|
Mavzu №2: Elektr xavfsizligi. Yong‘in odini olishning asosiy vazifalari. Yong‘ining muhofazasi qoidalari bilan tanishish
|
| bet | 10/20 | | Sana | 15.01.2024 | | Hajmi | 5,59 Mb. | | #137761 |
Bog'liq Mavzu 1-4Mavzu №2: Elektr xavfsizligi. Yong‘in odini olishning asosiy vazifalari. Yong‘ining muhofazasi qoidalari bilan tanishish
.
Reja:
1. Elektr xavfsizligi
2. Yong‘in odini olishning asosiy vazifalari
3. Yong‘ining muhofazasi qoidalari bilan tanishish
Sanoatda elektr energiyasidan keng ko’lamda foydalanish yo’lga qo‘yilganligi sababli elektr toki' ta’sirida ro‘y berishi mumkin bo’lgan baxtsiz hodisalar va ulardan saqlanish muhim masalalar qatoriga kirib bormoqda. Elektr toki ta’sirining eng xavfli tomoni shundaki, bu xavfni oldinroq sezish imkoniyati yo‘q. Shuning uchun ham elektr toki xavfiga qarshi tashkiliy va texnik chora-tadbirlar belgilash, to‘siq vositalari bilan ta’minlash, shaxsiy va jamoa muhofaza tizimlarini o'rnatish nihoyatda muhim. Umuman elektr toki ta’siri faqat birgina biologik ta’sir bilan chegaralanib qolmasdan, balki elektr yoyi ta’siri, magnit maydoni ta’siri va statik elektr ta’sirlariga boMinadiki, bularni bilish har bir kishi uchun kerakli va zaruriy ma’lumotlar jumlasiga kiradi.
1. Elektr tokining inson organizmiga ta’siri
Elektr tokidan inson organizmida termik (ya’ni issiqlik), elektrolitik va biologik ta’sir kuzatiladi. Elektr tokining termik ta’siri inson tanasining ba’zi joylarida qo‘yish, qon tomirlari, nerv va hujayralaming qizishi sifatida kuzatiladi. Elektrolitik ta’sir esa qon tarkibidagi yoki hujayralar tarkibidagi tuzlaming parchalanishi natijasida qonning fizik va kimyoviy xususiyatlarining o'zgarishiga olib keladigan holat tushuniladi. Bunda elektr toki markaziy asab tizimi va yurak-qon tizimini kesib o‘tmasdan tananing ba’zi bir qismlarigagina ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Elektr tokining biologik ta’siri — bu tirik organizm uchun xos bo‘lgan xususiyat hisoblanadi. Bu ta’sir natijasida muskullarning keskin qisqarishi tufayli inson organizmidagi tirik hujayralar to‘lqinlanadi, bunda asosan organizmdagi bioelektrik jarayonlar buziladi. Ya’ni inson organizmi asosan bioelektrik toklar yordamida boshqariladi. Bunda tashqi muhitdan yuqori kuchlanishdagi elektr tokining ta’siri natijasida biotoklar rejimi buziladi va oqibatda inson organizmida tok urish holati vujudga keladi. Ya’ni boshqarilmay qolgan organizmda hayot faoliyatining ba’zi bir funksiyalari bajarilmay qoladi: nafas olishning yomonlashuvi, qon aylanish tizimining ishlamay qolishi va h.k. Elektr tokining inson organizmiga ta’sirining xilma-xilligidan kelib chiqib, uni ikki gruppaga bo‘lib qarash mumkin: mahalliy elektr ta’siri va tok urishi. Mahalliy elektr ta’siri natijasida kuyib qolish, elektr belgilari hosil boMishi, terming metallashib qolishi hollarini ko'rsatish mumkin. Elektr ta’siridan kuyish, asosan organizm bilan elektr o'tkazgichi o‘rtasida volta yoyi hosil bo‘lganda sodir boMadi. Elektr
o‘tkazgichdagi kuchlanishning ta’siriga qarab bunday kuyish
turlicha boMishi mumkin. Yengil kuyish faqat yalligManish bilan
chegaralanadi, o'rtacha ogMrlikdagi kuyishda pufakchalar hosil
boMadi va ogMr kuyish - hujayra va terilar ko‘mirga aylanib, og‘ir
asoratlarga olib kelishi mumkin. Elektr belgilari — bu terming ustki
qismida aniq kulrang yoki och-sargMsh rangli 1—5 mm diametrdagi
belgi paydo boMishi bilan ifodalanadi. Bunday belgilar odatda xavfli
emas. Terming metallashib qolishda, odatda erib mayda zar-
rachalarga parchalanib ketgan metall teri ichiga kirib qoladi. Bu
holat ham elektr yoyi hosil boMganda ro‘y beradi. Ma’lum vaqt
o'tgandan keyin bu teri ko‘chib tushib ketadi va hech qanday
asorat qoldirmaydi.
Elektr urishi (yoki tok urishi deb ham yuritiladi) to‘rt darajaga
boMib qaraladi.
I muskullar keskin qisqarishi natijasida odam tok ta’siridan
chiqib ketadi va hushini yo'qotmaydi.
II muskullar keskin qisqarishi natijasida > odam hushini
yo‘qotadi, ammo yurak va nafas olish faoliyati ishlab turadi.
III hushini yo'qotib, nafas olish tizimi yoki yurak urishi
to'xtab qoladi.
IV klinik oMim holati, bunda insonda hech qanday hayot alo-
matlari ko'rinmay qoladi.
Klinik oMim holati bu hayot bilan oMim oraligM boMib, ma’lum
vaqtgacha inson ichki imkoniyatlar hisobiga yashab turadi. Bu
vaqtda unda hayot belgilari: ya’ni nafas olish, qon aylanish
boMmaydi, tashqi ta’sirlarga farqsiz boMadi, og‘riq sezmaydi, ko‘z
qorachigM kengayadi va yorugMikni sezmaydi. Ammo bu davrda
hali undagi hayot butunlay so‘nmagan, hujayralarda ma’lum
modda almashinuv jarayonlari davom etadi va bu organizmning
minimal hayot faoliyatini davom ettirishiga yetarli boMadi. Kuning
uchun tashqi ta’sir natijasida hayot faoliyatini yo'qotgan or-
ganizmning ba’zi bir qismlarini tiklash natijasida, uni hayotga qay-
171
tarish imkoniyati bor. Klinik o‘lim holati 5—8 minut davom etadi.
Hech qanday yordam bo'lmagan taqdirda eng oldin bosh miya qo-
big'idagi hujayralar parchalanadi va klinik o‘lim holati biologik
ulim holatiga o'tadi.
Biologik o‘lim-qaytarib bo'lmaydigan jarayon bo'lib, or-
ganizmdagi biologik jarayonlar butunlay to‘xtashi bilan xarakterla-
nadi, shuningdek, organizmdagi oqsil parchalanadi. Bu klinik o‘lim
vaqti tugagandan keyin ro‘y beradi. Tokning inson organizmiga
ta’siri bir necha omillarga bog‘liq. Asosiy omillardan biri insonga
tok ta’sirining davomliligi, ya’ni odam tok ta’sirida qancha ko‘p
qolib ketsa, u shuncha ko'p zararlanadi. Ikkinchi omil sifatida
odam organizmining shaxsiy xususiyatlari va shuningdek, tokning
turi va chastotasi katta rol o'ynaydi.
Inson organizmining tok ta’siriga ma’lum qarshiligi, shuning
dek, tokning kuchlanishi ma’lum ta’sir darajasini belgilaydi, chunki
inson organizmining qarshiligi o‘zgarmagan holda, kuchlanish
ko'payishi natijasida: organizmdan oqib o'tgan tok miqdori oshib
ketadi.
Inson organizmining qarshiligi teri qarshiligi va ichki organlar
qarshiliklari yig'indisi sifatida olinadi.
Teri, asosan quruq va o'lik hujayralaming qattiq qatlamlaridan
tashkil topganligi sababli katta qarshilikka ega va u umuman inson
organizmining qarshiligini ifodalaydi.
Organizm ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas.
Odamning quruq, zararlanmagan terisi 2.000 dan 20.000 Om gacha
va undan yuqori qarshilikka ega bo‘lgani holda, namlangan, zarar
langan teri qarshiligi 40—5000 Om qarshilikka ega bo‘ladi va bu
qarshilik inson ichki a’zolari qarshiligiga teng hisoblanadi. Aytil-
ganlami hisobga olgan holda umuman texnik hisoblar uchun inson
organizmi qarshiligi 1000 Om deb qabul qilingan.
Inson organizmi orqali oqib o‘tgan tokning miqdori uning
asoratini belgilaydi, ya’ni oqib o‘tgan tok qancha katta bo'lsa,
uning asorati ham shuncha katta bo'ladi.
Inson organizmi orqali 50 Gs li sanoat elektr tokining 0,6—1,5
mA oqib o'tsa, buni u sezadi va bu miqdordagi tok sezish chegara-
sidagi elektr toki deb ataladi.
Agar inson organizmidan oqib o'tgan tokning miqdori 10—15
mA ga yetsa, unda organizmdagi muskullar tartibsiz qisqarib, inson
o'z organizmi qismlarini boshqarish qobiliyatidan mahrum bo'ladi,
ya’ni elektr toki bo'lgan simni ushlab turgan bo'lsa, panjalarini
172
ocha olmaydi, shuningdek, unga ta’sir ko'rsatayotgan elektr simini
olib tashlay olmaydi. Bunday tok chegara miqdordagi ushlab qoluv-
chi tok deyiladi. Tok miqdori 25—50 mA ga yetsa, unda tok ta’siri
ko‘krak qafasiga ta’sir ko'rsatadi, buning natijasida nafas olish qiy-
inlashadi. Tok ta’siri uzoq vaqt davom etsa, ya’ni bir necha
minutga cho‘zilsa, unda nafas olishning to‘xtab qolishi natijasida
odam o'lishi mumkin. Tok miqdori 100 mA va undan ortiq bo'lsa,
bunday tok yiirak muskullariga ta’sir ko'rsatadi va yurakning ish
lash ritmi buziladi, natijada qon aylanish tizimi butunlay ishdan
chiqadi va bu holat ham o'limga olib keladi. Inson organizmi
orqali oqib o'tgan tokning davomliligi ham alohida ahamiyatga ega,
chunki tok ta’siri uzoq davom etsa, unda inson organizmining tok
o'tkazuvchanligi orta boradi va tokning zararli ta’siri organizmda
yig‘ila borishi natijasida asorat og‘irlasha boradi. Tokning turi va
chastotasi hani zararli ta’sir ko'rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Eng
zararli tok 20—lOOGs atrofidagi elektr toki hisoblanadi. Chastotasi
20 Gs dan kichik va 100 Gs dan katta toklarning ta’sir darajasi
kamayadi. Katta chastotadagi elektr toklarida tok urish bo'lmaydi,
lekin kuydirishi mumkin. Agar tok o'zgarmas bo'lsa, unda tokning
sezish chegarasidagi miqdori 6—7 mA, ushlab qoluvchi chegara
miqdori 50—70 mA, 0,5 s davomida yurak faoliyatini ishdan
chiqarishi mumkin bo'lgan miqdori 300 mA gacha ortadi.
X.2. Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam
ko‘rsatish
Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga tibbiyot xodimi kelgunga
qadar ko‘rsatiladigan yordamni ikki qismga bo‘lib qaraladi: tok
ta’siridan qutqarish va birinchi yordam ko‘rsatish. Tok ta’siridan
qutqarish o'z navbatida bir necha xil bo'lishi mumkin. Eng oson va
qulay usuli bu elektr qurilmasining o'sha qismiga kelayotgan tokni
o'chirishdir. Agar buning iloji bo'lmasa (masalan, o'chirish qurilmasi
uzoqda bo'lsa), unda tok kuchlanishi 1000 V dan ko'p bo'lmagan
elektr qurilmalarida elektr simlarini sopi yog'ochli bo'lgan boltalar bi
lan kesish yoki zararlangan kishining kiyimi quruq bo'lsa, uning kiy-
imidan tortib tok ta’siridan qutqarib qolish mumkin. Agar elektr to
kining kuchlanishi 1000 V dan ortiq bo'lsa, unda dielektrik qo'lqop va
elektr izolatsiyasi mustahkam bo'lgan elektr asboblaridan foydalanish
173
kerak. Elektr ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko‘rsatish, un
ing holatiga qarab belgilanadi. Agar ta’sirlangan kishi hushini
yo'qotmagan bo‘lsa, uning tinchligini ta’minlab, shifokor kelishini
kutish yoki uni tezda davolash muassasasiga olib borish zarur.
Agar tok ta’sirida hushini yo‘qotgan ammo nafas olishi va
yurak tizimi ishlayotgan bo‘lsa, unda uni quruq va qulay joyga
yotqizish, kamari va yoqasini bo‘shatish va sof havo kelishni
ta’minlash zarur. Nashatir spirti hidlatish, yuziga suv purkash,
tanasini va qo‘llarini ishqalash yaxshi natija beradi.
Agar jarohatlangan kishining nafas olishi qiyinlashsa, qaltirash
holati bo‘lsa, ammo yurak urish ritmi nisbatan yaxshi bo'lsa, unda
bu kishiga sun’iy nafas oldirish ishlarini bajarish zarur.
Klinik o‘lim holati yuz bergan taqdirda sun’iy nafas oldirish
bilan bir qatorda yurakni ustki tomondan massaj qilish kerak.
Sun’iy nafas oldirish jarohatlangan kishini tok ta’siridan
qutqazib olish, uning holatini aniqlash bilanoq boshlanishi kerak.
Sun’iy nafas oldirish «ogizdan og‘izga» deb ataluvchi usul bilan,
ya’ni yordam ko'rsatuvchi kishi o‘z o'pkasini havoga to‘ldirib,
jarohatlangan kishi og'zi orqali uning o'pkasiga bu havoni hay-
daydi. Odam o‘pkasidan chiqqan havo, ikkinchi odam o'pkasi ish-
lashi uchun yetarli miqdorda kislorodga ega bo‘lishi aniqlangan. Bu
usulda jarohatlangan kishi chalqancha yotqiziladi, og'zini ochib be-
gona narsalardan tozalanadi. Havo o'tish yo'lini ochish uchun
boshini bir qo‘li bilan peshona aralash ko‘tariladi, ikkinchi qo‘1 bi
lan dahanidan tortib, dahanini bo‘yni bilan taxminan bir chiziqqa
keltiriladi (31-rasm). Shundan keyin ko'krak qafasini to‘ldirib nafas
olib, kuch bilan bu havoni jarohatlangan kishi og‘zi orqali pufla-
nadi. Bunda yordam ko‘rsatayotgan kishi og‘zi bilan, jarohatlangan
kishining butunlay berkitishi va yuzi yoki panjalari yordamida
uning bumini berkitish kerak.
Shundan keyin yordam ko'rsatuvchi boshini ko'tarib yana
o'pkasini havoga to'ldiradi. Bu vaqtda jarohatlangan kishi passiv
ravishda nafas chiqaradi.
Bir minutda taxminan 10—12 marta puflashni doka, dastro‘mol
va trubka orqali ham bajarish mumkin. Agar jarohatlangan kishi
mustaqil nafas olishini tiklagan taqdirda ham, sun’iy nafas
oldirishni uning nafas olishiga bemor o‘ziga kelguncha davom et-
tiriladi.
174
31-rasm. Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam
ko‘rsatish.
Yurakni tashqaridan massaj qilishi jarohatlangan kishi or-
ganizmidagi qon aylanishni sun’iy ravishda tiklab turish maqsadida
amalga oshiriladi.
Qorin bo'shlig'idan ko'krak qafasiga o'tgandan keyin 2 barmoq
yuqoridan massaj qilinadigan joyni belgilab, qo'lni bir-biri ustiga
to‘g‘ri burchak shaklida qo'yib, jarohatlangan kishi ko'krak qafasini
tana og‘irligi bilan 15—25 kg miqdordagi kuch bilan bosiladi.
32-rasm. Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga birinchi yordam
ko‘rsatish.
Bosish sekundiga 1 marta keskin kuch bilan bo'lishi kerak.
Bunda ko'krak qafasi ichkariga qarab 3—4 sm pasayishi kerak va bu
yurak urishi ritmiga moslab davom ettiriladi.
Massaj qilish sun’iy nafas oldirish bilan birgalikda olib borilishi
kerak. Agar yordam ko'rsatayotgan kishi bir o‘zi bo'lsa, har ikki
marta puflagandan keyin 15 marta ko'krak, qafasini bosishi kerak.
Jarohatlangan kishining yurak urishi mustaqil bo'lganligini uning
pulsini tekshirib bilinadi. Buning uchun yuqoridagi vazifalarni 2—3
sekundga to'xtatib, tomir urishi sinab ko'riladi.
X.3. Tok ta’siriga tushib qolish xususiyatlari
Agar elektr kuchlanishi ostida bo'lgan elektr o'tkazgichning bir
uchi yerga tegib tursa, unda elektr toki yerga oqib o'ta boshlaydi.
175
Bunday holat tasodifiy yoki maqsadli bo'lishi mumkin. Maqsadli
bo'lgan tokning oqib o'tishini yerga ulash yoki elektrod deb ataladi.
Elektr toki yerga oqib o'tishi natijasida o'tkazgichda elektr po-
tensialining keskin kamayishi kuzatiladi. Agar umumiy kuchlanish
potensiali г, (V) oqib o'tayotgan tok kuchining miqdori I, (A)
bo'lsa, unda bu tok o'z yo'lida uchragan qarshiligi R, (Om) bo'ladi
va ular o'rtasidagi bog'Ianishni quyidagicha ifodalash mumkin:
Bunday bog'lanish elektr qurilmasida elektr potensialini ka-
maytirgani bilan, ulangan yer yuzasida tokning oqib o'tishidan ho
sil bo'lgan potensial hayot uchun yangidan xavf tug'diradi.
Potensiallami yer yuzasi bo'ylab tarqalish tavsifini ko'rib
chiqamiz. Bunda potensiallar yerga bevosita tegib turgan nuqtada
maksimal miqdorda bo'ladi. Tok tarqalish qonuniyatiga asosan
elektr potensiali cheksiz masofaga tarqalishi kerak. Lekin amalda
bu tarqalish 20 m radius atrofida bo'ladi. Bu holatni kuzatish
uchun yerga ulagich sifatida oddiy, r, (m) radiusli yarim sharni
qabul qilamiz. (33-rasm). Masalani soddalashtirish maqsadida yer
yuzasini bir xil jinsdan va solishtirma qarshiligi p, (Om.m) deb
qabul qilamiz. Bu holda elektr toki yer yuzasi bo'ylab, yarim shar
33-rasm. Elektr tokining yer yuzasi bo'ylab tarqalishi.
ko'rinishida tarqala boshlaydi va yerga ulagichdan x masofadagi
elektr tokining zichligi (A/m1) quyidagicha aniqlanadi.
Фз _ I3R3
8=I3/ 2nx2
176
Yerning tok oqib o‘tishi mumkin bo'lgan hajmida elektr oqib
o'tish maydoni hosil bo'ladi.
Doimiy elektr tokida, shuningdek, sanoat chastotasidagi
(50Gs) o‘zgaruvchan toklarda bir xil muhitda tarqalayotgan elektr
tokining statsionar elektr maydoni deb qarash mumkin. Uni bu
maydonning kuchlanishi E(V/m) tok zichligi 8 (A/m2) bilan
5=E/p nisbatan bog'langan va bu Om qonunining diflerensial for-
mada ko'rinishini tashkil qiladi. Bunga asoslanib, shu maydondagi
xohlagan nuqtani, masalan, A nuqtasini, potensialini aniqlash oson.
X
Bunda du-dx qalinlikdagi elementar yer qatlamidagi
kuchlanishning kamayishi. Buni quyidagicha aniqlash mumkin:
du = Edx=5pdx= dx
2 ж 2
Unda A nuqtaning potensiali
T = hP~tdx _ I 3p
In ; x7 2лх
Bu maydonning minimal potensiali, ya’ni umuman
cheksizlikda bo'lishi kerak edi, amalda esa 20 m masofada bo'ladi.
Maydonning makSimal potensiali x=r bo‘lganda, ya’ni yerga
ulagich bilan yer tutashgan zonada bo'ladi.
Фз = 1з р/(2тсг)
Bu ikkala formulani birga yechsak:
Ф = ФзР/х
Suratdagi o'zgarmas miqdorni К bilan belgilasak, teng tomonli
giperbola formulasini olamiz.
177
ф = к/х
Demak, yarim shar yerga ulagich hosil qilgan potensial
giperbola qonuniga asoslanib, eng katta potensial yerga ulangan
nuqtada va pontensial yerga ulagichdan uzoqlashish borasida
kamaya borib nolga intiladi.
Vertikal tayoqsimon yerga ulagich uchun potensial egri chizig‘i
quyidagicha ifodalanadi:
/,р . V/ 2 + x 2 + /
ф = ^ г 1п ----------------- ’
2m x
bunda, 1 — yerga ulagich uzunligi.
Maksimal potensial miqdori x=0,5d bo'lgan holatda bo'ladi:
hP , 4 /
Фз = ---------- I n — ,
Ъй d
bunda, d — yerga ulagich diametri.
Yerga ulagich qarshiligi. Yerga ulagich orqali yerga oqib o'tib
ketayotgan elektr toki yerga ulagich qarshiligiga duch keladi. Bu
qarshilik asosan uch qismdan tashkil topadi: yerga ulagichning
o'zini qarshiligi, yerga ulagich bilan tuproq o'rtasidagi qarshilik va
tuproqning qarshiligi. Yerga ulagichning o'z qarshiligi va yerga
ulagich bilan tuproq o'rtasida paydo bo'ladigan qarshilik
tuproqning tok o'tkazishiga ko'rsatadigan qarshilikka nisbatan juda
kam miqdomi tashkil qiladi. Shuning uchun biz yerga ulagich
qarshiligini hisoblaganda tuproqdagi qarshilikni hisoblash bilan
cheklanamiz.
I = U/R
Har qanday yerga ulagichning umumiy qarshiligi Om qonuni
asosida hisoblab topiladi; U = I R bunda, U — kuchlanish, I —
yerga ulagich orqali oqib o'tayotgan tok (A), R — yerga ulagich
qarshiligi (Om).
Texnika xavfsizligi shartiga binoan yerga ulagich iloji boricha
kam qarshilikka ega bo'lishi kerak. Shuning uchun va yana bir
qancha mulohazalar asosida(qadam kuchlanishi) sanoat
korxonalarida kontur asosida joylashtirilgan yerga ulagichlar
gruppasidan foydalaniladi. Agar inson tanasining har qanday qismi
178 •
elektr tarmogMga tushib qolsa, unda uni tok urish xavfi paydo
boMadi. Bunday holatni chizma ravishda tasvirlab tokka tushib
qolishini ikki faza orasiga tushib qolish va bir fazali tokka tushish
bilan belgilash mumkin.
Odam bir fazali tokka tushib qoldi deb faraz qilaylik. Unda
tokning oqish yo‘li fazadan odam tanasi orqali yerga o‘tib ketishi
mumkin.
Sanoatda qoMlaniladigan elektr toki asosan 380V kuchlanishga
ega boMadi. Bunday tok uch fazadan iborat boMib, har bir fazadan
yerga nisbatan 220V kuchlanishga ega boMadi. Bunday tokka
tushgan odam tanasidan oqib o‘tgan tok miqdorini Om qonuni
asosida aniqlash mumkin.
I=U/R,
bunda, I — odam organizmi orqali oqib o'tg-in tok miqdori;
U — fazaning kuchlanishi; R -tok oqib o‘tishiga
ko‘rsatiladigan qarshilik. Bir fazaga tushib qolgan odam uchun
kuchlanish 220V ni tashkil qiladi. R esa qator qarshiliklar
yigMndisidan tashkil topadi
R = RT + Rn + Ro + Ri
Bunda Rt - odam tanasining qarshiligi, texnik hisoblarda 1000
Om qabul qilinadi; Rn — odam tuigan polning qarshiligi, agar
yog‘ochdan bo‘lgan pol boMsa, uning qarshiligi 20. 000+60000 Om
oralig‘ida boMadi; R0 — oyoq kiyim qarshiligi, bu qarshilik ham
oyoq kiyimining materialiga qarab 20. 000+50000 Om atrofida; Ri
- sim (neytral) yerga ulangandagi qarshiligi (odatda, umuman har
qanday yerga ulagich qarshiligi 4 Omdan katta boMmasligi talab
qilinadi).
Agar biz elektr toki ta’sirida boMgan odam o‘tkazgichdan
iborat polda tursa, oyoq kiyimi ham elektr o‘tkazuvchi boMsa, unda
Bu miqdordagi elektr toki inson uchun xavfli hisoblanadi
(fibrilatsiya tokiga nisbatan 2, 2 marta ko‘p).
Bunday holatda elektr tokiga tushib qolganda ba’zi bir omillar
179
bunday tokning zararlash natijasini o‘zgartirib yuborishi mumkin.
Masalan, elektr tokiga tushib qolgan odam quruq yog‘och polda va
oyog‘ida tok o'tkazmaydigan rezina oyoq kiyimi bo‘lsin. Unda
uning tanasidan o‘tib ketgan tok miqdori
/ = ----------------— ---------------- = --------------------------------— ----------------------------- *0,002А = 2мЛ
Rr + R„ + R0 10000 + 60000 + 50000
bo'ladi. Bu esa inson tanasi uchun uzoq muddat ta’sir ko'rsatganda
yo‘l qo'yiladigan miqdordan kam.
Bundan tashqari rezinadan qilingan oyoq kiyimi va quruq
yog'och pol hisoblashda qabul qilingan qarshilikka nisbatan
ko'proq qarshilikka ega bo‘lganligini hisobga olsak, bu miqdor
yanada kamayadi.
Bu misollardan ko'rinib turibdiki, elektr tokining zararli
ta’sirini kamaytirishda odam oyoq qo‘yib turgan pol va uning oyoq
kiyimi hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Agar elektr tokiga tushib qolish uch fazali va uch simdan
neytrali izolatsiya qilingan, yer bilan o‘tkazgich orasidagi elektr
sig'imi katta boMmagan holatda yuz bersa, unda odam tanasi orqali
oqib o‘tgan tok, elektr manbayiga izolatsiya qilingan o‘tkazgich
orqali qaytib keladi, o‘z-o‘zidan ma’lumki, izolatsiya qarshiligi
katta.
Bu holda odam tanasi orqali oqib o‘tgan tok miqdori
7 _ 1,731/,
3 (RT + Rn+R0) + Rb '
bunda Riz — elektr sistemasi bir fazasining yerga nisbatan
qarshiligi, Om; Odamning bunday elektr tokiga tushib qolishining
ikki vaziyatini ко‘rib o'tamiz.
Odam xavfsizligi uchun noqulay vaziyat. Bunda odam turgan
pol tok o‘tkazuvchan, shuningdek, uning oyoq kiyimi ham tok
o'tkazadigan materialdan ishlangan, ya’ni Rn = 0; Ro = 0.
Izolatsiya qarshiligi 60. 000 Om deb qabul qilsak,
I = ---- 1,73 ~-38<) ---- = 0,0\A = \0.uA
3-1000 + 60000
Bundan ko'rinib turibdiki, bunday holatdagi odam tanasidan
180
oqib o'tadigan elektr toki miqdori neytrali yerga ulangan elektr
tarmogMga nisbatan 22 marta kam ekan.
Odam xavfsizligi uchun qulay vaziyatda esa, o‘z-o‘zidan
ma’lumki, odam tanasidan oqib o‘tadigan tokning miqdori yanada
kam boMadi.
Ikki fazali tokka tushib qolish. Agar odam uch fazali elektr
tarmogMda ishlayotgan vaqtida mabodo ikki tok o'tkazgichga tegib
ketsa, unda bunday holat ikki fazali tokka tushib qolish deb
yuritiladi.
Ko‘rinib turibdiki, bunday hollarda elektr o'tkazgichlaming
izolatsiyasi hech qanday yordam bermaydi. Shuningdek, odam
turgan pol, uning oyoq kiyimining qarshiligi ham yordam
bermaydi.
Bunday elektr toki hayot uchun xavfli boMib oMimga olib
keladi. Ko‘rib o‘tilgan ikkala holatdagi elektr tokiga tushib qolish
Amaliy jihatdan to'gMn boMib hayotda kam uchraydi.
Odam asosan elektr toki ta’siriga elektr qurilmalarida
ishlayotgan vaqtda biror bir sabab natijasida elektr qurilmani elektr
bilan ta’minlayotgan elektr simlarining izolatsiyasi yemirilishi yoki
elektr qurilmasini harakatgacha keltirayotgan ichki elektr
0‘ramlarini tashkil qilgan elektr o‘tkazgichIaming muhofaza
qobiqlari yemirilishi natijasida elektr qurilmasi korpusiga tok
o‘tkazib yuborishi natijasida tushib qoladi. Bunda elektr
qurilmasining korpusi elektr ustanovkasini ishlatayotgan kishi unga
teginishi bilan xuddi bir fazali tok urishi singari jarohatlanish ro‘y
beradi. Bunday jarohatlovchi elektr tokining miqdori ham I=Uf/Rt
formula orqali aniqlanadi.
X. 4. EleKtr tokidan jarohatlanish sabablari va asosiy muhofaza
vositalari
Elektr toki ta’siridan jarohatlanishning asosiy sabablari quyida-
gilardir:
1) kuchlanish ostida boMgan elektr tarmoqdari yoki elektr
oMkazgichlarga tegib ketish yoki xavf tug‘diruvchi masofaga
yaqinlashish;
2) elektr qurilmalari asbob-uskunalarining ustki metall kor-
puslari va qopqoqlarida elektr o‘tkazgichlaming muhofaza qo-
biqlarini shikastlanishi natijasida elektr kuchlanishi hosil boMishi;
3) elektr tokini o‘chirib remont ishlarini bajarayotgan /aqtda,
tasodifan elektr tokini ulab yuborish;
181
4) yer yuzasiga uzilib tushgan elektr o'tkazgichi yer yuzasi
bo'ylab elektr tokini tarqatayotgan tok potensiallari ayirmasi hosil
bo‘lgan zonaga bilmay kirib qolish natijasida qadam kuchlanishlar
ta’siriga tushib qolish.
Elektr tokidan jarohatlanishni oldini olishga qaratilgan asosiy
chora-tadbirlar quyidagilardir:
1) kuchlanish ostida bo'lgan o‘tkazgichlarni qo‘l yetmaydigan
qilib bajarish;
2) elektr tarmoqlari o‘tkazgichlarini ayrim joylashtirish;
3) elektr qurilmalari korpusida elektr tokining hosil bo‘lishiga
qarshi chora-tadbirlar belgilash;
a) kam kuchlanishga ega bo'lgan elektr manbalaridan foy
dalanish; b) ikki qavatli muhofaza qobiqlari bilan ta’minlash;
d) potensiallarini tenglashtirish; e) yerga ulab muhofazalash; f) nol
simiga ulab muhofazalash; g) muhofaza o'chirish qurilmalari.
4) maxsus elektr muhofazalash sistemalaridan foydalanish;
5) elektr qurilmalarini xavfsiz ishlatishni tashkiliy chora-
tadbirlarini qo'llash.
Kuchlanish ostida bo'lgan elektr o'tkazgichlarini qo'l yetmay
digan qilib bajarishda tok o'tkazgichlarini muhofaza qobiqlari bilan
ta’minlash, ulami bo'y yetmaydigan balandliklarga o'matish, shu
ningdek, o'tkazgichlami to'siq vositalari bilan ta’minlash kiradi.
Elektr tarmoqlarini ayrim joylashtirishda—elektr tarmoqlarini
o'zaro transformator yordamida tarmoqlarga bo'lib yuborish tu-
shuniladi. Buning natijasida ajratilgan tarmoqlar katta muhofaza
izolatsiyasi qarshiligiga ega bo'ladi, shuning bilan o'tkazgichlarining
yerga nisbatan sig'imi kichkina bo'lganligidan xavfsizlikni
ta’minlashda muhim rol o'ynaydi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Mavzu №2: Elektr xavfsizligi. Yong‘in odini olishning asosiy vazifalari. Yong‘ining muhofazasi qoidalari bilan tanishish
|
