O‘rnatilgan tizimlarning turlari va ko‘rsatgichlari

17 
bilan boshqaruvchi kompyuter tizimining sinfini belgilashda evolyusiya sodir 
bo‘ldi: axborot-boshqaruv tizimidan o‘rnatilgan tizimga, o‘rnatilgan tizimdan 
tarmoqli o‘rnatilgan tizimga, tarmoqli o‘rnatilgan tizimdan kiberfizik tizimgachan 
rivojlandi. Rivojlanish jarayonida hisoblash tizimi bilan boshqariladigan ob’eketni 
sekin-asta birlashuvi sodir bo‘la boshladi. Agarda birinchi axborot boshqaruv 
tizimlari amaliy jixatdan boshqaruv ob’ekti bilan bog‘lanmagan tizim ko‘rinishiga 
ega bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi zamon kiberfizik tizimlari boshqariluvchi ob’ektga juda 
ham chuqur singib ketgan (integratsiyalashgan).
Kiberfizik tizimlar Cyber Physical System (CPS) – bu bitta vazifani 
bajaruvchi, boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi ob’ekt bilan jismoniy muloqat 
qilish vositalariga (elektr, kimyoviy, optik, mexanik, biologik va boshqalar) ega 
bo‘lgan mahsuslashtirilgan hisoblash tizimidir. Kiberfizik tizimlarini joriy etish 
uchun hisoblash platforma vazifasi sifatida xoxishiy kompyuterli vositalar 
ishlatilishi mumkin (masalan, shaxsiy kompyuter) .
“O‘rnatilgan tizim” atamasining turli talqinlari mavjut, ulardan bazilarini 
keltiramiz [9]: 
O‘rnatilgan hisoblash tizimlari (O‘XT) – mahsus (buyurtmali) hisoblash 
tizimlari, boshqarish yoki nazorat qilish ob’ekti bilan bevosita muloqatdagi va u 
bilan bitta konstruksiya hosil qilgan tizimdir. 
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – ma’lum vazifalar to‘plamini bajarish uchun 
mo‘ljallangan mahsus axborot-boshqaruv tizimi (ABT). 
Shaxsiy kompyuter bo‘lmagan, kichik kompyuter bo‘lmagan yoki katta 
universal kompyuter bo‘lmagan har qanday hisoblash tizimi o‘rnatilgan hisoblash 
tizimi deb atalishi mumkin. 
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – bu qurilma tarkibida dasturlanuvchi 
kompyuteri bor tizim bo‘lib, shu bilan birga u kompyuter umumiy foydalanishlar 
uchun mo‘ljallanmagan bo‘lishi kerak. 
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – amaliy jixatidan har qanday hisoblash tizimi 
bo‘lishi mumkin, lekin u stol usti kompyuteri bo‘lmasligi kerak. 

18 
O‘rnatilgan hisoblash tizimi – mahsus vazifalar uchun mo‘ljallangan tizim 
bo‘lib, hisoblash elementi boshqaradigan ob’ektiga to‘liq joylashtirilgan bo‘lishi 
kerak. O‘rnatilgan tizimlar universal kompyuterlardan farqli bitta yoki bir necha 
oldindan aniqlashtirilgan vazifani bajaradi, odatda juda aniq talablar qo‘yilgan 
masalani. Texnik manoda o‘rnatilgan tizimlar atrof muhit bilan boshqarish va 
nazorat qilish vazifalarini bajarish uchun muloqatda bo‘lib, etibor qaratishni o‘z 
vaqtida va sifatli amalga oshirishni qator talablarini amalga oshiradi. Odatda ular 
quyidagi talablarni bajaradilar: narx, istemol quvvat va cheklangan resurslarni 
ishlatish. Ideal holda o‘rnatilgan tizim muhit bilan ob’ektning umri davomida 
muloqatda bo‘lishi kerak.
Odatda o‘rnatilgan tizim ancha katta tizimning bir qismini tashkil etadi yoki 
boshqariladigan ob’ektga bevosita o‘rnatiladi. O‘rnatilgan tizim – bu jismoniy 
dunyo ob’ekti bilan “chuqur integrallashgan” tizim [9]. Ularning elementlari amaliy 
jixatdan har doim resurs bo‘yicha cheklangan. Bu tizimlar uzoq hayot siklili, 
ko‘pincha alohida (avtonom). Bu tizimlarning o‘lchami va murakkabligi juda katta 
oraliqda o‘zgaradi. O‘rnatiladigan tizimlar o‘z sohasini ustasi bo‘lmagan 
foydalanuvchilarga mo‘ljallangandir. Shu bilan bir qatorda ko‘pincha juda muhim 
vazifalarni bajaradilar. 
O‘rnatiladigan hisoblash tizimlarini quyidagi belgilar bo‘yicha turlarga 
ajratish mumkin: 
➢ foydalanish sohasi bo‘yicha; 
➢ axborot va boshqarish funksiyalarini turli nisbatlari bo‘yicha, ya’ni tizim 
ko‘proq axborot tizimi (ma’lumotlar yeg‘ish tizimi) yoki boshqarish tizimi 
(avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi); 
➢ apparat bloklarini xudud bo‘ylab mahalliylashtirish bo‘yicha: 
- xudud bo‘ylab mahalliylashtirilgan; 
- xudud bo‘ylab tarqatilgan. 
➢ hisoblash (axbortlarga ishlov berish) va kommunikatsion (axborotlarni 
kiritish-chiqarish vazifasi) tashkil etuvchilarining nisbati bo‘yicha; 
➢ insonning ishtirok etish darajasi bo‘yicha: 

19 
- avtomatik tizim – bu dastlabki sozlashni va ko‘rsatgichlarga tezkor 
tuzatish kiritishlarni hamda tizimning ish tartiblarini o‘rnatish vazifasini 
operator tomonidan bajariluvchi tizimdir. Axborotlarni yig‘ish, uzatish va 
boshqarish buyruqlarini bajarish, boshqarish buyruqlarini tezkor tanlash 
vazifalarini inson ishtirokisiz amalga oshiriladi; 
- avtomatizatsiyalashtirilgan tizim – bu qisman yoki to‘liq xajimda
axborotlarga tezkor ishlov berishni va bajaruvchi qurilmalarni boshqarish 
buyruqlarini operator tomonidan hosil qilish tizimidir (masalan, 
teleboshqaruv). 
➢ axborot/hisoblashlarni tashkillashtirilishi bo‘yicha 
(markazlashtirilgan/tarqatilgan); 
➢ tizimning jismoniy/mantiqiy modullari o‘rtasida vazifalarni va
masalalarni parallellashtirish darajasi bo‘yicha. 
O‘rnatilgan tizimlarni ishlashining xususiyati bo‘lib real vaqt o‘lchamida 
ishlash zarurati bor yoki yo‘qligi hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda yarim o‘tkazgichli komponentlarni ishlab chiqaruvchilardan
Intel, Microchip, Hitachi, NEC, Atmel, Texas Instruments kabi kompaniyalar turli 
murakkablikdagi mikrokontrollerlar oilasini ishlab chiqarmoqdalar. Nisbatan sodda 
mikrokontrollerlar maishiy texnikada va o‘yinchoqlarda o‘z tatbiqini topmoqda. 
Ancha murakkab yuqori unumdorli mikrokontrollerlar samoletlarni boshqarish va 
harbiy texnikada qo‘llanilmoqda. 
O‘rnatiladigan tizimlarning ishlatiladigan sohalari xaqiqatda juda keng 
qamrovli. Ularga uy sharoitida ishlatiladigan taymerlardan boshlab to juda 
murakkab katta xududlarda joylashgan o‘ta muhim ob’ektni boshqaruvchi
murakkab tarqatilgan shajarasimon tizimlargachan kiradi. 
➢ Telekommunikatsion tizimlar, tarmoq qurilmalari (kommutatorlar, 
yo‘naltirgichlar, ADSL modemlari va boshqalar); 
➢ Maishiy elektronika (uyali telefonlar, raqamli fotoapparatlar, raqamli 
kameralar, kir va idish yuvish mashinalari va boshqalar); 
➢ Zamonaviy tibbiyot va sport qurilmalari; 

20 
➢ Transport avtomatikasi (avtomobildan aviatsiya tizimlarigacha, shahar yo‘l 
harakatini boshqarish tizimi vahokazo); 
➢ Telemexanika tizimlari (tashqi yoritgichlarni boshqarish tizimi,elektr 
enenrgiyasmini va boshqa energoresurslarni hisobga olish va nazorati, 
energoob’ektlarni monitoringi); 
➢ Harbiylar va kosmik soxa uchun bort tizimlari, kuzatuv tizimlari; 
➢ Sensor tarmoqlari texnologiyasi asosidagi “Aqilliy uy” (”Intellektual bino”). 
Muhimi, bu o‘rnatiladigan hisoblash tizimlarini loyihalashtiruvchi tayyor 
yechimlar mavjutlik darajasi va yangilarini yaratish nisbati qanday bo‘lishidan qatiy 
nazar, u har doim mahsuslashtirilgan hisoblash tizimini yaratadi. Uning tahlillash 
doirasiga tizimni tashkillashtirishning barcha bosqichlari kiradi. U quvvatli va qulay
instrumental vositalar mavjutligida tayyor operatsion tizimga ilova yaratish 
masalasi bilan shug‘ullanmaydi, turli qirrali qattiq cheklangan sharoitda yangi
mahsuslashtirilgan o‘rnatiladigan tizimni yaratish ustida ish olib boradi. 
Shubhasiz, o‘rnatiladigan hisoblash tizimlarini (O‘XT) yaratish sohasidagi 
masalalarning bir qismini andozalardan foydalanish hisobiga hal qilinadi, ayniqsa 
agarda tayyor tizimlarni rivojlantirish yoki modifikatsiya qilish haqida gap 
ketganda. Lekin shu holatda ham sifatli hisoblash platformasini ishlatish, quvvatli 
mahsuslashtirilgan vositalardan foydalanish va maxsulotni testlash talab etiladi. 
O‘XT yaratish masalasi u yoki bu sababga ko‘ra andoza yechimlariga to‘g‘ri 
kelmasa, loyihalashtirishning usul va vositalarini doimiy ravishda rivojlantirib 
borish talab etiladi.
1.1-chizmada o‘rnatilgan tizimlarning asosiy tatbiq sohalari keltirilgan. 
1.1-chizma. O‘rnatilgan tizimlarning tatbiq sohalari 
Transport 
Xarbiy texnika 
Sanoat 
O‘rnatiladigan 
tizimlar 
Tibbiyot 
texnikasi 
Kosmos 
Aloqa qurilmalari 
Maishiy texnika 
Ofis texnikasi 

21 

Download 2,55 Mb.