moddalar deyiladi.Oddiy moddalarga misol davriy jadvaldagi barcha elementlarni olish mumkin.Masalan: K, Na, Al, H2, O2, O3, N2, S8, P4, C(grafit, olmos) va boshqalar. Oddiy moddalar tarkibiga ko‘ra bir atomli(He, Ne, Ar, Xe, Kr), ko‘p atomli(H2, N2, O2, O3, P4, S8) bo‘lishi mumkin.
Oddiy moddalar ikkita guruhga bo‘linadi: metallar va metallmaslar. Metall va metallmaslarni ajratish uchun 5 –element B dan 85-element At ga qarab diogonal o‘tkazish kerak. Diogonalning pastida va diogonal ustidagi qo‘shimcha guruhchalarda metallar joylashgan. Diogonal yuqorisidagi asosiy guruhchalarda bo‘lsa metallmaslar keltirilgan (1-jadval).
1-jadval. Metallmaslarning davriy jadvalda joylanishi
Metallmaslar odatdagi holatda gazsimon(N2, O2, H2, F2, Cl2 va inert gazlar), suyuq (Br2) va qattiq holda(qolgan barcha metallmaslar) uchraydi. Metallmaslar qattiq holda molekulyar yoki atom kristall panjaralar hosil qiladi.
Metallar odatdagi sharoitda (simobdan tashqari) qattiq moddalardir. Ular metallik kristal panjaraga ega.
Bir elementning bir necha oddiy modda hosil qilish xossasi allotropiya deyiladi. Allotropiya hodisasining sababi oddiy modda molekulasining tarkibidagi atomlar sonning turlicha bo‘lishi yoki moddaning kristall tuzilishining turlicha ekanligidir.
Masalan: O2 va O3 allotropik shakl o‘zgarishlarga kiradi. Ular bir-biridan atomlar soni va molekula tuzilishi bilan farqlanadi. Uglerod uch xil allotropik shakl o‘zgarishlarga ega. Uglerod olmos holatida(sp3giridlangan) fazoviy tuzilishli zanjir (tetraedrik) hosil qilgan.Uglerod grafit holatida qavat-qavat joylashgan.Har bir uglerod atomi qo‘shni uchta atom bilan bog‘langan. Uglerod karbin holatida oddiy yoki qo‘sh bog‘lar yordamida bog‘langan.
Moddalar oddiy (elementar) va murakkab moddalarga (birikmalarga) bo‘linadi.
Bir element atomlaridan tashkil topgan moddalarni oddiy moddalar deb ataladi. Masalan: vodorod, kislorod, temir, oltingugurt;
Тurli element atomlaridan tashkil topgan moddalarni murakkab moddalar deb ataladi. Masalan: suv, osh tuzi, shakar;
Bir element atomlaridan turli oddiy moddalar hosil bo‘lishi — allotropiya hodisasidir.
Hozirgi vaqtda 109 ta element ma’lum bo‘lib, ularning har biri oddiy modda sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu bilan birgalikda ularning ayrimlari bir nechtadan oddiy modda — allotropik shakl o‘zgarishlarni hosil qilishi mumkin. Bunda oddiy modda tarkibidagi atomlar soni yoki bir-biri bilan o‘zaro bog‘lanish hususiyati bilan farqlanadi:
Uglerod — olmos, grafit, karbin, fulleren kabi oddiy moddalar hosil qiladi.
Oltingugurt — rombik va plastik, kristall va amorf shakllarga ega oddiy moddalar hosil qiladi.
Fosfor — qizil, oq, qora fosforni hosil qiladi.
Kislorod — kislorod, va ozon oddiy moddalarni hosil qiladi va hokazo.
Allotropiya hodisasi oddiy modda va element orasidagi farqni ko‘rgazmali tarzda ko‘rsatish imkonini yaratadi. Masalan, uglerod kimyoviy element, ya’ni bir turdagi atomlar uyushmasidir. Uning xossalari faqat o‘zi uchun xos va o‘zgarmas bo‘ladi. Lekin, oddiy qora qalam — grafit va qimmatbaho tosh — olmos o‘rtasidagi farq juda sezilarlidir (grafit va olmosning xossalarini mustaqil taqqoslang).
Grafit va olmos uglerod elementining allotropik shakl o‘zgarishlari bo‘lib, ularni birini ikkinchisiga aylantirish mumkin, bunday holda ularning xossalari keskin o‘zgaradi. Хossasi farq qilgani uchun ular turli modda sifatida qabul qilinishiga qaramasdan ularning tarkibiy asoslari bir xil — uglerod atomlaridir. Bir-biridan farq qiluvchi bu ikki oddiy modda bitta element atomlaridan iborat ekanligini ularning kislorodga munosabatidan bilinishi mumkin, havo yoki kislorodli muhitda ular ikkisi ham yonib, bitta gaz — karbonat angidridi hosil qiladi.
Karbonat angidridi turli elementlar atomlaridan tuzilgan va shuning uchun murakkab moddalarga mansubdir. Murakkab moddalarning soni bir necha milliondan ortiqdir.
Turli kimyoviy elementlarning atomlaridan tashkil topgan moddalar murakkab moddalar deyiladi. Murakkab noorganik moddalarning asosiy sinflariga oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar kiradi
Kimyoviy formulalar murakkab moddalar notasni tashkil qiladi elektropozitiv (shartli va haqiqiy kationlar) va elektronegativ (odatiy va real anionlar) tarkibiy qismlari, masalan, CuSO4 (bu erda Cu2+ - bu haqiqiy kation, SO4 2 - bu haqiqiy anion) va PCl3 (bu erda P + III shartli kation, Cl - I - shartli anion).
Murakkab moddalar kimyoviy formulalar yordamida o'ngdan chapga Ular ikkita so'zdan iborat - elektronegativ komponentlarning nomlari (nominativ holatda) va elektropozitiv komponentlar (genital holatda), masalan:
CuSO4 - mis (II) sulfat
PCl 3 - fosfor triklorid
LaCl 3 - lantan (III) xlorid
CO - uglerod oksidi
Nomlardagi elektropozitiv va elektronegativ komponentlarning soni yuqorida keltirilgan raqamli prefikslar (universal usul) yoki qondagi qavslardagi rim raqamlaridan foydalangan holda (agar ular formulada aniqlanishi mumkin bo'lsa) oksidlanish darajasi bilan ko'rsatiladi (ortiqcha belgisi qoldirilmaydi). Bir qator holatlarda ionlarning zaryadi tegishli belgi bilan arabcha raqamlardan foydalangan holda (murakkab kompozitsion anionlar uchun) beriladi.
|
| |
