75
IV-BOB. ENHAT. ENHATNING TEXNIK VOSITALARI.
4.1.Energiyani avtomatik qaydlov tizimlari
Elektroenergetika sohasining hozirgi kundagi dolzarb muammolaridan biri
elektr energiyasini uzatishdagi texnologik va ayniqsa tijorat isroflarini oshib
borayotganligini aytish mumkin. Bu esa elektr energiyasiga to’lovlarni amalga
oshirishda qo’shimcha qiyinchiliklarni tug’dirmoqda. Bu muammoni hal etishning
samarali yo’llaridan biri elektr energiyasi real istemolini ko’rsatuvchi tezkor
monitoring xizmatini tashkil etish hisoblanadi.
Elektr energetika ob`ektlari holatlarini nazoratini axborot tizimlarini tasnifi –
rasmda ko’rsatilgan. Bu tizimlar chiqish axborotini shakllanish tartibiga qarab
o’lchov – axborot tizimlari va tahliliy – axborot tizimlariga bo’linadi.
O’lchov – axborot tizimlari asosan axborotni o’lchov va qayd qilish
asboblaridan olib qayta ishlash orqali hosil qiladi. Bunday tizimlar asosan sanoatda
korxona elektr energiyasini avtomatlashtirilgan o’lchov - axborot tijorat qaydlov
tizimi shaklida tashkil etilgan.
Tahliliy – axborot tizimlari asosan elektr ta`minoti tizimida energiya
samaradorlikni oshirish imkoniyatlarini aniqlovchi kompyuter dasturlari majmuasi
sifatida tashkil topgan. Tahliliy – axborot tizimlari energiya tejash bo’yicha
muammoli vaziyat vujudga kelganda muammoni echimini aniqlab beradi. Buning
uchun muammoni tavsiflovchi ma`lumotlar kiritilganda maxsus dasturlarda
ma`lumotlar qayta ishlanib echimning samaradorlik ko’rsatkichlari aniqlab
beriladi.
Korxona elektr energiyasini avtomatlashtirilgan o’lchov - axborot tijorat
qaydlov tizimi nafaqat qaydlovni amalga oshiradi, balki elektr energiyasi istemoli
bo’yicha ma`lumotlarni qayta ishlab uzluksiz monitoringni tashkil etadi.
Oxirgi yillarda korxona elektr energiyasini avtomatlashtirilgan texnik
qaydlov tizimi keng joriy qilinmoqda. Bu tizim korxona elektr ta`minoti tizimining
barcha bosqichlarida raqamli hisoblagichlar o’rnatilib yagona avtomatlashtirilgan
tizimga birlashtiriladi. Bu tizim asosan tijorat tizimi ko’rsatkichlarini tekshirish va
korxonada energiya tejash tadbirlarini oqilona tashkil etish maqsadida tashkil
etiladi.
Avtomatlashtirilgan tahliliy – ma`lumotnoma tizimi asosan energiya tejash
tadbirlari bo’yicha nazariy ma`lumotlar olish va kerakli ko’rsatmani olish uchun
tashkil etiladi. Energiya tejash bo’yicha muammoni xarakterlovchi tayanch so’z
kiritilganda avtomatik tarzda ushbu muammo echimiga oid ma`lumotlar izlab
topiladi. Avtomatlashtirilgan o’lchov tahliliy – axborot tizimi o’lchangan qiymatlar
va hisobiy qiymatlar asosida tahliliy ma`lumotlar hosil qilinadi.
Hozirgi paytda sanoat korxonalarida energiya iste`moli nazorati tizimni 2
ko’rinishi mavjud bo’lib, bular: tijorat qaydlov tizimi (kommercheskiy uchet) va
texnik qaydlov tizimi hisoblanadi . Bulardan tijorat qaydlov tizimi kengroq
tarqalgan bo’lib, ko’pgina yirik sanoat korxonalarida o’rnatilgan. Bu tizim asosan
elektr energiyasi to’lovlarini amalga oshirish uchun joriy etilgani uchun tijorat
qaydlov tizimi deb yuritiladi.
76
Bunday tizim vositasida korxonaning maksimum iste`mol quvvati nazorat
qilinadi va asosiy to’lov stavkasi bo’yicha to’lovlarni kamaytirish imkoniyati
yaratiladi. Bu tizimni joriy qilish bo’yicha salmoqli tajriba orttirilgan.
Texnik qaydlov tizimi korxonada elektr iste`molini ichki nazoratini o’rnatish
uchun joriy qilinadi. Bu tizim majburiy bo’lmaganligi uchun nisbatan kam
qo’llaniladi. Bu tizim ma`lumotlari asosida tijorat qaydlov tizimi ko’rsatkichlari
tekshirilib boriladi. Bu tizim korxonaga energiyani kirish punktidan katta energiya
iste`molchilarni o’z ichiga olgan barcha elektr ta`minoti bosqichlarini o’z ichiga
oladi.
Bu tizimlarni o’ziga xos xususiyatlarini sanab o’tamiz. Birinchidan, tijorat
qaydlov tizimi yopiq tizim bo’lib, tizim dasturlariga faqat energiya sotish xodimiga
ruxsat berilgan. Korxona energiya xo’jaligi xodimlari faqat ma`lumot olish
huquqiga ega. Texnik qaydlov tizimi esa korxona energiya xo’jaligi to’la ixtiyorida
bo’ladi. Tizim tuzilishini, dasturlarini va vositalarini energiya iste`molini
boshqarish uchun o’zgartirishi mumkin. Tizimga elektr energiyasi iste`molini
rostlash vositalarini kiritib energiya tejash tadbirlarini tashkil etilishi mumkin.
Ikkinchidan: tijorat qaydlov tizimi faqat axborot tizimi bo’lib, uni qo’llashdan
asosiy maqsad maksimum yuklama paytidagi elektr energiyasiga to’lovni
aniqlashdir. Texnik qaydlov tizimi esa elektr energiyasi iste`moli jarayonlarini
boshqarish imkoniyatini beradi. Markaziy kompyuterda o’tirgan dispetcher yoki
avtomatik tarzda energiya tejamkorlik nuqtai nazaridan energiya iste`molini
boshqarilib turiladi.
Uchinchidan: tijorat qaydlov tizimi faqat korxonaga kirishdagi energiya
iste`molini nazorat qiladi. Texnik qaydlov tizimi esa korxona elektr ta`minoti
tizimining barcha bosqichlaridagi energiya iste`molini nazorat qilish imkoniyatini
yaratadi. Xulosa shuki, energiya resurslarni tejash imkoniyatlarini texnik qaydlov
tizimi ko’proq ta`minlaydi.
Elektr istemoli muammolari echimiga kompleks yondashuv, hamda
matematik uslublar va hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanish elektr
energiyasi istemoli bo’yicha uzluksiz energiya samarador nazorat tizimlarni
yaratish imkonini berdi. Bu tizimlarni takomilashtirish yangi bosqichdagi ko’p
funktsiyali tizimni korxona elektr energiyasini avtomatlashtirilgan o’lchov -
axborot tijorat qaydlov tizimini (AIIS KUE yoki EEAO’ ATQ) vujudga keltirdi.
EEAO’ ATQ – elektr energiyasi ulgurji bozorida tijorat qaydlov tizimini
umumiy boshqaruv tizimini amalga oshiruvchi, o’lchash, ma`lumotlarni yig’ish,
qayta ishlash va saqlash funktsiyalarini bajaruvchi o’lchov – axborot
komplekslarini umulashmasidan iborat ierarxik tuzilmadan iborat tizim
hisoblanadi.
EEAO’ ATQ quyidagi elementlardan tashkil topgan :
–elektr uskunaning axborot – hisoblash majmuasi (EUAHM) – o’lchash
ob`ektlarining holatini diagnostika qilish masalalariga qaratilgan va zaruriy
axborotni ta`minlovchi funktsional bog’langan dasturiy, axborot va texnik
vositalardan iborat majmuaga aytiladi.
– axborot – hisoblash majmuasi (AHM) – EUAHMdan va elektr energiyasi
ulgurji bozori sub`ektidan keladigan o’lchash ob`ektlarining holatini diagnostika
77
qilish masalalariga qaratilgan va zaruriy axborotni ta`minlovchi funktsional
bog’langan dasturiy, axborot va texnik vositalardan iborat majmuaga aytiladi.
- qaydlovning axborot – hisoblash majmuasi (AHM) – o’lchash nuqtasidagi
elektr energiyasini qayd etishni dasturiy –texnik vositalari funktsional
birlashtirilgan majmuaga aytiladi. Bu erda o’lchanadigan fizik kattaliklar
to’g’risidagi miqdoriy ma`lumot shakllanadi va va signallarga aylantiriladi.
Qaydlovning axborot – hisoblash majmuasi o’lchovning yakuniy nuqtasi bo’lib va
metrologik meyyoriy tavsifiga ega bo’ladi.
Elektr energiyasini avtomatlashtirilgan o’lchov - axborot tijorat qaydlov
tizimidan (AIIS KUE yoki EEAO’ ATQ) elektr energiyasini avtomatlashtirilgan
tijorat qaydlov tizimini (ASKUE yoki EAGQT) afzalliklari quyidagilar:
– tijorat va texnik isroflar manbalarini aniqlash;
– elektr energiyasini taqsimlanishi bo’yicha tezkor ma`lumotni olish;
– elektr energiyasi istemolini tahlili va istiqboliy rejalash;
– elektr energiyasidan oqilona foydalanish.
Energiya resurslar sarfini qayd qilish tizimini tahlil qilish natijalari shuni
ko’rsatmoqdaki, elektr energiyasidan oqilona foydalanishga xalaqit beruvchi
omillardan biri korxona ichki nazorat tizimining yo’qligi yoki takomillashtirish
zaruriyati hisoblanadi.
Elektr energiyasini avtomatlashtirilgan o’lchov - axborot tijorat qaydlov tizimidan
(AIIS KUE yoki EEAO’ ATQ) elektr energiyasini avtomatlashtirilgan tijorat
qaydlov tizimini (ASKUE yoki EAGQT) afzalliklari quyidagilar:
– tijorat va texnik isroflar manbalarini aniqlash;
– elektr energiyasini taqsimlanishi bo’yicha tezkor ma`lumotni olish;
– elektr energiyasi istemolini tahlili va istiqboliy rejalash;
– elektr energiyasidan oqilona foydalanish.
Energiya resurslar sarfini qayd qilish tizimini tahlil qilish natijalari shuni
ko’rsatmoqdaki, elektr energiyasidan oqilona foydalanishga xalaqit beruvchi
omillardan biri korxona ichki nazorat tizimining yo’qligi yoki takomillashtirish
zaruriyati hisoblanadi.
Energiya tejash bo’yicha axborot tizimga elektrotexnik hisoblashlar bo’yicha
qo’yidagi talablar qo’yiladi:
-energiya sarfi va isroflar bo’yicha hisoblashlar elektr ta`minoti bosqichlari
bo’yicha qat`iy izchillikda bajarilishi lozim;
-elektr energiya sarfi va isrofi elektr uskunalarni texnologik jarayondagi ishtiroki
(asosiy texnologik, yordamchi ishlab chiqarish, o’z ehtiyoj vash .o’.) bo’yicha
alohida elektr ta`minoti bosqichlari bo’yicha hisoblanishi lozim;
-bir xil shartlar asosida bajarilgan bir necha variant natijalarini bir vaqtda chiqarish
va tahliliy ma`lumotlar jadvallarini shakllantirish;
-ma`lumotlar bazasi jadvallari o’rtasidagi bog’lanishlarni ta`minlovchi
dasturlardan foydalanish.
Elektr energiyasini avtomatlashtirilgan texnik qaydlov tizimi (EEATQT)
elektr ta`minoti tizimiga xizmat ko’rsatishda “inson omili” orqali yuzaga keladigan
nosozliklarni bartaraf qiladi. Bu tizim avvalo elektr energiyasi istemolini elektr
78
istemolchigacha bo’lgan barcha bo’g’inlarida taqsimlanishini aniqlab beradi. Tizim
elektr energiyasi taqimotini quyidagi sohalar bo’yicha ajratib beradi:
• Ishlab chiqarishni asosiy va yordamchi tarmoqlari bo’yicha;
• Texnologik jarayon bo’yicha;
• Elektr tarmoqlarda elektr energiyasi isrofini aniqlash;
• Quvvatlar nobalansini aniqlash va tijorat isroflarini hisoblash;
• Texnologik, tsex va korxona bo’yicha mahsulot birligiga solishtirma
energiya sarfini aniqlash;
• Energiya tejash tadbirlarini tashkil etish va uni bajarilishini nazorat qilish;
EEATQT elektr ta`minoti tizimidagi quyidagi funktsiyalarni avtomatlashtirish
imkonini beradi:
• Elektr ta`minoti tizimi pog’onalari hamda shahobchalari bo’yicha aktiv va
reaktiv energiyasi istemolini qayd qilish;
• Berilgan vaqt oralig’i bo’yicha (oy, hafta, sutka, smena va sh.o’.) ishlab
chiqarish bo’linmalari bo’yicha ma`lumotni taqdim etish;
• Elektr energiyasi istemolini prognozlash va rejalashtirish;
• Quvvat koeffitsientini o’lchash;
• O’rtakilashgan qiymatlarni aniqlash (masalan, talab qilingan quvvat);
• Qaydlov hisoblagichlarni ish holatini nazorat qilish;
• Elektr energiyasi istemoli rejimlarini tahlil qilish va optimallash;
• Elektr energiyasi sifati ko’rsatkichlarini nazorat qilish;
• Qaydlov ma`lumotlarini uzoq muddatga saqlash;
• Energetik uskunalarni samaradorligini tahlil qilish;
Energiya va resurslardan oqilona foydalanish uchun energiya xo’jaligi
rahbariga qanday ma`lumotlar zarur bo’ladi:
-har bir tsex, yoki yirik istemolchi bo’yicha sutkali quvvat istemoli grafiklari;
-energiya istemolchilari guruhlari bo’yicha (texnologik, yordamchi,
kommunal- maishiy, o’z ehtiyoj) eneriya istemoli bo’yicha ma`lumotlar;
-elektr energiyasi sifati ko’rstakichlari bo’yicha ma`lumotlar;
-korxona bo’yicha umumiy istemol grafiklari va energetik ko’rsatkichlar;
-mahsulot birligiga sarflanayotgan texnologik, tsex va korxona bo’yicha
enregiya sarflari;
-energiyadan foydalanish samaradorligini belgilovchi tahliliy ma`lumotlar va
uslubiy ko’rsatmalar.
Bunday tizimlarni joriy etish yuqori samaradorlikni ta`minlashiga qaramasdan
Respublikamizda bunday avtomatlashtirilgan uzluksiz nazorat tizimlari hali juda
kam korxonalarda qullanilmoqda. Buning asosiy sababi, bunday tizimlarni joriy
qilish juda katta sarf-xarajatlarni talab qiladi.
| 