|
jadval. «Raqobat»ning turli iqtisodiyot sharoitlaridagi qiyosiy tavsifnomasi
|
| bet | 5/105 | | Sana | 14.06.2024 | | Hajmi | 1,05 Mb. | | #263556 |
Bog'liq УУМ Замонавий ракобат назариялари (1) jadval. «Raqobat»ning turli iqtisodiyot sharoitlaridagi qiyosiy tavsifnomasi
pasaytirish imkonini bermas edi; -
«yalpi mahsulot» mafkurasi hukumronligida musobaqa ko’rsatkichlari ko’pincha miqdoriy ko’rsatkichlarga qarab bajarilar edi.
|
rivojlantirish evaziga ishlab chiqaruvchilar ustidan xaridorlarning hukmronligi o’rnatiladi.
|
Iqtisodiy kategoriya sifatida «raqobat» nisbatan keng tarqalgan fundamental atama hisoblanadi. Biroq, raqobat tushunchasi shu qadar serqirraki, uni qandaydir yagona umumiy ta’rif bilan qamrab olish mumkin emas. Raqobat ham xo’jalik
6 Абдуллаев Ё. Бозор иқтисодиёти асослари: 100 савол ва жавоб. - Т.: «Меҳнат», 1997, 57-58-6.
yuritish usuli, ham bir kapitalning boshqasi bilan bellashuvini ta’minlovchi kapitalning amal qilish usuli. Raqobatda yuvar ishlab chiqarishning xususiyati, uning rivojlanishi usuli eng asosiy ahamiyatli belgi sifatida qaraladi. Bundan tashqari, raqobat ijtimoiy ishlab chiqarishning stixiyali regulyatori rolida ham maydonga tushadi.
«Raqobat» tushunchasini aniqlashtirishning ba’zi bir nuqtai nazarlariga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. A.Smit raqobatni bozordagi alohida sotuvchi va xaridorlarning nisbatan foydali sotish va xaridga erishish uchun bellashuvini ifodalovchi xulqiy kategoriya sifatida talqin etgan. Y.SHumpeter raqobat iqtisodiy o’sish nuqtai nazaridan yangi tovarlar, yangi texnologiyalar, ehtiyojlarni qondirishning yangi manbalari, tashkilotlar yangi turlarining eskilari bilan oellashuvini namoyon etadi, deb ta’kidlaydi.
SHundan kelib chiqqan holda, raqobatni maksimal foydani qo’lga kiritish, nisbatan qulay xo’jalik yuritish sharoitlariga ega bo’lish uchun tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi kurash sifatida baholash mumkin.
Boshqa tomondan, raqobatni mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida, shuningdek kapital kiritish sohasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’zaro ta’sirini ta’minlovchi bozor mexanizmining elementi sifatida ko’rib chiqish mumkin. Raqobatning amal qilish shakli ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etishning me’yor va qoidalari tizimi hisoblanib, uning asosida davlatning direktivalari, davlat va xususiy firmalardan iborat milliy xo’jalik amal qilishining bozor usullari yotadi. Umumiy tarzda, raqobatning mohiyatini ochib berishda muhim ahamiyat kasb etuvchi jihatlarni quyidagi chizma yordamida tasvirlash mumkin .
Raqobatga bugungi kunga kadar bir kancha ta’riflar berilgan bulib, Adam Smit uni “kuzga kurinmas kul” deb atagan edi. Raqobat iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining uz extiyoj va manfaatlarini maksimal kondirish, yaxshi daromad olish, bozorda uz mavkeini mustaxkamlash, imkoniyatlarini namoyon etish xamda imidjga ega bo’lish uchun kurashdan iborat jarayondir.
Raqobat suzi lotincha “concurrere” suzidan olingan bulib, tuknashuv, karama- karshi, musobakalashmok; degan ma’noni bildiradi. Raqobat tovar oldi-sotdisi va eng yaxshi ishlab chiqarish uchuy bozor tizimi katnashchilari orasidagi uzaro kurash demakdir. Lekin iqtisodiy va xukukiy adabiyotlarda raqobat tug’risida har xil va karama-karshi fikrlar mavjud. Uni ishlab chiqaruvchilar orasidagi asosiy mexanizm, bozorning sifati, chegarasi, belgisi, xujalik mexanizmining elementi, jamiyatni olta intiltiruvchi kuch sifatida ham ta’riflashadi.
Monopoliya yunon tilidan olingan bulib, mono - “tanxo” va poleo - “sotaman” degan ma’noni bildiib, yakka xokimlik yoki xukmronlikni anglatadi. Monopolistik faoliyat esa xujalik yurituvchi sub’ektlarning, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat xrkimiyati organlarining monopoliyaga qarshi kurash xaqidagi qonun xujjatlariga xilof bulgan, ushbu tushunchalarning vujudga kelishini kuyidagicha keltirish mumkin. Raqobat va monopolistik faoliyat kabi tushunchalar tarixi dastlabki savdo munosabatlarining paydo bulishiga borib takaladi. Ushbu tushunchalar xamda raqobat konunchiliklarining dastlabki kurinishlarini kadimgi Vavilon tarixiy manbalarida kurit mumkin. Monopoliyaga karshi konunchilikning
eng dastlabki kurinishlarini Xammurapi Kodeksi (eramizgacha XVIII asr), kadimgi Hind yodgorliklaridagi yozuvlar (eramizdan avvalgi 200 yil), Rim bug’doy konuni (eramizdan avvalgi 50 yil), Zeno Konstituqiyasi (milodiy 483 yil), CHing dinastiyasi (III asr) va Ozodlik Xartiyasi (1861 yil)da ko’rish mumkin.
Bundan tashqari, soxibqiron Amir Temur xukmronligi davrida xorijiy mamlakatlar bilan munosabatda savdo-ikgisodiy aloqalarga ham diqqat-e’tibor karatilgan. Yevropa qirollari bilan olib borilgan va bizgacha yetib kelgan yozishmalarning barchasida har ikki mamlakat urtasida savdo alokalarini yulga kuyish, savdogarlar katnovi uchuy imkoniyatlar yaratish masalalari kutariladi. Bu ularning uz davlati xududida amalga oshirgan raqobat uchuy shart-sharoit yaratishga karatilgan tadbirlari, savdo munosabatlariga kilgan e’tibori va xorij xukmdorlari bilan yozishmalarida savdo munosabatlarini yulga kuyish kabi takliflaridan kurinib turadi. Nizomiddin SHomiyning «Zafarnoma»siga Hofizi Abru kilgan «Ilova» («Xdzrat sohibkironning Ozarbayjon va Iroki Ajam mamlakatlarini amirzoda Umarga berilganligi bayonida» kismi)da Amir Temurning mazkur amirzodaga davlat boshqaruvi xususida kilgan kuyidagi nasixdtlari keltirilgan: «...Yullarni kuriklashda imkoni boricha xarakat kilsin va ularni muxofaza kilishni mamlakatni idora etmok; shartlaridan biri deb bilsin. Savdogarlar va yulovchilarning dillariga ozor yetishiga aslo yul kuyilmasin». Bu esa Amir Temurning mamalakatda erkin
raqobat muxitini yaratishga katta e’tibor karatganligidan dalolat beradi.
Iktisodiyotda sog’lom raqobat muxitini shakllantirish uchun xukukiy poydevorning, ya’ni konunchilik bazasining mavjudligi muxim rolь uynaydi. Ushbu soxada izlanish olib borgan olimlarning umumiy fikrlariga kura raqobat va monopoliya konunchiliklarini yevropacha xamda amerikacha konunchiliklarga bulish mumkin. Raqobat konunchiligi dunyodagi mavjud iktisodiy-xukukiy soxalar ichida barcha qirralari keng tarzda urganilmagan yangi soha xisoblanadi. Xozirgi kundagi raqobat bilan bog’lik munosabatlarni tartibga soluvchi zamonaviy konunchiliklar orasida debocha deb xisoblanuvchi konun bu 1890 yilda Amerika Kushma SHtatlarida kabul kilingan “SHerman konuni”dir. Ushbu konun dunyodagi bir kator mamlakatlar (Kanada va Yevropa ittifoki mamlakatlari) ning monopoliyaga karshi konunchiligi uchuy asos bulib xizmat kilgan.
Albatta bu konun ham tom ma’noda mukammal bulmaganligi, ya’ni ushbu konunda ayrim tushuncha va tamoyillar e’tibordan chetda kolganligi sababli, Amerikada 1914 yilda “Kleyton” va “Federal Savdo Komissiyasi tutrisida”gi konunlar kabul kilingan. SHuningdek, 1936 yilda kichik biznes sub’ektlarini yirik firmalar tomonidan kamsitilishi va ustunlik mavkeini suiiste’mol kilishlarini oldini oluvchi Robinson-Petman konuni kabul kilingan bulsa, 1938 yilda kabul kilingan Uiller-LI konuniga asosan ommani chaltitishga olib keladigan yolg’on, notug’ri reklamalarni ommaviy axborot vositalarida tarkatilishi ustidan nazorat olib borilishi ham belgilab kuyildi.
1950 yilda kabul kilingan Seller-Kevofer konuni esa bir firma tomonidan bozordagi raqobatga ta’sir kilishi mumkin bulgan boshka firmaning ashyoviy elementlarini sotib olishni ta’kikladi. Dastlabki monopoliya va nosotlom raqobatga karshi kurashuvchi amerikacha konunchilik tizimiga asosan raqobatga ta’sir etishi
yoki ta’sir etmasligiga karamasdan monopol hatti-harakatlarning anik belgilangan turlari konunga zid deb hisoblanadi.
SHu bilan birgalikda 1982 yilda kabul kilingan “Eksport savdo kompaniyalari tugrisida”gi konun xalkaro tadbirkorlik bilan shugullanuvchi xujalik sub’ektlariga nisbatan antitrast konunchiligi talablarini bir muncha liberallashuviga olib keldi.Bundan tashkari, raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga karshi konunchilikning yevropacha tizimi ham mavjud bulib, unta Yearbiy Yevropa, Avstraliya va Janubiy Afrika respublikalarining milliy monopoliyaga karshi konunchiliklari xdmda Yevropa Ittifokining konunchilik majmuasi kiradi.Earbiy Yevropa monopoliyaga karshi konunlari turli nomlar bilan atalib kelinadi. Yeermaniya, SHveqariya, Avstriyada bu konunchilik antikartel konunchiligi deb atalsa, Franqiya va Angliyada bu konunchilik chegaralangan ishbilarmonlik amaliyoti deb ataladi. Yevropadagi monopoliyaga karshi konunchiliklar orasida eng mashxurlari bu Buyuk Britaniyaning 1948 yildagi “Monopoliyalar va cheklangan amaliyot nazorati tugrisida”gi, Yeermaniyaning 1957 yildagi “Raqobatni chegaralash tugrisida”gi, Franqiyaning 1986 yildagi “Narxlarni belgilash va raqobat mustakilligi tugrisida”gi konunlaridir.
Uzbekistan Respublikasida monopoliyaga karshi konunchilikning paydo bulishi va rivojlanishi mustakillik yillariga tugri kelib, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning tashabbuslari bilan mustakillikning dastlabki yillaridanok respublikada raqobat konunchiligiga asos solindi va mamlakatda soglom raqobat muxqtini yaratish xdmda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga alokida e’tibor karatildi.
Sobik ittifok doirasida iktisodiy munosabatlarning buzilishi natijasida tovar bozorlarida turli xil tanglik va yetishmovchilik xrlatlari xdmda iktisodiyotning aksar tarmoklarida mavjud bulgan yakkaxokimlik kabi salbiy okibatlarni bartaraf etish uchun davlat oldida turgan eng muxim vazifalardan biri bu - monopoliyaga karshi konunchilik bazasini yaratishdan iborat edi. SHu sababli, 1992 yil 2 iyulda “Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat tugrisida’Ti konun kabul kilinishi bilan Uzbekistonda ilk bor monopoliyaga karshi konunchilikka asos solindi.
Keyinchalik mamalakatimizda iktisodiyotning rivojlanishi, amalga oshirilayotgan isloxotlar davrida raqobat konunchiligini amalda kullashda yuzaga kelgan muammolar, monopoliyadan chiqarish va soglom raqobat muxitini shakllantirishning uta dolzarb vazifalardan biri ekanligini anglash va monopoliyaga karshi konunchilikni takomillashtirish exdiyojini keltirib chikardi. SHu sababli, ushbu konun takomillashtirilib, 1996 yil 27 dekabrda Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat tugrisida”gi konun kabul kilindi.
Mustakilllik yillarida ushbu konun bilan birgalikda 1997 yil 27 aprelda Uzbekiston Respublikasining “Tabiiy monopoliyalar tugrisida”gi konuni, Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 31 martdagi 165-sonli, 1997 yil 25 iyundagi 321-sonli,
2000 yil 2 avgustdagi 300-sonli va 2000 yil 21 sentyabrdagi 364-sonli karorlari kabul kilindi xamda amaldagi monopoliyaga karshi konun xujjatlarini takomillashtirish borasida bir kator kushimcha va uzgartirishlar kiritildi.
Qiska kilib aytganda, mustakillik yillarida Respublikada monopoliyadan chiqarish va soglom raqobat muxitini shakllantirishning xukuxiy poydevori yaratildi. Mustakillikning dastlabki yillarida monopoliyaga karshi siyosat yuritish va soglom raqobatni shakllantirish yosh, mustakil Uzbekiston uchun yangilik bulgan bulsa-da, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan monopoliyaga karshi siyosatni olib borishdagi okilona yondashuv bu boradagi muvaffakiyatlarning garovi bulib xizmat kildi. Respublikamiz Prezidenti tomonidan monopoliyaga karshi choralarni kurib, mahsulot yetishtiruvchining iste’molchi ustidan xukmronlik kilishiga barxdm berish iktisodiyotning samarali rivojlanishiga, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan tulishi vazifasiga javob berishi, ayrim korxonalar va tijorat tuzilmalarining yakkaxonlik mavkeini tugatish narxlarning sun’iy ravishda oshirib yuborilishi, monopol yukori daromadlar olinishiga karshi turuvchi sotlom raqobat muhitini shakllantirish imkonini berishi aloxdda ta’kidlab utilgan edi.
Bundan tashkari, monopoliyachilikka karshi tadbirlarni amalga oshirish, ishlab chikaruvchilarning iste’molchi ustidan tazyikini tugatish iktisodiyotning muvaffakiyatli rivojlanishiga, raqobat muxiti shakllanishiga, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan boyishiga olib kelishi kerakligi, ayrim korxonalarning monopol mavkini tugatish, ularning bozorga tazyik kursatish soxdsini taksimlab olish buyicha kelishuvlariga yul kuymaslik sotlom raqobat muxitini shakllantirishga ijobiy ta’sir kursatishi, narx-navolarning sun’iy ravishda kutarilishiga, monopoliya yuli bilan ustama foyda olishga karshi omil bulib xizmat kilittti kursatib berildi.
Mustakillikning dastlabki yillarida asosiy yirik korxonalar va mulk davlatning kulida edi. Iktisodiyotda erkin raqobat muhitini yaratishning eng muhim sharti bu kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, davlat ixtiyoridagi korxonalarni xususiylashtirish bulib, buning uchun mulkdorlar sinfini shakllantirish lozim buldi. SHu sababli, Respublikamizda dastlab kichik mikyosdagi davlat korxonalari xususiylashtirilib boshlangan bulsa, keyinchalik yirik davlat korxonalari xususiilashtirildi xdmda iirik monopolist korxonalar raqobatchi bulgan yangi xususiy va mulkchilikning boshka kurinishidagi korxonalar tashkil kilindi.SHu bilan birgalikda, ilgari mamlakatda amal kilgan iktisodiyotni markazlashtirilgan tartibda boshkarib kelgan davlat tuzilmalari (Davlat narx kumitasi, Davlat ta’minot kumitasi, Davlat agrosanoat kumitasi kabi) tugatilib, bozor iktisodiyoti sharoitida faoliyat kursatishi lozim bulgan yangi tizimlar barpo kilindi. SHunday ekan, Respublikada narx siyosatini yuritish maksadida Moliya vazirligi xuzuridagi monopoliyaga karshi va narx siyosatini olib borish boshkarmasi tashkil kilingan bulsa, keyinchalik Uzbekistan Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish (2005 yilda Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni kullab-kuvvatlash) davlat kumitasi tashkil kilindi. Iste’mol mollari, masalan, choy, gugurt, tamaki mahsulotlari ishlab chikaradigan korxonalar, ulgurji savdo tashkilotlari va hatto aholiga xizmat kursatuvchi korxonalar ham monopoliyachi bulib turgan bir paytda ushbu Kumitaning tashkil kilinishi bilan Respublikada monopolist korxonalar va ularning
1 Каримов И.А. Узбекистан: Миллий истщлол, щтисод, сиёсат, мафкура. -T.: Узбекистан, 1996. -Б. 71.
2 Каримов И.А. Узбекистон: Миллий истщлол, щтисод, сиёсат, мафкура. -T.: Узбекистон, 1996. -Б. 308.
narxlari nazorat ostita olindi.
Respublikamizda isloxrtlarni amalga oshirish jarayonida asosiy e’tibor urta mulkdorlar sinfini shakllantirish va iktisodiyotni yanada erkinlashtirishga karatildi. Bundan tashkari, 2005 yilga kelib, respublikada raqobatni rivojlantirish masalasi deyarli hal kilindi va keyingi boskich raqobat va tadbirkorlikni kullab-kuvvatlash ekanligi e’tirof etila boshlandi hamda davlat tomonidan korxonalarni moliyaviy sotlomlashtirish, ularni tarkibiy uzgartirish masalalariga kuprok e’tibor karatildi. Mamlakatimizda sunggi yillarda sog’lom raqobat muxitini shakllantirish va monopoliyadan chiqarish ishlarida erishilayotgan muvaffaqiyatlar Respublika xukumati tomonidan anik chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilganligi bilan axamiyatlidir. Xususan, Muxtaram Prezidentimiz 2009 yil 17 fevralda 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga muljallangan iqtisodiy dasturning eng muxim ustuvor yunalishlariga batishlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi ma’ruzalarida ta’kidlagan yuqorida ta’kidlangan fikrlari bunga yaqqol misol bula oladi. SHunday ekan, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek,xususiy tadbirkorlarga zarur resurslarni sotib olish va uz maxsulotini sotish uchuy bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish buyicha boshlangan ishlarni davom ettirish, birja va aukqion savdolari orqali sotilayotgan tovarlar turi va xajmini kengaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar kurish, markazlashtirilgan taqsimot tizimiga qaytishga bulgan xar qanday urinishlarga
barxam berish muxim axamiyatga eta.
Raqobatning kurinishlari va iqtisodiyotda tutgan urni
Iqtisodiy rivojlanishni raqobatsiz tasavvur etib bulmaydi. Keng ma’noda karalganda, barcha soxdlarda, ikgisodiyotning barcha jabhalarida kishilar uz manfaatlarini kondirish uchun kurashadilar, ya’ni uzaro raqobat kilishga intiladilar. Har bir ikgisoddagi kabi bozor sharoitida ham kishilarning xoxdsh irodasi, malakasiga va tafakkuriga boglik; bulmagan uziga xos ob’ektiv konuniyatlar mavjud. Raqobat eng avvalo iktisodiy xodisa xisoblanadi va uning asosini xujalik sub’ektlari orasidagi iktisodiy munosabatlar tashkil etadi. Raqobat uzini xujalik sub’ektlari orasida oddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida vujudga keladigan iktisodiy munosabat sifatida namoyon etadi.
Raqobat orkali ikgisodiyotda tabakalashuv yuzaga keladi, ya’ni raqobatda yutib chikkanlar iktisodiy jixdtdan bakuvvat bulib ketsalar, yutqazganlar esa iqtisodiy jixatdan inqiroz xolatiga tushib koladilar va kupincha yirik korxonalar tarkibiga kushilib ketadilar yoki umuman yuk bulib ketadilar. Raqobatning ham ijobiy, ham salbiy jixatlari mavjud. Raqobatning ijobiy tomonlari u resurslarni samarali taksimlanishiga va tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. SHuningdek, raqobatda iste’molchilar talabi asosiy urin tutganligi sababli resurslarning iste’molchilar talabi yukori bulgan ishlab chikarish tarmoklariga yunalishiga xizmat kiladi.
3 Каримов И.А.Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт-пировард максадимиз. -T.: Узбекистон, 2000. Б.57.
12
|
| |
