2. Asosiy bilish jarayonlari, uning qonuniyatlari,
tarkibi va o‘ziga xosligi
Diqqat va uning turlari, xususiyatlari. Diqqat – kishi faoliyati-
ning barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o‘quv faoliyati samarador-
ligining muhim va zarur sharti. Bilish jarayonlari kechishining eng
muhim xususiyati uning tanlaydigan, yo‘naltirilgan shakldaligidan
iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko‘plab ta’sirlari orasidan kishi
hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir
fikr yuritadi, o‘ylaydi. Ongning bu xossasini uning diqqat kabi
xususiyati bilan o‘zaro bog‘liq, deb hisoblaydilar.
Diqqat individning emotsional, aqliy yoki harakatlantiruvchi
faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning
yo‘naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir.
Diqqatni ma’lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch, g‘ayrat
sarflash zarurati ishga tushayotgan paytda, binobarin, qiyinchiliklar
paydo bo‘lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va, shuningdek
to‘siqlar mavjud bo‘lgan kezlarda aniq-ravshan namoyon bo‘ladi.
Hosil bo‘lish xususiyatiga va amal qilish usullariga ko‘ra diqqat-
ning ikkita asosiy turi mavjud:
1) ixtiyorsiz diqqat;
2) ixtiyoriy diqqat.
Ixtiyorsiz diqqat kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan
mustasno tarzda hosil bo‘ladi va qo‘llab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz
diqqatning paydo bo‘lishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omillar
bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga muvofiq keladigan, uning
uchun ahamiyatiga ega bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni
qo‘zg‘aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning o‘rni benihoya
kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo‘lsa,
diqqatning uzoq vaqt mobaynida to‘planib turishini taqozo etadi.
Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo‘nalganligiga ham bog‘liqdir.
Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solina-
digan diqqat-e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida
hosil bo‘ladi. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o‘z oldiga
ma’lum bir vazifa qo‘ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab
chiqqan bo‘lsa yuz beradi.
46
Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida
tarkib topadi. Ixtiyoriy diqqatning vazifasi psixik jarayonlarning ke-
chishini boshqarib turishdan iborat.
Kishi aynan ana shu ixtiyoriy diqqatning mavjudligi tufayli xotira-
dan o‘zi uchun zarur ma’lumotlarni faol tarzda, tanlab «ajratib
olish»ga, to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga, faoliyat jarayonida paydo
bo‘ladigan vazifalarni amalga oshirishga layoqatli bo‘ladi.
Diqqatni kuchli qo‘zg‘atuvchilar baland ovoz, yorqin nur va
bo‘yoq, kuchli hid jalb etadi.
Diqqatning taqsimlanishi ikki va undan ko‘proq faoliyat turlari-
ning (bir qancha harakatlarning) bir vaqtning o‘zida muvaffaqiyatli
bajarish imkoniyati bilan bog‘liq xususiyat. Diqqatning yuksak daraja-
da taqsimlanishi – ko‘pgina hozirgi zamon mehnat turlari
muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Masalan,
operatorlar, ko‘plab dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilari
va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi.
Diqqatning ko‘chishi ma’lum obyektning bir faoliyatdan ikkinchi
bir faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi bir obyektga, bir harakatdan
ikkinchi bir harakatga o‘tishida namoyon bo‘ladi. Diqqatning ko‘chi-
shi yo ongli ravishdagi xulq-atvorga, faoliyatning talablariga yoki
o‘zgarib ketayotgan shart-sharoitlarga muvofiq tarzda yangi faoliyatga
kirishish zaruratiga bog‘liq bo‘ladi.
Faqat obyektlar va jarayonlar o‘zgarib, faoliyat esa uzoq vaqt da-
vomida o‘zgarmasdan qolgan hollarda diqqatning barqarorligi doirasi-
da uning ko‘chishi yuz beradi. Bunday ko‘chish uzoq davom etadigan
ish paytida charchashning oldini oladi va shu bilan diqqatning
barqarorligini oshiradi. Lekin bu tez-tez takrorlanavermasligi lozim,
aks holda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxo-
tirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga
layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo‘linib turishida na-
moyon bo‘lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko‘rinishi ko‘pincha
ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlik-
ning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlikni keltirib chiqa-
ruvchi sabablar nimalardan iborat? Parishonxotirlik shaxsning barqa-
ror xislati sifatida ixtiyoriy diqqat sustligining ko‘rsatkichi hisoblanadi
va u noto‘g‘ri tarbiya natijasida bo‘lishi mumkin. Bunday pari-
47
shonxotirlikka qarshi, avvalo, shaxsda irodaviy fazilatlarni shakllan-
tirish yo‘li bilan kurash olib borish kerak.
Tevarak atrofdagi olamning boyligi haqida, tovushlar va ranglar,
hidlar va harorat, miqdor va ko‘plab boshqa narsalar to‘g‘risida biz
sezgi organlari tufayli bilamiz. Kishi sezgi a’zolari yordamida tashqi
va ichki muhitning holati haqida rang-barang axborot olib turadi.
|
