O’QUV LUG’ATLARI TUSHUNCHASINING TASNIFIY BELGILARI
D.B.Xusanova, Termiz Davlat Universiteti magistranti
Ilmiy rahbar: PhD.A.A.Eshmo’minov Termiz Davlat Universiteti
Annotatsiya. Hozirgi kunda leksikografiyaning rivoj topib borayotgan
sohalaridan biri bu o’quv lug’atchiligi sohasi hisoblanadi. O’quv lug’atlarining
boshqa lug’atlardan ajralib turuvchi xususiyati shundaki, ular ta’limga bevosita
bog’liq bo’lib, allaqachon ta’lim sohasining ajralmas bir qismiga aylangan. O’quv
lug’atlarining asosiy vazifasi esa o’quvchilarga til ko’nikmalarini soddaroq,
tushunarliroq va albatta o’quvchilar e’tiborini jalb eta oladigan tarzda
ifodalashdan iboratdir.
Kalit so’zlar: leksikografiya, lug’atlar, o’quv lug’atlari, leksema, tasnifiy
belgilar.
Leksikografiya sohasi bu har qanday mamlakatning qay darajada
rivojlanganligini ko’rsatuvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Chunki
mamlakatning
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, milliy va madaniy sohalaridagi har
qanday taraqqiyot va rivojlanish ushbu millat vakillariga tegishli lug’atlarda o’z
aksini topadi. O’quv lug’atchiligi bugungi kunda lug’atshunoslikning jadal
rivojlanayotgan sohalaridan biridir. V.V.Morkovkin umumiy lug’atlarni ikki turga
ajratgan. Bular antroposentrik va lingvosentrik lug’at turlari hisoblanadi.
Antroposentik lug’atlarda asosiy urg’u inson ongida tilni yoritish, undan to’g’ri va
samarali samarali foydalana olishga yordam berishdir. Lingvosentrik lug’atlarda til
asosiy markazda bo’lib, asosiy vazifasi ushbu
tildagi faktlarni yoritish
hisoblanadi
1
. Hozirda o’quv lug’atlari antroposentrik xususiyatga ega bo’lgan
lug’atlar tipiga kiritilmoqda. O’quv lug’atlari ta’lim sohasi uchun mo’ljallangan
bo’lib, bu turdagi luig’atlar o’quvchilarga nafaqat so’z boyligini kuchaytirish,
1
Морковкин В.В. Антропоцентрический versus лингвоцентрический подход к лексикографированию //
Национальная специфика язика и ее отрожение в нормативном словаре. – М.,1998.C. 132-133.
nutqiy yoki yozma savodxonligini oshirish balki ularning ijodiy fikrlash
qobiliyatini o’stirish va dunyoqarashini kengaytirish uchun ham hizmat qiladi.
Masalan, “O’zbek tilining so’z tarkibi o’quv lug’ati” so’zlarni o’zak va
qo’shimchalarga ajratishda o’quvchilar uchun judda katta yordamchi vazifasini
bajaradi. O’quvchilar so’z qo’llashda aynan so’zning o’zagi
qaysi ekanligini va
qo’shimchalarni to’g’ri qo’shish va tilda to’g’ri qo’llay olishni o’rganishlari
uchun
juda muhim hisoblanadi.
Undan tashqari ushbu lug’atda asli o’zlashma bo’lgan, ammo o’zbekcha
qo’shimchalar olgan, o’zak va qo’shimchalarga ajrata olish imkoniyatiga ega
bo’lgan leksemalarni ham o’zida qamrab olgan:
medal-li, ideal-lash/tir/ish,
aspirant-lik.
2
Hozirda jahon o’quv lug’atchiligida kompleks o’quv lug’atlari janiri mavjud.
Bu turdagi lug’atlar so’zlarni faqat bir tomondan emas balki deyarli barcha
qirralarini bittada aks ettirishi bilan xarakterlanadi.
3
Bu turdagi o’quv lug’atining
afzallik jihgati shundaki o’quvchi bitta lug’atdan foydalangan holda bir vaqtning
o’zida bitta leksemaning bir nechta lingvistik xususiyatlarini o’rganishi mumkin.
Yuqorida o’quv lug’atlarining o’ziga xos tavfsifiy belgilarini ma’lum darajada
yoritib o’tdik. Undan tashqari ham albatta o’quv lug’atlarining
asosiy boshqa
lug’atlardan farqlanuvchi jihatlari mavjud. Umuman lug’atlar hajm jihatdan katta,
o’rta hajmli va kichik lug’atlarga bo’linadi. O’quv lug’atlari esa hajm jihatdan
asosan kichik va ba’zi hollarda o’rta hajmli lug’at turlariga kiradi. Chunki bizga
ma’lumki, o’quv lug’atlari ta’lim jarayonida (asosan maktab sohasida)
o’quvchilarga mo’ljallangan va ularga keyinchalik akademik lug’atlarga yo’l ochib
beruvchi vosita bo’la olishi muhimdir. Agar o’quv lug’atlari
hajm jihatdan judda
katta va murakkab bo’lsa, bu o’quvchilarni lug’atshunoslik sohasiga jalb eta
olmasligi mumkin.
O’quv lug’atlari albatta ta’lim sohasiga uzviy bog’liq bo’lishi, darsliklarga
albatta moslashtirilishi muhim ahamiyat kasib etadi. O’quv lug’atlari ta’lim
2
Mengliyev B., Bahriddinova B. O’zbek tilining so’z tarkibi o’quv lug’ati.-T.: O’zbekiston, 2007-7b.
3
Bahriddinova B.M. O’zbekistonda o’quv lug’atchiligi: lingvistik asoslari, tarixi va istiqbollari. Filologiya fanlar
doktori (DSc)…dis.avtoref.- Samarqand 2020
jarayonida ishlatilganligi uchun ham fanlar doirasida bo’lishi, ushbu fan sohasidagi
darsliklarga mos tushishi va hattoki o’quv lug’atlari o’zida ma’lum mashg’ulotlar
va ushbu lug’atlarni aynan ochib beruvchi mashqlar yoki boshqotirma kabilarni o’z
ichiga olishi lozim.
Ta’limiy lug’atlat nafaqat maktab balki maktabgacha
talim va hatto oliy
ta’lim sohasini ham o’zida qamrab oladi. Shu sababli ham o’quv lug’atlari yosh
xususiyatlarni inobatga olgan holda tuzilishi zarur. Masalan, maktabgacha ta’lim
sohasida tuzilgan lug’atlar albatta, sodda, aniq va bolalarni o’ziga jalb qila olish
hususiyati mavjud bo’lishi muhim. Vaholanki, oliy ta’lim uchun mo’ljallangan
lug’atlar esa nisbatan mukammal, aynan ma’lum sohani qamragan bo’lishi kerak.
O’quv lug’atlari o’zida eng muhim ma’lumotlarni qamrab olgan,
leksemalarning ham eng zarur jihatlarini ochib berishga qaratilgan va albatta ifoda
aniq, lo’nda va qisqa bo’lganligi bilan ham boshqa lug’atlardan farqlanadi. Chunki
o’quv lug’atlari foydalanuvchiga qo’liga olgandayoq nima uchun hizmat qilinilishi
aniq bo’lishi lozim.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, o’quv lug’atlari o’quvchilar uchun
leksikagrafiyaning boshlang’ich fundamenti sifatida qo’llniladi va aynan shuning
uchun ham o’quv lug’atlarining o’quvchini jalb qilish xususiyati muhimdir. O’quv
lug’atlari maqsadli ravishda zaruriy visual bezaklarni ham qamrab olishi lozim.
Undan tashqari o’quv lug’atlarida albatta leksikografik simvollik kam va soddaroq
holda ishlatilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Xulosa o’rinda shuni aytish mumkinki, leksikografiya sohasida o’quv
lug’atlari ta’lim jarayoni uchun eng muhim omil hisoblanadi. Tilshunoslikda o’quv
lug’atlatridan unumli foydalanish o’quvchilar uchun har tomonlama bilim
saviyasini kengaytirishga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Bahriddinova B.M. O’zbekistonda o’quv lug’atchiligi:
lingvistik asoslari,
tarixi va istiqbollari. Filologiya fanlar doktori (DSc)…dis.avtoref.-
Samarqand 2020
