GIJJA KASALLIKLARI (GELMINTOZLAR
Gijja kasalliklari (GK) — yer yuzida, odamlar va xayvonlar orasida eng keng tarqalgan kasalliklardandir. Enterobioz, askaridoz, gamenolipidoz, shuningdek, teniidozlar va keng tasmalilar mo'tadil iqlimli o'lkalarda ham keng tarqalgandir.
Odamlar va hanvonlar organizmida parazit bo'lib yashovchi gijja turlari juda ko'p bo'ladi, hozirda odamlarda 250 dan ortiq turi aniqlangan. O'zbekistonda aniqlanadigan gijjalar asosiy pakana gijja va mayda gijjalar, shuningdek, tenindlar, askaridalar, qilboshlar, qisman exinokokklar (1 yilda 500 tagacha odamda) va boshqa gelmintozlardan iboratdir. Ayrim jamoalarda bolalarning 30-50% enterobioz bilan, epidemik hududlarida aholining 20-30 % askaridoz va trihotsefalez bilan zararlangan.
Akademik K,I.Skryabinning tasnifi bo'yicha gajjalar 3 guruhga bo'linadilar:
1. Nematodlar - yumalok shaklidagi cho'zinchoq gijjalar
2. Sestodlar — tasma shaklidagi uzinchoq gijjalar.
3. Trematodlar - so'ruvchi gijjalar. Gijjalarning biologik xususiyatlari va invaziyaning tarqatishiga qarab gelmintoz, biogelmintoz va kontaktli (kontagionli) gelmintozli ajratiladi.
Biogelmintozlar - kasallik qo'zg'atuvchi parazitning rivojlanish jarayonini bir qismi odam organizmida o'tib, ikkinchi kismi esa bir yoki bir necha oraliq xo'jayin a'zosida o'tgandan so'ng odamga yuquvchi GK laridir.
Bu guruhga barcha trematodozlar, sestozlar va ayrim nematodozlar: teniarinxoz, tenioz, exinokokkoz, difillobotrioz, drakunkulyoz, shistosomoz, opistorxoz va boshqalar kiradi.
Geogedmintozlar - kasallik qo'zg'atuvchi parazitning rivojlanish jarayonini bir qismi odam organizmida, ikkinchi qismi tuproqda o'tkanidan so'ng yuqadigan kasallikdir. Geogelmintozlarga askaridoz, trixotsefalez, ankilostomidozlar, strongiloidoz va boshqalar kiradi.
Kontaktli gelmintozlar - parazitlarni rivojlanishi jarayonida xo'jayin azosidan yetilgan yoki deyarli yetilgan holatda ajralib chiqib boshqa odamga bevosita yuqishi oqibatida rivojlanadigan GK lari. Bu holat faqat gimenolepidoz va enterobiozda kuzatiladi.
Biologik xo'jayini bo'lmish odamsiz tabiatda hayotiy jarayoni o'tmaydigan gijjalar tomonidan chaqiriladigan kasalliklar antroponoz gelmintozlar deb ataladi. Askaridoz, enterobioz, gimenolepidoz, trixotsefalez, shistosomozlar, teniidozlar, ankilostomidoz. Har — antroponozlar xisoblanadi.
Qo'vg'atuvchisi odam organizmida xam xayvonlar a'zosada ham parazitlik qiluvchi, biroq; epidemiologak bosqichida odam ishtiroki shart bo'lmagan gelmintozlar zoonozlar deb yuritiladi. Bular qatoriga — trixinellyoz, difyallobotrioz, exinokokkoz, drakunkulyoz, opistorkoz va boshqalar kiradi.
Odam organizmiga gijja tuxumi va lichinkalari qaysi yo'l bilan kirishiga qarab: perora. (og'iz orqali kiradigan) gijjalar va perkutan (teri orqali kiradigan) gajjalar farqlanadilar. Kamdan-kam holatda gijjalarning organizmga tushishi boshqa yo'llar bilan sodir bo'ladi.
GIJJALARNING ODAM ORGANIZMIGA TA'SIR QILISH MEXANIZMI
Odam organizmida gijjalar turli a'zolarda — asosan ingichka va yo'g'on ichak bo'shlig'ida, vena, limfatak tomirlarda, jigarda, o't pufagida, oshqozon osti bezida, teri osti yoz qabatida, seroz bo'shliqlar va boshqalarda istiqomat qiladi va ko'payadi. Ayrim gijjalar bir necha a'zo va to'qimalarda parazitlik qiladilar.
Odatda tasmali gijjalar bitta yoki bir necha (o'nlab) parazit xolida yashaydi. So'rg'ichli yoki yumaloq gijjalar esa juda ko'p (bir necha minggacha) miqdorda parazitlik qilishi mumkin.
Shuningdek, bir odamda bir vaqtning o'zida bir necha hil (2-8 gacha) gijja turi parazitlik qilishi mumkin.
Har qaysi gijja turi o'ziga xos klinik simptomlar bersada, ularning asosida parazitlarning odam organizmiga ko'rsatadigan hilma-xil (allergik, intoksikatsion, metanik, parazitlik, immunologik va boshqa) ta'sirlari yotadi.
Allergik belgilar ko'proq askaridoz, ankilostomidoz va exinokokkoz singari kasalliklarda kuzatiladi. Bu gajjalarning mahsulotlarn organizmga allergik sifatidagina ta'sir etmasdan, balki intoksikatsion (zaharli) ta'sir ham ko'rsatadi.
Gijjalarning organizmga ko'rsatadigan mexanik ta'siri oqibatida jarohatlangan a'zoning faoliyati buzilishi, shu joydan qon ketishi hamda ikkilamchi infeksiyalarga yo'l ochilishi mumkin. Bundan tashqari gajjalar nerv retseptorlarini tarqalishi oqibatida boshqa a'zo va tizimlarning ham faoliyati buziladi, ko'plab sekretor va fermentativ o'zgarishlar ham yuzaga keladi. Ayrim kasallik gijjalar tez ko'payib, a'zoda ko'p miqdorda parazitlik qilish, tasmasimon gajjalar esa ichakda tez o'sishi (bir kunda 7-10 sm gacha) hisobiga odam organizmida oziq-ovqat yetishmasligi, kamqonlik va avitaminoz rivojlanishiga, bolalarning nimjon va kasalmand bo'lib o'sishiga olib keladi.
Gijjalar o'zlarining immunosupressorlik tasiri bilan boshqa yuqumli kasalliklarning og'ir kechishiga, ichak infeksiyalarida bakteriya tashuvchilik ortishiga, hamda xavfli o'sma kasalliklari ko'payishiga sababchi bo'ladilar.
Gijja kasalliklarini klinik kechishida: o'tkir, latent va surunkali bosqichlarni kuzatish mumkin.
Parazitlarning asosan qaysi azoda istiqomat qilishiga qarab: 1. ichak gelmintozlari. 2. Ichakdan tashqaridagi gelmintozlar farqlanishi mumkin.
ICHAK GELMINTOZLARI
Ichak gelmintozlari guruhiga nematodlardan: enterobioz, askaridoz, trixotsefalez, ankilostomidoz, trixetellyoz, sestodozlardan: teniarinxoz, tenioz, gomenolepidoz va difillobotriozlar kiradi.
Ichak nematozlari Engerobioz
Enterobioz - odamlar orasida eng keng tarqalgan, ichakning zararlanishi va orqa ichak (anus) atrofida qichish bilan kechadigan surunkali kasallikdir.
Enterobiozni mayda gijja (ostritsa) lar — Enterobius vermicularis qo'zg'atadi. Ostritsalar bilan 30 % (bolalar uyushgan jamoalarida 90 %) gacha odam zararlangan bo'lib, u yer kurrasining barcha qit'alarida uchraydi.
Etiologiyasi. Ostritsalar — oq rangli mayda dumaloq gijjalardir. Urg'ochisi yirikroq (uzunligi 9-12 mm), dum qismi begazsimok cho'zilgan bo'ladi. Erkagi esa ancha mayda (2-5 mm) bo'lib, uning dum qismi buralgan.
Ostritsalar asosan odam ingichka ichagining quyi va yo'g'on ichagining yuqori qismlarida istiqomat qiladi. Uning invaziya darajasi juda yuqori. Ichakka yetilgan va ichki tuhumlar bilan liq to'lgan (5000-15000) urg'ochi parazitlar ichakdan ko'pincha o'zlari faol ravishda, shuningdek, axlat bilan anus atrofi teri burmalari dumba, son terilari xamda jinsiy a'zolarda tuxum qo'yadi va o'zlari halok bo'ladi. Gijjalarning ichakdan chiqishi va tuxum qo'yishi asosan tunda sodir bo'ladi. Oradan 4-6 soat o'tgach tuxumdan invazion hususiyatga ega bo'lgan yetuk lichinkalar hosil bo'ladi. Lichinkalarning yaxshi rivojlanishi uchun 36°S harorati, 90-100 % namlik talab etiladi. Odam ichagida ostritsalar 3-4 haftadan 3 oygacha yashaydi.
Epidemiologiyasi. Enterobiozning birdan-bir manbai — bemor odam. Yuqish yo'li — najas-og'iz. Gijjalar ichakdan chiqib, tuxum qo'yishi chog'ida orasiga yetuk tuxumlar o'rnashib qolishi tufayli avvalo o'ziga qayta yuqishi, shuningdek, atrofdagi ashyolar vositasida boshqa sog'lom odamlarga yuqtirishi mumkin bo'ladi. Chunonchi gijja tuxumi, nafaqat bemoriing ifloslangan terisi, qo'l, barmoqlari va tirnoqlari ostida, balki ichki kiymlari va o'rin-kurpalarida, shuningdek, uyjixozlari, tuvaklari, o'yinchoqlar, gilamlar va sh.k. larda ham saqlanadi. Ularning tarqalishida pashshalarning ham roli kattadir. Kasallik 7-10 yoshli bolalarda, ayniqsa haftalik (yoki doimiy) bog'cha va maktab-internat bolalari orasida keng tarqaladi. Kasallikning keng tarqalishiga gijja tuxumlarining faqat qo'l orqali og'izga tushishi emas, balki ularning uy jixozlari (ayniqsa o'rin-ko'rpa, yostiqlar, paloslar, kigiz va gilamlar) vositasida keng tarqalishi (o'yinchoqlarda 90% gacha) va ularda ma'lum bir vaqt yashashi (3-12 kungacha) sababli havo-chang yo'li bilan ham tarqalishi sabab bo'ladi.
Ostritsalarning umri qisqa bo'lishiga qaramasdan kasallik davomida bemor o'ziga qayta-qayta yuqtirishi (reinvaziya) mumkinligi tufayli enterobioz yillab davom etishi mumkin. Odamlarda parazitlik qiluvchi ko'plab gijja kasalliklari orasida faqat ikki turi enterobioz va gimenolepidoz — kontaki yo'li bilan (bevosita bemor odamdan- sog'lom odamga) yuqishi mumkin.
Klinikasi. Ko'pchilik bemorlarda anterobioa asosan kechqurun yoki tunda anus atrofining qichishi bilan namoyon bo'ladi. Qichishish 1-5 kun davom etib yo'qoladi, 2-3 haftadan keyin esa yana takrorlanadi.
Invaziya ko'p bo'lgan taqdirda, qichishish doimiy va kuchli bo'lib, faqat tunda emas, kunduz kunlari ham bezovta qiladi. Qichishish faqat anus atrofidagina bo'lmasdan chov soha (yaromejnost'), son va qorin terisi hamda, jinsiy a'zolarda ham kuzatiladi. Qichigan joylarni qashish tufayli ikkilamchi infeksiya rivojlanib piodermiya, sfinkterit va paraproktit alomatlari, qizlarning jinsiy a'zolariga o'rmalab kirishi va chiqishi oqibatida - vulvovaginit yuzaga keladi. Bularning barchasi bemorning umumiy ahvoliga salbiy ta'sir etadi. Uyqusi buziladi, ular tajang, serzarda bo'lib qoladilar, ish qobiliyati pasayadi. Bolalar esa injiq, jaxildor bo'lib ozib ketadilar, ba'zilarida bosh og'riga, bosh aylanishi, xotiraning pasayishi, hamda tirishil tutqanoq, xushdan ketish, tunda siyib qo'yish kabi alomatlar kuzatiladi.
Ayrim bemorlarda ishtahaning pasayishi, ich buzilishi ichining suyuq, tez-tez va shilliq, ba'zan qon ham aralash kelishi, vaqti-vaqti bilan qorni g'ijimlab og'rishi va kuchaniq, meteorizm, og'ir kechganda ko'ngil aynash, qusish kabi belgilar namoyon bo'ladi. Appenditsit, jinsiy azolarda ikkilamchi infeksiyaning rivojlanishi enterobiozda kuzatilgan asosiy asoratlar hisoblanadi. Ostritsalar ingichka ichakni teshib, qorin boshlig'iga tushishi va peritonit rivojlanishi hollari ham kuzatiladi.
Periferik qonda ba'zan kasallikning boshlangach davrida eozinofiliya kuzatiladi.
Enterobioz bolalarda ko'pchilik ichak infeksiyalariga moyillini ortirishi va ularning kechishiga ta'sir etishi ham aniqlangan.
Tashhisi. Enterobiozni aniqash - kasallikka xos klinik belgilar mavjudligi, ba'zan bemor axlati bilan ostritsalar ajralib, chiqish va asosan anus atrofi burmalaridan olingan surtmadan gijja tuxumi topilishiga asoslanadi. Surtmani tong chog'ida, ich kelishidan oldin, yog'och shpatel, paxtali tampon yoki yopishqoq polietilen lenta yordamida olinadi va so'ngra mikroskop ostida ko'riladi. Surtmani bir marta olish ko'pincha natija bermasligi mumkin. Shuning uchun uni 3-5 kun oralab uch marta olish maqsadga muvofiqdir.
Davolash. Enterobiozni davolashda, hozirda ko'proq pirviniy pamoat (vankin, pokvil va sh.k.), piperazin tuzlari, kombantrin, mebendazol (vermoks) keng ko'llanmoqda.
Vankin — zaharli ta'siri kuchsiz preparat, bir marta berilgandayoq 85-100 % bemorlarda ijobiy natija beradi. Uni ertalab nonushtadan so'ng 5 mg/kg hisobidan bir marta beriladi.
Piperazin tuzlari - piperazin sulfat, piperazin adipimat, piperazin sitrat, piperazin fosfat — bir hil sxemada beriladi. Piperazin bir sutkada, bir yoshgacha bolalarga — 0.4 g, 2-3 yoshli bodalarga — 0.6 g 4-6 yoshda — 1 g, 7-9 yoshda — 1.5 g, 10-14 yoshdagilarga - 2 g va 15 yoshdan kattalarga — 3 g miqdorida (kuklik dozani 2-3 bo'lib) ovqatlanishdan 30 daqiqa oldin beriladi. Davolash kursi 5 kun bo'lib, 7-10 kuk oralatib 2-3 marta takrorlash mumkin. Surgi dorilar faqat qabziyat bo'lgandagina beriladi.
Anus atrofida qichish kuchli bo'lgan taqdirda, davolash kurslari oralig'ida, tunga sodali klizma (1 stakan suvga 1/2 choy qoshiq soda ko'shib) qilinadi.
Kombantrin (pirantel) — enterobkoznya dazolashda 9 yoshdan katta bolalar va kattalarga 100 mg, kichik bolalarga tana og'irligining 1 kg ga 2.5-3.- mg xisobidan bir marta berish kifoya qiladi.
Profilaktikasi. Enterobiozni davolash samarasi bo'lmog'i uchun uni albatta shaxsiy profilaktik choralar bilan birga olib borilishi kerak. Bu choralar — bemor o'zi-o'ziga ostritsalarni qayta yuqtirmasligi va atrofidagi turli buyumlarga gijja tuxumi tushmasligiga qaratilgan bo'lmog'i kerak. Buning uchun bemor kundalik shaxsiy gigiyena amallaridan (tirnoqlarini kalta qilib olish, qo'l va tirnoqlarini doimo toza tug'ish va ularni og'izga solmasligi va shulardan) tashqari ertalab va kechqurun sovunlab mustaxab qilish (ostini yuvish), ich ko'ylak va ishtonini, o'rin, choyshabini har kuni almashtirish zarur. Tunda kiyib yotadigan ishtonining yuqori va pastki qismlari bo'g'ib boylangan bo'lishi kerak. Yechilgan ishton-ko'ylagi va choyshabi yaxshilab kaynatilib, dazmollash lozim. Bemorning tuvaklarini qaynoq suv bilan yuvish tavsiya etiladi. Bemor xonasini lizol va karbol kislota eritmalari bilan tozalab turish lozim. Bolalar jamoalarida kimyoviy profilaktika utkazish ham yaxshi natija beradi.
Kimyoviy profilaktika 4 siklda o'tkaziladi: bir marta kombantrin (10 mg/kg dozada) va uch marta, 12-14 kun oralatib, ikki kundan piperazin adipinat beriladi. Umumiy kurs 6-7 xafta davom etadi.
|
